ابايدىڭ پوەماسى ۇشەۋ ەمەس، تورتەۋ. ابايدىڭ «ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ءازىم اڭگىمەسى» سياقتى ءۇش پوەماسىن جاقسى بىلگەنىمىزبەن ءتورتىنشى «ۆاديم» دەگەن اياقتالماي قالعان اۋدارماسىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى جاسالعان ارنايى تەست سۇراقتارىندا دا، «اقىننىڭ ءۇش پوەماسى بار» دەپ دۇرىس ەمەس جاۋاپ كورسەتىلگەن.        

1893 جىلداردان باستاپ اۋدارمامەن اينالىسقان اقىن كوپ ولەڭ جازباعانىمەن، قاراسوز ارالاستىرا وتىرىپ، كوبىنە اۋدارمامەن اينالىسادى. ۇلى اقىن ءوزىنىڭ اۋدارمالارىندا دايىن ۇلگىنى پايدالانبايدى. قانداي ءداستۇر، ۇلگى-ورنەكتى قىزىقتاسا دا، ونى وزىنشە جاڭارتىپ، وزگەشە قۋات، سيپات دارىتىپ، مۇلدە باسقاشا قولدانادى. ابايدىڭ ەڭبەكتەرىندە تۇپنۇسقاعا لايىقتى اۋدارما جانە ەركىن ءتول شىعارماعا اينالعان اۋدارما بار. كەڭ ماعىنادا اباي ولەڭدەرىنىڭ قايسىسى بولسىن ابايدىڭ قولىنان شىققان كوركەم تۋىندى. ول كازىرگى اۋدارماشىلارداي تەك ءتۇپ-نۇسقانى عانا بار قالپىنشا جەتكىزۋدى مۇرات ەتپەگەن. قاي شىعارمانى بولسىن ءوزىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە ۇيلەستىرە، قىسىلماي ەركىن تارجىمەلەيدى. جاڭا اعىمدار كىرگىزە وتىرىپ شىعارعان تۋىندىلارىندا لەرمونتوۆتان، گەتە، بايروننان اۋدارعان ولەڭدەرى كىرەدى. گەتەدەن لەرمونتوۆ، لەرمونتوۆتان اباي اۋدارعان ولەڭدەرى ستيحيانى سەزىنۋدە فيلوسوفيالىق، ويشىل نازىك سەزىمدى اۋدارۋ اباي شىعارمالارىنا جاڭاشا توسىن سەزىم كىرگىزەدى. وسى جىلداردان باستاپ لەرمونتوۆتى اۋدارۋ اباي شىعارماشىلىعىندا تۇراقتى ادەتكە اينالادى. «وزىڭە سەنبە جاس ويشىل»، «ال، سەنەيىن، سەنەيىن»، «كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى بول-بول اقىن»، «جاقسىلىق ۇزاق تۇرمايدى»، اۋدارمالارى وزىندىك ۇيلەستىگىن تابادى. اباي اۋدارمالارىنىڭ ىشىندە لەرمونتوۆ پوەزياسىنا دەگەن ىقىلاس ەرەكشە بولادى. ول ورىس اقىنىنىڭ شىعارماشىلىق ۇندەستىگىن ەرەكشە جاقىن كوردى، سىرلاسىن، مۇڭداسىن تاپقانداي بولدى. ورىس پوەزياسىنا بەيىمدەلە دەن قويعان ابايدىڭ ەڭ كوپ ۇندەستىك تاپقان اقىنى دا لەرمونتوۆ بولادى. شىعارمالارىن جانىنا جاقىن كورىپ، تۇيسىنە وقىعان  اقىن ورىس قاۋىمىنىڭ تىلەك-تالابىن، مۇڭىن ۇعا الاتىن دارەجەدە ەدى. ول ءوز مۇڭىنا ساي كەلەتىن حالىقتىڭ جىرىن دا ۇقتى.  «سوقتىقپالى سوقپاقسىز جەردە وسكەن»، «مىڭمەن جالعىز الىسقان» جىرلارىنا ءنار جينادى. «قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا» دەپ اشۋلى مۇڭ شەرتتى. لەرمونتوۆتى ول ەرەكشە ىزانىڭ اقىنى، ماحابباتى اشۋمەن ۋلانعان اقىن دەپ ءىش تارتىپ جاقىن كوردى.

سونىڭ ناتيجەسىندە لەرمونتوۆتان بىرنەشە تىڭ تۋىندىلار جاسادى.

