ونىڭ ەسىمى 19 عاسىردىڭ ەڭ ۇلى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قاتارىندا، ال ءۋاليحانوۆتىڭ ورتالىق ازيانى زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسى ءالى كۇنگە دەيىن الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق تاراپىنان مويىندالۋدا. شوقان ءۋاليحانوۆتى «دالا كوزى» جانە «وركەنيەتتەر اراسىنداعى كوپىر» دەپ اتايدى. بۇگىنگى تاڭدا، ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، ونىڭ مۇراسى ءالى دە ءتىرى جانە وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى.

شوقان ءۋاليحانوۆ (1835–1865) - قوستاناي وبلىسىنداعى قۇسمۇرىن بەكىنىسىنىڭ جانىنداعى كۇنتەمىس ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن قازاق شىعىستانۋشىسى، ەتنوگرافى جانە وفيتسەرى. ءۋاليحانوۆ الەمگە ايگىلى العاشقى قازاق زەرتتەۋشىسى بولدى: ول تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەدى، ورتالىق ازيا كارتالارىن جاسادى جانە قاشقارعا قۇپيا ەكسپەديتسيانى باسقاردى، بۇل عىلىمي زەرتتەۋلەر ءۇشىن ماڭىزدى دەرەككوزگە اينالدى. ءۋاليحانوۆ اعارتۋشىلىق پەن عىلىمي باتىلدىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدى، بۇگىنگە دەيىن زەرتتەلىپ، باعالاناتىن مۇرا قالدىردى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا تاريحىنداعى ماڭىزى وراسان زور. ول تاريح، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا، لينگۆيستيكا، شىعىستانۋ، اسكەري ىستەر جانە ەكولوگيا سياقتى كوپتەگەن سالالاردا جۇمىس ىستەگەن عالىم جانە فيلوسوف بولدى.

ول تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن، ءدىنىن جانە ادەت-عۇرىپتارىن زەرتتەۋدە تەرەڭ ءىز قالدىردى، «ماناس» ەپوسىن سيپاتتادى جانە قازاق شەجىرەسى، ساياساتى جانە دالا قۇرىلىمى تۋرالى قۇندى اقپارات بەردى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى كولەمى جاعىنان قىسقا، بىراق تاڭقالارلىقتاي جان-جاقتى - ءاربىر شىعارما ءوزىنىڭ دالدىگى مەن اناليتيكالىق تاسىلىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل اسكەري ادامنىڭ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن ءتارتىپتى ادامنىڭ ءستيلى.

شوقان ءۋاليحانوۆ تەك عالىم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كاسىبي وفيتسەر دە بولدى. ول ءسىبىر كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اپپاراتىندا قىزمەت ەتتى. ول ورىس تىلىنەن اراب جانە شاعاتاي تىلدەرىنە دەيىن بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن. ول شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى كوپىرگە اينالدى، الەمگە قازاق مادەنيەتىنىڭ تەرەڭدىگىن اشتى. ونىڭ تالانتىن زامانداستارى: پوتانين، پرجەۆالسكي، سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، سونداي-اق ونى «دالا ماقتانىشى» دەپ اتاعان فەدور دوستوەۆسكي جوعارى باعالادى. ال ونىڭ قاشقارعا اڭىزعا اينالعان ميسسياسىن دەتەكتيۆتىك رومانمەن سالىستىرۋعا بولادى.

19 عاسىردىڭ ورتاسىندا ورتالىق ازيا رەسەي مەن بريتان يمپەرياسى اراسىنداعى باسەكەلەستىك ارەناسىنا اينالدى. قاشقار ەۋروپالىقتار ءۇشىن جابىق بولدى. قاۋىپسىزدىك نەمەسە ديپلوماتيالىق قورعانىسسىز جالعان اتپەن ءۋاليحانوۆ ايماققا ەنىپ، ساياسي، گەوگرافيالىق جانە مادەني ماڭىزدى اقپارات جينادى. بۇل عىلىمي ەرلىك جانە حالىقارالىق بارلاۋ وپەراتسياسى بولدى. ءۋاليحانوۆتىڭ ماتەريالدارى ايماقتىڭ شەكارالارىن انىقتاۋ ءۇشىن، سونىڭ ىشىندە كەيىنىرەك قازاقستان مەن قىتاي شەكارالارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن پايدالانىلدى.

شوقان ءۋاليحانوۆ بەرىك ازاماتتىق ۇستانىمدى كورسەتتى جانە ەشقاشان ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەدى. ول ءوز بەتىنشە باسقارۋعا نەمەسە جىمقىرۋعا جول بەرمەدى جانە بيۋروكراتيانى اشىق سىنعا الدى. اسكەري قولباسشى تۇركىستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنە وق اتۋعا بۇيرىق بەرگەندە، ءۋاليحانوۆ نارازىلىق ءبىلدىرىپ، باسقا وفيتسەرلەرمەن بىرگە وتستاۆكاعا كەتتى. ول: «الدىمەن مەن ءوز حالقىمنىڭ ۇلىمىن، سودان كەيىن مەملەكەتتىڭ ازاماتىمىن، سودان كەيىن عانا وفيتسەرمىن»، - دەدى.

ونىڭ حاتتارى مەن كۇندەلىكتەرى گۋمانيزم مەن ادامدارعا، ولاردىڭ شىعۋ تەگىنە نەمەسە سەنىمىنە قاراماستان، قۇرمەت كورسەتەدى. ول حالىقارالىق جانە تولەرانتتى بولدى، بۇل ونىڭ مۇراسىن بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى ەتەدى. جاستاردىڭ ۋاليحانوۆقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن زاماناۋي فورماتتار: مۋلتيمەديالىق جوبالار، ەكسپەديتسيا مارشرۋتتارىنىڭ ينتەراكتيۆتى كارتالارى، دەرەكتى فيلمدەر جانە كوركەم فيلمدەر ارقىلى ارتتىرۋ قاجەت جانە ماڭىزدى. اسىرەسە، قازىر، اقپارات عاسىرى دامىعان سايىن، ادامداردا بىلىمدەرىن كەڭەيتۋگە كوبىرەك مۇمكىندىكتەر بار.

شوقان ءۋاليحانوۆ – ۇلگىلى جاس كوشباسشى، پاتريوت، عالىم جانە زەرتتەۋشى. ول بىلىمگە، تارتىپكە جانە كەڭ جانە ەركىن ويلاۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمەن شابىتتاندىرادى. ونىڭ جولى قازاقتىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىم جانە ويشىل بولا الاتىنىن كورسەتەدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تاريحى – شىتىرمان وقيعا، دەتەكتيۆتىك اڭگىمە جانە عىلىمي دراما. ونى ايقىن جانە زاماناۋي تۇردە بايانداۋ قاجەت. ونىڭ 200 جىلدىعى جاقىن ارادا كەلەدى – ءبىز وعان قازىر دايىندالۋىمىز كەرەك.

وبلىس ورتالىعىندا ەسكەرتكىش قاجەت بولاتىنى ءسوزسىز. 200 جىلدىق مەرەيتوي جاقىنداپ قالدى، سوندىقتان دايىندىق جۇمىستارىن مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك باستاۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ وسى كورنەكتى ۇلى جانە ۇلى عالىمىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتى فيلمدەردى ءتۇسىرۋ، حالىقارالىق جانە ۇلتتىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz