ءاۋ باستا اتام قازاق ارۋاققا سيىنباعان، سىيلاعان. ءبىز وسى ەكى ۇعىمدى اۋىستىرىپ العاندايمىز. قابىرلەردىڭ باسىنداعى ارۋاقتاردىڭ تاسىنا بارىپ، ولگەندەردەن تىلەك تىلەپ، قاسيەتتى قاعبانى اينالعانداي تاۋاپ ەتىپ جاتاتىن، ارۋاقتارعا ارناپ، قۇربان شالىپ، تىلەك تىلەپ، بالا سۇراپ جالبارىناتىن قاۋىمنىڭ ءىس-ارەكەتى قانشالىقتى يسلامعا قايشى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

قازىرگى كەزدە كوپشىلىككە تانىس «سۇڭقار»، «اققۋ» دەگەن اتپەن كوپتەگەن مۇسىلمان باۋىرلارىمىزدىڭ اداسقان جولىندا كوش باستاپ، قابىرلەردى ارالاتىپ، ولاردان دەمەۋ سۇراتىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. كوكتەمنىڭ شۋاقتى كۇندەرى باستالىسىمەن اق شۇبەرەك بايلاعان اۆتوبۋستار جولعا شىعادى. قابىرلەرگە بارىپ قايتۋشىلاردىڭ جيعان تەرگەن تەڭگەسىن جيناپ الىپ، جولىن اشىپ بەرۋشىلەر دە ناسيحاتىن كۇشەيتەدى. بۇل وسى دۇنيەنىڭ ەسەبى، ال اقيرەتتە شە؟

الايدا، ولاردىڭ: «ءبىز ارۋاقتاردان ەمەس، اللاھتان سۇرايمىز، تەك ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدى اللاھقا اتالار جەتكىزەدى» دەپ جۇرگەندەرى - رۋحاني ايلا. ويتكەنى اللاھ تاعالا: «اللاھتان باسقا نارسەلەرگە تابىناسىڭدار ما؟ ولار سەندەرگە زيان تيگىزۋ قابىلەتىنە دە، پايدا كەلتىرۋ قابىلەتىنە دە يە ەمەس قوي. اللاھ ەستۋشى، ءارى تولىق ءبىلۋشى» دەيدى («مايدا» سۇرەسى، 76-ايات). وسى بىزگە انىق دالەل ەمەس پە؟

ءاۋ باستا اتام قازاق ارۋاققا سيىنباعان، سىيلاعان. ءبىز وسى ەكى ۇعىمدى اۋىستىرىپ العاندايمىز. قابىرلەردىڭ باسىنداعى ارۋاقتاردىڭ تاسىنا بارىپ، ولگەندەردەن تىلەك تىلەپ، قاسيەتتى قاعبانى اينالعانداي تاۋاپ ەتىپ جاتاتىن، ارۋاقتارعا ارناپ، قۇربان شالىپ، تىلەك تىلەپ، بالا سۇراپ جالبارىناتىن قاۋىمنىڭ ءىس-ارەكەتى قانشالىقتى يسلامعا قايشى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

قازىرگى كەزدە كوپشىلىككە تانىس «سۇڭقار»، «اققۋ» دەگەن اتپەن كوپتەگەن مۇسىلمان باۋىرلارىمىزدىڭ اداسقان جولىندا كوش باستاپ، قابىرلەردى ارالاتىپ، ولاردان دەمەۋ سۇراتىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. كوكتەمنىڭ شۋاقتى كۇندەرى باستالىسىمەن اق شۇبەرەك بايلاعان اۆتوبۋستار جولعا شىعادى. قابىرلەرگە بارىپ قايتۋشىلاردىڭ جيعان تەرگەن تەڭگەسىن جيناپ الىپ، جولىن اشىپ بەرۋشىلەر دە ناسيحاتىن كۇشەيتەدى. بۇل وسى دۇنيەنىڭ ەسەبى، ال اقيرەتتە شە؟

الايدا، ولاردىڭ: «ءبىز ارۋاقتاردان ەمەس، اللاھتان سۇرايمىز، تەك ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدى اللاھقا اتالار جەتكىزەدى» دەپ جۇرگەندەرى - رۋحاني ايلا. ويتكەنى اللاھ تاعالا: «اللاھتان باسقا نارسەلەرگە تابىناسىڭدار ما؟ ولار سەندەرگە زيان تيگىزۋ قابىلەتىنە دە، پايدا كەلتىرۋ قابىلەتىنە دە يە ەمەس قوي. اللاھ ەستۋشى، ءارى تولىق ءبىلۋشى» دەيدى («مايدا» سۇرەسى، 76-ايات). وسى بىزگە انىق دالەل ەمەس پە؟

قازىرگى قابىرلەرگە زيارات ەتۋشىلەردىڭ ءمان بەرمەي جۇرگەن ءبىر ماسەلەسى - يسلام سەنىمى بويىنشا قابىردە جاتقانداردان تىلەك تىلەۋگە بولمايتىندىعى. تىلەك تەك قانا ءبىر اللاھتان تىلەنەدى. «جاراتۋشى تۇرعاندا جاراتىلعاننان نە سۇرايسىڭ» دەپ اتالارىمىز تەگىن ايتپاعان. اللاھ تاعالا فاتيحا سۇرەسىنىڭ بەسىنشى اياتىندا ءبىر اللاھقا عانا قۇلشىلىق ەتىپ، ءبىر اللادان عانا سۇراۋ قاجەتتىگىن ادامدارعا بۇيىرعان ەدى. ال، قابىردە جاتقان قانداي قاسيەتتى ادام بولسا دا، ودان بىردەمە سۇراۋ - اللاھتىڭ قاھارىن تۋدىراتىن سەرىك قوسۋ كۇناسى ەكەنىن ءبىلىپ قويعانىمىز ءجون. اۋليە، انبيە، ارۋاق - بۇلاردىڭ ءبارى ومىردەن ءوتىپ كەتكەن ادامدار. ولار ءبىزدىڭ قايعى-قاسىرەتىمىزگە، قۋانىش-شاتتىعىمىزعا ورتاقتاسا المايدى. بىزگە ەشقانداي جاردەم تيگىزە المايدى. ءتىپتى ولار ءبىزدىڭ نە تىلەپ، نە سويلەپ جاتقانىمىزدى دا ەستىمەيدى. بۇل سوزىمىزگە دالەلدى قۇراننان تابامىز.

«ەگەر ولارعا جالبارىنساڭدار - داۋىستارىڭدى ەستىمەيدى. ءمۇبادا، ولار ەستىسە دە، سەندەرگە جاۋاپ قايتارا المايدى. سونداي-اق، قيامەت كۇنى ولار سەندەردىڭ ورتاق قوسقاندارىڭنان تانادى. تولىق حابار بەرۋشى اللاھتاي سەندەرگە ەشكىم تۇسىندىرمەيدى» (فاتىر سۇرەسى، 14-ايات).

«تىرىلەر مەن ولىلەر تەڭ ەمەس... مۇحاممەد (ع.س.) سەن قابىردەگى بىرەۋلەرگە ەستىرتە المايسىڭ» (فاتىر سۇرەسى، 22-ايات).

اللاھتىڭ اياتتارىندا كەلتىرىلگەندەي، تىرىلەر مەن ولىلەر تەڭ ەمەس. ولىلەردىڭ تىرىلەرگە كومەكتەسۋى مۇمكىن ەمەس. ال تىرىلەر قۇران وقىپ، دۇعا جاساپ ولىلەرگە كومەكتەسە الادى.

وكىنىشكە قاراي، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە قابىردەن قابىر قويماي ارالاپ، اۋليە-انبيەلەرگە ءمىناجات قىلىپ، مەدەت تىلەۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى. باقىت، باق-داۋلەت، دەرتكە شيپا، قۇرساققا پەرزەنت اڭساۋشىلاردىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى - اۋليەنىڭ باسى، بەيىتتىڭ تاسى ەكەنى وكىنىشتى-اق. ولار وسىلايشا جاراتقان اللاھقا ەمەس، جاراتىلعان - ماقۇلىققا جالبارىنىپ ءجۇر. ءسويتىپ، تىرىلەر ارۋاققا ەمەس، ارۋاق تىرىلەرگە مۇقتاج ەكەنىن ۇمىتا بەرەدى. ەندى «ولگەن ادامنىڭ قالاي كوڭىلىن تاۋىپ، قالاي رازى ەتۋگە بولادى، قانداي قاجەتتىلىگىن وتەسەك ارۋاق الدىنداعى مىندەتىمىزدەن قۇتىلامىز؟» دەگەن سۇراقتارعا كەلەيىك. بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن شاريعاتتان ىزدەپ كورەيىك پايعامبارىمىزدىڭ (c.ع.س.) سۇننەتىنە سۇيەنسەك، ءتىرى ادامداردىڭ ولگەن پەندە الدىنداعى مىندەتتەرى: ءمايىتىن جۋ; كەبىندەۋ; جانازاسىن شىعارۋ جانە جەرلەۋ. وسى راسىمدەردى ورىنداعان ادام ءولى الدىنداعى ءوز مىندەتىنەن تولىق قۇتىلادى. ارينە، قۇران وقىپ، دۇعا باعىشتاسا، ولگەن ادام ودان پايدا الۋى مۇمكىن. بىراق شاريعات شارتىن ساقتاپ، ورىنداماسا بۇدان دا پايدا جوق. ەگەر، ولىگە باعىشتاپ مال سويىپ، قۇلپىتاس ورناتىپ، مازار سالىپ ارۋاقتى ريزا ەتەمىز دەسەك، بۇل جەردە اللاھتىڭ بۇيرىعى بۇزىلاتىنىن بىلگەنىمىز ءجون.

اللاھ تاعالا ءوز كىتابى - قۇراندا (كاھف سۇرەسىندە) ءبىر وقيعا جونىندە ءبىزدى حاباردار ەتەدى. وندا ءدىنسىز قاۋىمنان قاشىپ، ۇڭگىرگە تىعىلعان يماندى جاستار جونىندە ايتىلادى. ولاردى جاراتۋشى يەمىز ءۇش ءجۇز توعىز جىل ۇيىقتاتىپ تاستاپ، سوسىن ولاردى كەيىنگىلەرگە ۇلگى بولۋى ءۇشىن قايتادان وياتادى. ويانعان سوڭ ولاردىڭ ءبىرى قالاعا بارىپ، جاڭا ورتاعا مۇلدە جاتىرقاپ قارايدى. وندا ۇيرەنىسە الماي، ۇڭگىرگە قايتىپ ورالادى. ول كەلگەن كەزدە، ۇيقىدان ويانعان يماندى جاستاردىڭ ءبارى قايتىس بولىپ كەتكەنىن كورەدى. ال، ولاردىڭ ارتتارىنان ىزدەپ كەلگەن ادامدار ولاردىڭ ۇڭگىرىنە «ءۇي سالايىق»، «مەشىت سالايىق» دەپ داۋلاسادى. وسىعان وراي بارلىق الەمدەردىڭ راببىسى اللاھ تاعالا ولارعا (ياعني، ولگەن جاستارعا) اللاھتان وزگە ەشكىم جاردەم بەرە المايتىنىن، ءوز ۇكىمىنە ەشكىمدى ورتاق قىلمايتىنىن، ولارعا ءوز تاراپىنان بەلگىلى ءبىر يگىلىك بولەتىنىن بىلدىرەدى. ەندەشە، ءوز نەسىبەسى وزىندە بولاتىن و دۇنيەدەگى ادامداردى رازى ەتەمىز دەپ قارا تەر بولۋىمىزدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟

سونداي-اق، «ءولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەگەن قاعيدادا، ءولىنىڭ مۇقتاجدىعىن وتەسەڭ ول دا ساعان جاردەمىن تيگىزەدى دەگەن ۇعىم جاتىر. مۇنداي سەنىم يەلەرى تىرىلەردىڭ دۇعاسىنا مۇقتاج بولعان ولگەندەر رۋحىنىڭ ءتىرى ادامعا زيان دا، پايدا دا كەلتىرە المايتىندىعىن ۇقپايدى. ەل ىشىندە: «ادام ولگەن سوڭ ونىڭ دەنەسىنەن جانى ءبولىنىپ شىعادى، ارۋاق دەگەنىمىز - وسى. ارۋاق تىرىلەردەن رازى بولسا، ول ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ولاردى قولداپ-قورعاپ، بالە-جالادان ساقتاپ جۇرەدى» دەگەن سەنىم بار. سوندىقتان، ءىسى ىلگەرى باسپاسا: «بالكىم قۇدايى جاساپ جىبەرسەم، ارۋاقتار رازى بولىپ، جولىم اشىلار» دەپ، اللاھقا ەمەس، ارۋاققا ارناپ قۇرباندىق شالىپ جاتاتىندار ءوزىنىڭ بۇل ءىسىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن بىلمەيدى. يسلام شاريعاتى بويىنشا بۇل قاتە سەنىمنەن تۋعان اسا اۋىر كۇناعا جاتادى. ەندەشە ءبىز قاجەتتىلىگىمىزدى اللاھتىڭ ءبىر وزىنەن عانا سۇراۋعا ءتيىسپىز.

اللاھ قۇران كاريمنىڭ كاف سۇرەسىنىڭ 16-اياتىندا: «ءبىز ادام بالاسىنا كۇرە تامىرىنان دا جاقىنبىز!» دەگەن. دەمەك، اللاھ تاعالا ءسوزى اقيقات، بىزگە قابىردە جاتقان ءمايىت ەمەس، اللاھ تاعالا جاقىن ەكەن. اللاھ تاعالا باقارا سۇرەسىنىڭ 186-اياتىندا: «مەن ولارعا اقيقاتىندا جاقىنمىن، مەنەن تىلەك تىلەسە قابىل الامىن» دەپ انىق ايتادى. ولاي بولسا، وتە جاقىن اللاھ تاعالادان تىلەمەي، ايشىلىق، كۇنشىلىك جول ءجۇرىپ، ايدالاداعى اۋليە، ارۋاقتاردان تىلەك تىلەگەنىمىز قاي ساسقانىمىز؟!.

اللاھ تاعالا ايتادى: «ەگەر ولارعا جالبارىنساڭدار، داۋىستارىڭدى ەستىمەيدى...» (فاتىر سۇرەسى، 14-ايات). قابىردەگىلەر تىرىلەردىڭ ءسوزىن ەستىمەسە، جاۋاپ بەرۋگە شاماسى كەلمەسە، وندا ولار وزىنە سىيىنۋشىلاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قالاي شەشىپ بەرمەك؟ اللاھ تىيىم سالعان بولسا، ارۋاق ادامداردىڭ جەلەپ-جەبەيتىن كۇش-قۋاتىن قايدان الىپ، ونى تىرىلەر ءۇشىن قالاي پايدالانباق؟ ەندەشە، ءبىزدىڭ «قۇداي وڭدا، ارۋاق قولدا» دەگەنىمىز قالاي بولار ەكەن؟

ءبىز قازاقتار وسى «ارۋاققا سىيىنساق، وڭالامىز» دەگەن سەنىمدى قايدان تاۋىپ الدىق ەكەن؟ ەگەر ارۋاققا سىيىنۋ حالىقتى باقىتقا جەتكىزەتىن بولسا، وندا ۇندىلەردىڭ الدىنا ەشقانداي ەل تۇسپەگەن بولار ەدى. ولار اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىنا سەنەتىنى سونداي، جاقىن جەردەن جەلەپ-جەبەسىن دەپ ولاردىڭ ولىگىن دەستەلەپ شاتىرلارىنا جيناپ قويۋشى ەدى. ءتىپتى، كەيبىر ءۇندى تايپالارى باسى اۋىرسا، اتاسىنىڭ ءمايىتىنىڭ باس سۇيەگىن ۇنتاقتاپ، ونى سۋعا ەزىپ ءدارى رەتىندە ءىشىپ تە الادى ەكەن. بىراق، اتا-بابا ارۋاعىنا اسا قاتتى بەرىلسە دە، ءۇندى حالقى جويىلۋعا تاياۋ تۇر. مىنە، بۇل جاراتۋشىعا ەمەس، جاراتىلعاندارعا سەنۋدىڭ جەتكەن جەرى. ءبىز دە سول قۇدايىن تانىماي، وعان ناداندىقپەن ارۋاقتى ورتاق ەتىپ جويىلىپ كەتكەن ۇندىلەردىڭ كەبىن كيمەيىك دەسەك، يسلام ءدىنىن عىلىمي تۇردە مەڭگەرۋگە تالپىنۋىمىز قاجەت.

الدىمەن، وسى «ارۋاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشىپ الايىق. «ارۋاق» اراب ءسوزى. ءتۇبىرى - «رۋح». ياعني، «جان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. جاننىڭ جەكە ءتۇرى - «رۋح»، ال كوپشە ءتۇرى - «ارۋاق» دەپ اتالادى. سوندا، «ارۋاق» قازاقشاعا «جاندار» بولىپ اۋدارىلادى. مىسالى، قابانبايدىڭ ارۋاعى قولداي كور دەگەنىمىز، قابانبايدىڭ جاندارى قولداي كور دەگەن ۇعىم بەرگەن بولار ەدى. سوندا، قابانبايدىڭ قانشا جانى بولعانى؟! دەمەك، ارۋاق دەگەن ءسوزىمىزدىڭ وزىندە ءبىر شيكىلىك بار ەكەنى وسىدان-اق كورىنىپ تۇر. وسى سۇراق توڭىرەگىندە ويلانعان ادامدار ولىلەرگە سيىنۋدى توقتاتسا كەرەك ەدى.

«قازاقستان» اپاتلىعى، №36 (276),  8-قازان، 2009