1900-1901 جىلى اباي لەرمونتوۆتىڭ بىتپەي قالعان «ۆاديم» اتتى رومانىنىڭ العاشقى ەكى تاراۋى جانە ءۇشىنشى تاراۋىنىڭ ءبىراز جەرىن ولەڭمەن ەركىن اۋداردى. «ۆاديم» 40 شۋماقتان تۇراتىن «باتار كۇنگە شىمىلدىق كوك بۇلت كەڭ» اتتى شارۋالار قوزعالىسىن سيپاتتاپ جازعان شىعارماسىن اباي پوەزيا تىلىمەن  اۋدارعان. پوەما قۇنانباي قاجى اۋلەتىنىڭ اتا قونىسى، ۇلى اقىن ءومىرىنىڭ ساۋلەلى ساتتەرىنىڭ مەكەنى – اقشوقى قىستاۋىندا اۋدارىلعان. اياقتالماي قالعان تۋىندىدا شارۋالاردىڭ كرەپوستنويلىق تارتىپكە نارازىلىعى باياندالعان. م.يۋ.لەرمونتوۆتىڭ بۇل رومانىندا II ەكاتەرينا پاديشا تۇسىندا بولعان ناقتى وقيعالار سۋرەتتەلەدى. وعان جازۋشىنىڭ بالا كەزىندە ناعاشى اجەسى ە.ا.ارسەنەۆادان ەستىگەن اڭگىمەلەرى ارقاۋ بولعان. شىعارمانىڭ انىق تاقىرىبى بەلگىسىز، ويتكەنى قولجازبانىڭ ءبىرىنشى بەتى جىرتىلىپ كەتكەن.  اباي پوەماسىندا تۇپنۇسقانىڭ تەك ۇزىن ىرعاسى عانا ساقتالعان. اقىننىڭ «ۆاديم» رومانىن اۋدارۋدى قولعا الۋى اۆتور تاراپىنان بۇل شىعارمانىڭ تاقىرىبىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگىن بايقاتادى. بۇل پوەما ابايدىڭ زامانىنا قاجەت بولدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر شىعارمادا  ە. پۋگاچەۆ وبرازى سۋرەتتەلگەن دەگەن پىكىر ايتادى. اقىن شارۋالاردىڭ باسىبايلىق تارتىپكە نارازىلىعىن شەبەر جانە سۇيسىنە باياندايدى. اڭگىمەنىڭ جەلىسى ۆاديم - دەگەن قايسار جىگىتتىڭ تاعدىرىنا سول كەزدەگى الەۋمەتتىك ءومىردىڭ كولەڭكەلى جاقتارىن جيناقتايدى. ەرىنشەك، بەلسەندىلىگى جوق ادامدى سىنايتىن شىعارما اقىننىڭ جالعىزدىعىن، بىراق وعان مويمايتىنىن، بەرىكتىگىن كورسەتەدى. لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىندەگى نەگىزگى ارقاۋ بولعان جالعىزدىعىن، ومىردەن كۇتكەن ءۇمىتى اقتالماعانىن سەزىنۋ، قالاي الدانسا دا تاعدىرعا باس يمەيتىن، قايعى كەلسە توزە بىلەتىن ادامنىڭ بەينەسى - ۆاديم تاعدىرى. ارقىلى سۋرەتتەلەدى. اباي دا ولەڭدەگى ليريكالىق كاھارماننىڭ وسى قاسيەتتەرىن اسەرلى، نانىمدى سيپاتتايدى. ول ءومىردىڭ سوققان داۋىل سياقتى تەز ءوتىپ كەتەتىنىنە ابدەن كوزى جەتسە دە جاقسىلىقتان كۇدەر ۇزبەگەنىن ۆاديم ارقىلى  كورسەتەدى.

اباي ولەڭمەن اۋدارعان لەرمونتوۆ شىعارماسىنداعى وقيعا پالىتسىن دەگەن بايدىڭ ءۆاديمدى ۇيىنە ەرتىپ اكەلۋىمەن تىنادى. ءارى قاراي شارۋالار كوتەرىلىسىن، ءۆاديمنىڭ قارىنداسىن ىزدەگەن زورلىقشىلاردان ءوش الۋ ءۇشىن ىستەگەن ارەكەتىن بەينەلەگەن تۇستارىن دا اباي اۋدارعان دەگەن بولجام ايتىلعانمەن ناقتى دەرەك جوق. بىراق، اقىننىڭ وسى «ۆاديم» وقيعاسىن، ونىڭ ءىس-ارەكەتىن تۇگەل اڭگىمەلەپ بەرۋدى نيەت ەتكەنى انىق. ايتپەسە قۇر باسىن باستاپ، قويا سالۋ ءۇشىن تارجىمەلەۋگە كىرىسپەيتىنى تۇسىنىكتى.  اباي ولەڭىندە بۇل تۋىندىنىڭ تەك ۇزىن-ىرعاسى عانا ساقتالعان. كەيبىر جولدار اۋدارىلماعان. كەيبىر سوزدەردى اباي ادەيى تاستاپ كەتتى مە، جوق پا، ول جاعى دا بەلگىسىز. بىزگە بەلگىلىسى وسى شىعارمانى قولعا الۋدا شىعارمانىڭ تاقىرىبىنا، مازمۇنىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگى.

اۋدارمانىڭ ءبىراز جەرى عانا ساقتالعان. ولەڭ ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن جازىلعان. تۋىندى مۇرسەيىت قولجازبالارى نەگىزىندە اباي شىعارمالارىنىڭ 1933 جىلعى قىزىلوردادا جارىق كورگەن جيناعىندا جاريالانعان.

ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى كاكىتايدىڭ بالاسى – ءارحام ءوزىنىڭ قولجازبا ەستەلىگىندە وسى «ۆاديم» شىعارماسى جونىندە مىنانداي دەرەك كەلتىرەدى.

«...جيدەبايدىڭ كۇنباتىس جاعىندا مەشىت-مەدرەسە سالدىرىپ، يمام بولىپ تۇرعان كىشكەنە مولدانىڭ بالاسى – ماحمۋت كاكىتايمەن قۇربىلاس بولاتىن.  كاكىتاي ماحمۋت اۋىلىنا كەلگەندە الدىنانا شىعىپ، اتىن ۇستاپ، قۇرمەتتەپ ۇيگە كىرگىزدى. سويۋعا مال اكەپ «شاي قاينات» دەپ ايەلىنە بۇيىرىپ جاتتى.

سوندا كاكىتاي:

- ءاي، ماحمۋت، «ۆاديم» قايدا، اۋەلى سونى الىپ كەل، – دەدى. ماحمۋت ساسقالاقتاپ، ابدىرەسىن، ساندىعىن اقتارىپ ءجۇرىپ، ورتاسى جىرتىلعان 5 -6 بەتتەي توزعان قاعاز الىپ كەلىپ:

- كاكە، بار بولعانى وسى بولدى، - دەگەندە كاكىتاي:

- بۇل كوپ ولەڭ بولاتىن نە بولدى، كيدىڭ بە، ءمىندىڭ بە، - دەدى.

ماحمۋت:

-ۇلكەن ۇيات بولدى. مىنا قۇتىش دەگەن بالام ويناپ ءجۇرىپ جىرتىپ، جوعالتىپ تاستاپتى. ءوزىم اپارىپ بەرەم دەپ سىزگە ۋادە ەتكەن ەدىم، بەتىم كۇيىپ بارا المادىم، - دەگەندە كاكىتاي اشۋلانىپ قارايىپ كەتتى دە:

- ءاي، ماحمۋت، سەنى ەل يمام سايلاپ، بالا وقىتىپ، موللا عىپ ءجۇر. سەن موللا بولماق تۇگىل مۇسىلمان ەمەسسىڭ. اباي اعامنان كورگەن جاقسىلىعىڭدى اكەڭنەن دە كورگەن جوقسىڭ. قۇدايدان قورىقپاي ابايدىڭ «ۆاديم» سياقتى زور ەڭبەگىن مىنا قارابورباي بالاڭا بەرىپ جىرتقىزعانىڭ نە؟ – دەدى دە جىرتىق قاعازداردى بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ، دايىنداپ قويعان تاماعىنا قاراماي  اتىنا ءمىنىپ، اباي اۋىلىنا ءجۇرىپ كەتتى. وسى كۇنگى اباي جيناعىنا كىرىپ، ارتى جوق بولعان «ۆاديم» پوەماسى اۋەلدە كولەمدى، ۇلكەن پوەما ەكەن» - دەپ جازادى.

داستاننىڭ باسىلىمدارىندا تەكستولوگيالىق وزگەرىستەر كەزدەسپەيدى. تەك، مۇرسەيىت قولجازباسى مەن 1933,1945,1954 جىلدارداعى باسىلىمداردا ولەڭ تاراۋلارعا بولىنبەي، تۇتاس بەرىلسە، كەيىنگى جيناقتاردا تاراۋلارعا جىكتەلگەن. تۋىندى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اباي اۋدارماسى ارقىلى جەتكەن.

ءبىز تاقىرىپتى نەگىزگە الىپ، اباي اۋدارمالارىنىڭ ىشىندەگى «ۆاديم» داستانىن عانا تاريحىنا توقتالدىق. جالپى اباي اۋدارمالارى قازاق پوەزياسىنىڭ وركەندەپ، ءوسۋ جولىنداعى باعا جەتپەس قۇندىلىق ەكەنىن تاريح ءوزى دالەلدەدى. ولاردىڭ وتكەن عاسىردا دا قازاق ءسوز ونەرىنە مول جاڭالىق اكەلگەن تاريحي ءمانىن بىلاي قويعاندا، قايتالانباس كوركەم سيپاتى ەشقاشان كەمىمەيتىن ايرىقشا قۇندىلىعىن تانىتا الادى. باتىس، شىعىس، ورىس ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن ەركىن يگەرىپ، تاڭداۋلى ۇلگىلەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاعان. ابايدىڭ ءداستۇرىن - شاكارىم، مۇحتار، احمەت، ءاليحان، ماعجان، جۇسىپبەك، سۇلتانماحمۇت سەكتىلدى كورنەكتى اقىن-جازۋشىلار جالعاستىرىپ،  جان-جاقتى دامىتتى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا

Abai.kz