ءسوز جوق، دونالد ترامپ قايتا كادەنتسيالاپ بيلىككە كەلگەلى ويىن ەرەجەلەرى بۇعان دەيىن مىزعىماستاي بوپ كەلگەن الەمدىك ساياسات ونىڭ جەكەباس قابىلدايتىن، كەيدە سۋبەكتۆيتى دە بىرجاقتى شەشىمدەرىنە تاۋەلدى بوپ قالعانى – اششى شىندىق. سونىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى – وتە-موتە دامىعان ەلدەردىڭ باسشىلارىنىڭ ءوزى ءسوز باسىن ونىڭ قۇلاعىنا جاعاتىن ماقتاۋدان باستاۋى. وكىنىشكە وراي، الەم ءدال سونداي وركەنيەتتىك دامۋ دەڭگەيىنە «جەتتى».

اقش پرەزيدەنتىنىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى – قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان – باسشىلارىن «س5+1» فورماتىندا «ورتالىق ازيا – اقش» ءسامميتىن وتكىزۋ ءۇشىن 6 قاراشادا ۆاشينگتونعا شاقىرۋىن ءوز باسىم ءدال وسى جاڭا، بۇرىن-سوڭدى بوپ كورمەگەن استار نەگىزىندە قابىلدايمىن.

ءيا، بۇل فورماتتاعى كەزدەسۋ بۇرىن دا، پرەزيدەنت بايدەن تۇسىندا وتكەن. بىراق تا، ول سامميتتەردىڭ فورماسى وسىنداي بولعانىمەن، فابۋلاسى باسقاشا ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اقش-تىڭ پوستسوۆەتتىك كەڭىستىك ەلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە قويىلار ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، گەوساياسي جانە دەموكراتيالىق تالاپتارى وزگەشە ەدى. بۇدان بىلاي بۇل قاعيداتتار اقش-تاعى دەموكراتيالىق جانە رەسپۋبليكالىق پارتيالاردىڭ يدەولوگيالىق تۇعىرنامالارىنا عانا ەمەس، ەندىگى جەردە الەمدىك ساياساتتىڭ باستى انىقتاۋىشىنا اينالعان «ترامپ فاكتورىنا» نەگىزدەلەتىن سياقتى.

مەنىڭشە، بۇل ءسامميتتىڭ بولمىسىن بىرنەشە تۇرعىدان قاراستىرۋ كەرەك.

بىرىنشىدەن، ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى جيىنعا شاقىرىپ وتىرعان اقش مۇددەسى تۇرعىسىنان. «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى»، ءوزىن الەمدىك بىتىمگەر رەتىندە تانىتقىسى كەلەتىن اق ءۇي ەشكىمنىڭ قاباعىنا قاراماي تۇپكىلىكتى ەكونوميكالىق ءھام گەوساياسي مۇددەلەرىن كوزدەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

سامميت الدىندا اق ءۇي شەندىلەرى ورتالىق ازياعا، سونىڭ ىشىندە، قازاقستانعا ديپلوماتيالىق «بارلاۋعا» كەپ كەتتى. اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى حابارلاعانداي، بۇل ساپاردىڭ ماقساتى – «ساۋدا مەن اسا ماڭىزدى مينەرالدىق رەسۋرستار مەن ەنەرگەتيكاعا ينۆەستيتسيا» تاقىرىپتارىن تالقىلاۋ ەكەن.

بۇعان قوسا، وسى اپتادا اقش كونگرەسىنىڭ بىرقاتار مۇشەسى ترامپتى «اقش-تىڭ وسى ايماقتاعى ستراتەگيالىق ماقساتتارىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكالىق بايلانىستار، «جۇمساق كۇش» جانە ءتيىمدى باسقارۋ تاسىلدەرىن پايدالانۋعا شاقىرعان-دى.

«جۇمساق كۇش» دەگەنىمىز ترامپتىڭ تۇسىنىگىندە ساياساتتان گورى ساۋدا-ساتتىقتا كوبىرەك قولدانىلاتىن تۇرپايى «كەلىسىمگە» («سدەلكا») ساياتىنىن بۇگىندە بارشا الەم ءبىلىپ الدى.

باسقا-باسقا ەمەس، قىتاي مەن ەۋرووداق سەكىلدى الپاۋىتتاردى دەگەنىنە كوندىرىپ جاتقان اقش ەكونوميكالىق ءھام ساياسي الەۋەتى و باستان بەلگىلى ورتالىق ازيانى شايناماي-اق، جۇتىپ جىبەرمەي مە؟ الدە، ەرتەڭگى كۇنى ءوز مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ۇسىنىس بولسا، ترامپقا: «كەشىرىڭىز، ترامپ مىرزا، ءبىز ونىمەن كەلىسە المايمىز!»، - دەپ قاي ورتالىقازيالىق باسشى قارسى شىعا الادى ەكەن؟!

ەكىنشىدەن، جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ ەشكىم كۇتپەگەن ءبىر قىزىق «ناتيجەسى» سول: جالپىادامزاتتىق تالاس-تارتىستا ءار ۇلت، ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ءتول مۇددەسىنە جۇگىنە باستادى. سول سەبەپتى ايماقتىق تۇسىنىك دەگەنىڭىز گەوساياسي تۇرعىدان العاندا وتە-موتە شارتتى نارسە. سول سەبەپتى ورتالىق ازيا قۇرامىنا كىرەتىن ەلدەردىڭ فورمالدى تۇردەگى ورتاق گەوگرافيالىق بەلگىلەرى مەن ايماقتىق قىزىعۋشىلىقتارى بولعانىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندەگى تۇپكىلىكتى نيەتتەرى مەن ىنتالارى بولەك بولۋى زاڭدى. اقش وسى، ساياسي ەگويستىك فاكتوردى ەسكەرىپ، ءوز ويىنىن وينايتىنىن وسى باستان بولجاي بەرۋگە بولادى.

ءۇشىنشى جاعدايات ەكىنشىدەن باستاۋ الادى: سول سەبەپتى، وكىنىشكە وراي، ورتالىق ازيادا ءبىر-ءبىرىن «تۋىس، باۋىر، كورشى، شەكارالاس» دەپ تانيتىن ەلدەر ۆاشينگتوندا ارقايسىسى ءوزىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن قۋالاپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. اقش سەكىلدى دەرجاۆا الدىندا بىرەگەي ايماقتىق ۇستانىم تانىتۋ سول ەلدەر باسشىلارىنىڭ قولىنان كەلە مە، وعان مەنىڭ ۇلكەن كۇمانىم بار. «ءبولىپ تاستا تا، بيلەي بەر» دەگەن قاعيدات قاي كەزدە دە، قاي جەردە دە ومىرشەڭ دە وزەكتى ەكەنىن ترامپ مىرزا بىلمەيدى دەپ ويلامايمىن.

ءتورتىنشى جاعدايات ءبىزدىڭ الىپ كورشىلەرىمىز بەن كەي جاعدايدا اقش-پەن ۇستانىمى سايكەس كەلە بەرمەيتىن ەۋرووداققا، ساياسي تۇرعىدان قايتا تابىسىپ جاتقان تۇركى الەمىنە قاتىستى. قىتاي مەن رەسەي قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرعان جوق. ءبىر قىزىعى، رەسەي سول باياعى «ورىس الەمى» يدەياسىن ساياسي سەس ءھام كۇش كورسەتۋ ارقىلى ورنىقتىرۋدان اسا الماي جۇرسە، قىتاي باياعىدا-اق ءبىزدىڭ ايماقتاعى ەكسپانياسىنىڭ ەكونوميكالىق، قارجىلىق، مەنشىكتىك العىشارتتارى مەن نەگىزىن قالاپ تاستاعان. ەۋرووداق تا ەلگەزەكتىك تانىتىپ، ءبىزدىڭ ايماقپەن بىرگە سامميتتەر وتكىزۋدى باستادى. تۇركى الەمىنىڭ دە اقش-قا قاتىستى ءوزارا كەلىسىلگەن ۇجىمدىق ۇستانىمى ناقتىلانا قويعان جوق.

سول سەبەپتى ەرتەڭ ۆاشينگتوندا بولاتىن سامميتتە زالدا وتىرعان ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارى مەن دونالد ترامپتىڭ ارتىندا سول ەل باسشىلارىنىڭ كوزگە تۇسە قويمايتىن كولەڭكەسى تۇراتىنى انىق. سول فاكتور دا الداعى كەزدەسۋدە قابىلدانۋى ىقتيمال شەشىمدەرگە ءوز اسەرىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz