قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى سۋات ابۋسەيىتوۆتىڭ (1929-1992) ومىرى مەن ونەرى جايلى

قازاق راديوسى دەگەندە ەسىمىزدى ەمىس-ەمىس بىلگەننەن تورگى ۇيدە تۇراتىن سارى راديو ەسكە تۇسەدى. تاڭ اتقاننان ءتۇن اۋعانعا دەيىن سويلەپ تۇراتىن بۇل راديو ءان مەن كۇيدىڭ ورداسى دەسە دە بولعانداي ەدى. كوڭىلگە قۋانىش سىيلار نەبىر دۇنيەلەردى تىڭداعاندا تامسانباسقا ايلا قالمايتىن. ول كەزدە كوگىلدىر ەكران جوق تا ەدى. بار قىزىعىمىز، قىزىقتايتىنىمىز راديو بولاتىن.

اكەم، جازۋشى زەينەل-عابي يمانباەۆ پەن انام كامەش وزدەرى دە دومبىراعا قوسىلىپ ءان سالاتىن ەدى. ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ءبىزدىڭ ونەرگە، ادەبيەتكە قۇشتار بولۋىمىزدىڭ دا باستى سەبەبى وسى بولسا كەرەك.

كەشەگى بۇلبۇل ءانشىمىز كۇلاش بايسەيىتوۆا، قانابەك بايسەيىتوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، جامال وماروۆا، رابيعا ەسىمجانوۆا، راحيا قويشىباەۆا، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، بايعالي دوسىمجانوۆ، ريشاد، ءمۇسىلىم ابدۋلليندەر، راشيد مۇساباەۆ، زەينەپ قويشىباەۆا سىندى انشىلەردىڭ اندەرىن تىڭداي-تىڭداي جاتتاپ تا الاتىنبىز. داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ ءجونى ءبىر باسقا. وسى ونەر يەلەرىنىڭ ىشىندە ورىنداۋ شەبەرلىگى ەرەكشە، ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن نۇرلاندىرىپ جىبەرەتىن جىگەرلى ۇنىمەن، ساڭقىلداپ شىققان داۋىسىمەن سەلك ەتكىزەتىن سۋات ابۋسەيىتوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگى ەرەكشە اسەر ەتەتىن. اسىرەسە نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «الاتاۋ» ءانىن تىڭداعاندا، الاتاۋ قانداي بولادى ەكەن دەپ قيالداپ كەتەتىنمىن. ارينە ءار ءانشىنىڭ شەبەرلىكپەن ورىندايتىن اندەرى بار. سۋات ابۋسەيىتوۆ دەگەندە حالىق ءانى «ۇكىلىم-اي»، «ساعىندىم سارىارقانى»، «باياناۋىل باۋرايىندا» سىندى اندەر ەسكە تۇسەدى.

تالاي رەت تەلەارنادان، راديودان كورىپ، ەستىپ جۇرگەن انشىمەن ءبىر مەكەمەدە قىزمەت ەتۋ – ول كەزدە تۇسىمىزگە دە كىرمەگەن شىعار...  مەن قازاق راديوسىنا قىزمەتكە ورنالاسقاندا باياعىدا داۋىستارىن راديودان تىڭداپ وسكەن بىرنەشە انشىلەردى كۇندە كورىپ، امانداساتىن بولدىم. ولار كونتسەرت ستۋدياسىندا دايىندالىپ، اندەرىن جازىپ جاتاتىن. اتاپ ايتسام، حالىق ارتىستەرى راشيد مۇساباەۆ، سۋات ابۋسەيىتوۆ، زەينەپ قويشىباەۆا، قر ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەر ۆەنەرا قارمىسوۆا، گۇلۆيرا رازيەۆا، ليۋتسيا تولەشوۆالار وسى جەردەن جالاقى، قالاماقىلارىن الىپ، قولى بوستا مۋزىكا رەداكتسياسىنا كەلىپ، اڭگىمەلەرىن ايتىپ وتىراتىن. نەبىر كومپوزيتورلار، ورىنداۋشىلار ءبىزدىڭ رەداكتسيامەن تىعىز بايلانىستا ەدى.

سۋات ابۋسەيىتوۆ جەر ءجانناتى، قازاقتىڭ ماقتانىشى - باياناۋىل ولكەسىنىڭ پەرزەنتى. بۇل ولكەدەن اتاقتى بۇحار جىراۋ، مالايسارى، جاسىباي، جاناق باتىرلار، جاياۋ مۇسا، ءماشھۇر جۇسىپتەي اعارتۋشى، فيلوسوف-اقىن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ديحان ءابىلوۆ، زەيتىن اقىشەۆ، زەيىن شاشكيندەي جازۋشىلار، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مۇزافار الىمباەۆتاي اقىندار، شاكەن ايمانوۆتاي، كاۋكەن كەنجەتاەۆتاي حالىق ارتىستەرى، جۇمات شانيندەر قوعام قايراتكەرى، بەلگىلى رەجيسسەرلار شىققان قاسيەتتى جەردىڭ توپىراعى دا قۇنارلى بولسا كەرەك.   ال ەندى نەگىزگى تاقىرىبىمىز – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، تەلەراديو ارداگەرى سۋات ابۋسەيىتوۆ جايلى تەرەڭىرەك تولعايتىن بولساق، ءانشىنىڭ بالالىق شاعىنان باستاعانىمىز ءجون سياقتى.

سۋات ەلدىڭ اراسىنداعى ءانشى-كۇيشىلەردى ەستىپ، اسىرەسە اتاقتى قالي بايجانوۆتىڭ، اكەسى اۋەزبەكتىڭ، اناسىنىڭ ورىنداعان اندەرىن زەر سالا  تىڭداپ، ونەرگە، ءان-كۇيگە قۇشتار بولىپ ءوستى. اعاسى قۋاتتىڭ دا ىقپالى زور ەدى. سۋات ابۋسەيىتوۆ مەكتەپ قابىرعاسىندا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ، ءان سالاتىن. العا قويعان ارمان الماتىعا جەتەلەپ كەلدى.

سودان سوعىس كەزىندە الماتىدا كينواكتەرلاردى دايىندايتىن مەكتەپ اشىلدى. ول كەزدە «موسفيلم» مەن «لەنفيلم» الماتىدا بولاتىن. اتاقتى رەجيسسەر سەرگەي ەنشتەين، ت.ب. ونەر شەبەرلەرى ساباق بەرەتىن. سۋات وسى مەكتەپكە بايقاۋ ارقىلى وقۋعا قابىلداندى. بۇل مەكتەپتە كەڭەستەر وداعى حالىق ءارتىسى ىدىرىس نوعايباەۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى كەنەنباي قوجابەكوۆ، نۇرمۇقان ءجانتورين، زامزاگۇل دوسانوۆالارمەن بىرگە وقىپ، ساحنا شەبەرلىگىن مەڭگەردى. ال بىتىرگەن سوڭ «قازاقفيلمنىڭ» بىرنەشە فيلمدەرىنە كينوعا ءتۇستى. «وسىندا بولعان وقيعا»، «ءبىز وسىندا تۇرامىز»، «ءبىزدىڭ دارىگەر» سياقتى فيلمدەردە شاعىن رولدەردى وينايدى. «شاباندوز قىز» فيلمىندە كەنەنباي باستى رولدە وينايدى دا، سۋات فيلمدەگى اندەردى ورىندايدى. جەرلەس اعاسى شاكەن ايمانوۆ سۋاتتىڭ ونەرىن باعالاپ، ءارى قاراي وقۋ كەرەكتىگىن باسا ايتىپ، كونسەرۆاتورياعا ءوزى ەرتىپ كەلەدى. كونسەرۆاتوريادا اكادەميك-كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ جاس جىگىتتى تىڭداپ كورىپ، «داۋىسىڭ بار ەكەن، كينونى قوي دا انشىلەر دايىندايتىن فاكۋلتەتكە وقۋعا ءتۇس» دەپ كەڭەس بەرەدى. سۋات كونسەرۆاتوريادا ا.م. كۋرگانوۆتىڭ كلاسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، 1949 جىلى ءبىتىرىپ شىقتى. وقىپ جۇرگەندە ەرمەك سەركەباەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، كاۋكەن كەنجەتاەۆ، بەكەن جىلىسباەۆ سىندى جاقسى انشىلەردەن كوپ ۇيرەندى. سۋات ۇزاق كۇن داۋىس قويۋ، مۋزىكانىڭ تەورياسى سياقتى كوپتەگەن ساباقتاردى وقىپ، كۇنبە-كۇن دايىندىقتىڭ، تىڭداۋدىڭ ارقاسىندا شەبەرلىگىن شىڭدادى. حالىق اندەرىن، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن، كلاسسيكالىق شىعارمالاردى، وپەرالىق جانردى وسى كونسەرۆاتوريا قابىرعاسىندا زەردەسىنە توقىدى. حالىق اندەرىنە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە بولدى. سوناۋ ءبىر جىلدارى ەستاي اقىن مەن مۇزافار الىمباەۆ، اعاسى قۋات ابۋسەيىتوۆتارمەن بىرگە كەرەكۋ جەرىن ارالاپ جۇرگەن كەزىندە حالىق اندەرىنىڭ ءبىرازىن ەستاي اتاسىنان ۇيرەنىپ ەدى. كەيىن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، اقىن، ءوزى دە ءانشى تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا ەلدەن جيناعان كوپ ايتىلمايتىن 8 ءاننىڭ نوتاسىن بەرگەندە قۋانىشىن جاسىرا دا الماعان ەدى.

سۋات اۋەزبەكۇلى كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن سوڭ 1949 –1955 جىلدارى «قازاقفيلمدە»، 1955 – 1963 ج. قازاق ءان-بي انسامبلىندە، 1963 جىلدان

1992 جىلعا دەيىن قازاق تەلەۆيزياسى مەن راديوسىنىڭ ەسترادالىق-سيمفونيالىق  وركەسترىندە ءانشى بولدى.

«قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا بىرنەشە رولدەردى سومداپ، كينوعا تۇسسە، ليديا چەرنىشەۆانىڭ باسقارۋىنداعى قازاق ءان-بي انسامبلىمەن جىلما جىل شەتەلگە ءان ساپارىمەن بارىپ، ەل كوردى، جەر كوردى، ونەرىمەن قوشەمەتكە بولەندى. ول كەز پارتيا زامانى، يدەولوگياعا اسا ءمان بەرىلەتىن.  انشىلەردىڭ باعدارلامالارى ەلەكتەن ءوتىپ وتىراتىن. بۇل انسامبلدە سۋات ابۋسەيىتوۆ كونسەرۆاتوريادان العان ءبىلىمىن تاجىريبە جۇزىندە شىڭداپ، داۋىس مۇمكىندىگىن اشتى. ءار تىلدە ءان ايتۋعا ماشىقتاندى.

سۋات ابۋسەيىتوۆتىڭ كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەنديەۆپەن دوستىق، شىعارماشىلىق بايلانىسى جايلى كوزكورگەندەردىڭ ىشىنەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ بىلايشا ەسكە الادى:

– سۋات پەن نۇرعيسانىڭ دوستىعى تۋىستىقتان دا قىمبات ەدى. رۋحاني بايلانىس، شىعارماشىلىق تۇسىنىكتەرى ءبىر جەردەن قابىسىپ جاتقان ونەر يەلەرى ۇزاق جىلدار ءبىر-ءبىرىن ىزدەيتىن سىيلاستىق كوڭىلدە بولدى. نۇرعيسا اعامىزدىڭ شىعارعان كوپ اندەرىنىڭ تۇساۋىن كەسىپ، العاش حالىققا جەتكىزگەن دە سۋات ابۋسەيىتوۆ بولدى. سۋاتتىڭ داۋىسىنا لايىقتاپ، كومپوزيتور نەبىر پاتريوتتىق، وتانسۇيگىشتىك، ىستىق سەزىمگە تولى ليريكالىق اندەرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن شىعارا بەردى. نۇراعاڭنىڭ كوپ اندەرىن ورىنداعان سۋات اعامىز ەدى. نۇرسۇلتان الىمقۇلوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «الاتاۋ» ءانى بىردەن تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الدى. اسەرى دە كەرەمەت ەدى. بۇل ءاندى مەن ورىنداعاندا ءالى كۇنگە سۋات اعامىزدىڭ دەڭگەيىندە ورىندالدى ما؟ – دەگەن سۇراق مازالايدى، – دەيدى نۇرعالي اعامىز.  بۇل ءان جايلى سۋات ابۋسەيىتوۆ «قازىرگى ورىندالىپ جۇرگەن «الاتاۋ» ءانىنىڭ ونىنشى ۆاريانتى شىعار. بۇل كومپوزيتور، اقىن، ءانشىنىڭ دوستىعىنان تۋعان تۋىندى» دەگەن ەدى.

قازاق راديوسىنىڭ ەسترادالىق-سيمفونيالىق وركەسترىندە سۋاتپەن بىرگە راشيد مۇساباەۆ، زەينەپ قويشىباەۆا، ۆەنەرا قارمىسوۆا، گۇلۆيرا رازيەۆالاردىڭ ەڭبەك ەتتى. حالىققا ونەرىمەن تانىمال بولدى.

سۋات اۋەزبەكۇلى كوبىنە ناتاليا وتاەۆامەن كوپ اندەردى التىن قورعا جازعان ەدى. ءانشىنىڭ ورىنداۋىنداعى اندەردىڭ تاقىرىبى سان قيلى. ول حالىق اندەرىنەن باستاپ، كۇردەلى كلاسسيكالىق شىعارمالارعا دەيىن شەبەر دە اسەرلى ورىندادى. ليريك ءانشى ەدى. ازىلدەسىپ، اڭگىمەلەسكەندى ۇناتاتىن. ءازىل اندەردى جانىن كىرگىزىپ ورىندايتىن. ءار ءاننىڭ ماعىناسىنا، ىرعاعىنا قاراي ەرەكشە سەزىم بەرىپ ورىنداعاندا تىڭداۋشىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن.

قازاق راديوسىنداعى كونتسەرتتىك ستۋديادا رەجيسسەرلار مەركەن باياتاقوۆ پەن ۆلاديسلاۆ بىرديننىڭ جازعان تاسپالارىن ۇناتاتىن. ولار ارتىق دىبىستى، قاتەلىكتەردى استە جىبەرمەي قاداعالاپ وتىراتىن.

باعدارلاماسىندا حالىق اندەرى، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىمەن قوسا اباي اندەرى، قازاقستان كومپوزيتورلارى مەن بىرنەشە تىلدەگى اندەرى بار ءانشى سۋات ابۋسەيىتوۆ قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا 419 ءان جازىپ قالدىرىپتى. ابۋسەيىتوۆ انشىلىك ونەردە ءوز ورىنداۋشىلىق مانەرىن تانىتتى. ونىڭ ورىنداۋىنداعى حالىقتىڭ «ەكى جيرەن»، «جەڭەشە»، «باياناۋىل»، «ۇكىلىم-اي»، ەستايدىڭ «قۇسني-قورلان» اندەرى باسقا انشىگە ۇقسامايتىن بوياۋ-ناقىشىمەن، ەرەكشەلىگىمەن ەستە قالدى. ابۋسەيىتوۆتىڭ ءان باعدارلاماسىندا قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ سىدىق مۇحامەدجانوۆتىڭ «تەربەلەدى تىڭ دالا»، نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «الاتاۋ»، «ارالداعى جەڭەشە-اي» اندەرى، تەمىرجان بازارباەۆتىڭ «اۋىلىم»، اسەت بەيسەۋوۆتىڭ «تەڭگەتاي»، قۋات ابۋسەيىتوۆتىڭ «ساعىندىم اقماڭداي»، «ەرتىسىم»، «تۋعان جەر»، ءوزىنىڭ «وسىناۋ نۇرلى زاماندا»، مەيرامبەك جانبولاتوۆتىڭ «ساعىندىم سارىارقانى» انىمەن قوسا ورىس كلاسسيكتەرى پ.ي. چايكوۆسكيدىڭ، ن.ا. ريمسكي-كورساكوۆتىڭ رومانستارى بولدى. قايتالانباس ءۇنى، بولمىسى، ادامگەرشىلىك قاسيەتى بار ءانشى ومىرگە كەلگەندەگى ادامي بورىشىن ادال اتقارعان، قازاق ونەرىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ساحنا ساڭلاعى، ەل ەركەسى ەدى...

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى سۋات ابۋسەيىتوۆ كينوفيلمدەرگە ءتۇسىپ، كوپتەگەن فيلمدەردى دىبىستاندىرۋعا، دۋبلياج جاساۋعا قاتىستى. قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ءۇش رەت ون كۇندىگىنە (موسكۆا 1958ج. ەرەۆان 1968ج. تاشكەنت 1971ج.) قاتىستى. «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، «تىڭ جەرلەردى يگەرگەنى ءۇشىن»، «ەڭبەكتە ۇزدىك شىققانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. بۇكىلوداقتىق جانە دۇنيە ءجۇزى جاستارى مەن ستۋدەنتتەرى فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى. ەسىمى پاۆلودارداعى ونەر مەكتەبىنە بەرىلگەن.

التىن يمانباەۆا،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz