Qazaqstannyng halyq әrtisi Suat Ábuseyitovtyng (1929-1992) ómiri men óneri jayly

Qazaq radiosy degende esimizdi emis-emis bilgennen tórgi ýide túratyn sary radio eske týsedi. Tang atqannan týn aughangha deyin sóilep túratyn búl radio әn men kýiding ordasy dese de bolghanday edi. Kónilge quanysh syilar nebir dýniyelerdi tyndaghanda tamsanbasqa aila qalmaytyn. Ol kezde kógildir ekran joq ta edi. Bar qyzyghymyz, qyzyqtaytynymyz radio bolatyn.

Ákem, jazushy Zeynel-Ghaby Imanbaev pen anam Kәmesh ózderi de dombyragha qosylyp әn salatyn edi. Óner dese ishken asyn jerge qoyatyn. Bizding ónerge, әdebiyetke qúshtar boluymyzdyng da basty sebebi osy bolsa kerek.

Keshegi búlbúl әnshimiz Kýlәsh Bayseyitova, Qanabek Bayseyitov, Qúrmanbek Jandarbekov, Jamal Omarova, Rәbigha Esimjanova, Rahiya Qoyshybaeva, Jýsipbek Elebekov, Gharifolla Qúrmanghaliyev, Bayghaly Dosymjanov, Rishad, Mýsilim Abdullinder, Rashid Músabaev, Zeynep Qoyshybaeva syndy әnshilerding әnderin tynday-tynday jattap ta alatynbyz. Dәulesker kýishilerding jóni bir basqa. Osy óner iyelerining ishinde oryndau sheberligi erekshe, adamnyng jan-dýniyesin núrlandyryp jiberetin jigerli ýnimen, sanqyldap shyqqan dauysymen selk etkizetin Suat Ábuseyitovtyng oryndaushylyq ereksheligi erekshe әser etetin. Ásirese Núrghisa Tilendiyevting «Alatau» әnin tyndaghanda, Alatau qanday bolady eken dep qiyaldap ketetinmin. Áriyne әr әnshining sheberlikpen oryndaytyn әnderi bar. Suat Ábuseyitov degende halyq әni «Ýkilim-ay», «Saghyndym Saryarqany», «Bayanauyl baurayynda» syndy әnder eske týsedi.

Talay ret telearnadan, radiodan kórip, estip jýrgen әnshimen bir mekemede qyzmet etu – ol kezde týsimizge de kirmegen shyghar...  Men Qazaq radiosyna qyzmetke ornalasqanda bayaghyda dauystaryn radiodan tyndap ósken birneshe әnshilerdi kýnde kórip, amandasatyn boldym. Olar konsert studiyasynda dayyndalyp, әnderin jazyp jatatyn. Atap aitsam, Halyq әrtisteri Rashid Músabaev, Suat Ábuseyitov, Zeynep Qoyshybaeva, QR enbek sinirgen әrtister Venera Qarmysova, Gýlvira Raziyeva, Lusiya Tóleshovalar osy jerden jalaqy, qalamaqylaryn alyp, qoly bosta muzyka redaksiyasyna kelip, әngimelerin aityp otyratyn. Nebir kompozitorlar, oryndaushylar bizding redaksiyamen tyghyz baylanysta edi.

Suat Ábuseyitov jer jәnnaty, qazaqtyng maqtanyshy - Bayanauyl ólkesining perzenti. Búl ólkeden ataqty Búhar jyrau, Malaysary, Jasybay, Janaq batyrlar, Jayau Músa, Mәshhýr Jýsiptey aghartushy, filosof-aqyn, Jýsipbek Aymauytov, Dihan Ábilov, Zeytin Aqyshev, Zeyin Shashkindey jazushylar, Súltanmahmút Torayghyrov, Múzafar Álimbaevtay aqyndar, Shәken Aymanovtay, Kәuken Kenjetaevtay halyq әrtisteri, Júmat Shaninder qogham qayratkeri, belgili rejisserlar shyqqan qasiyetti jerding topyraghy da qúnarly bolsa kerek.   Al endi negizgi taqyrybymyz – Qazaqstannyng halyq әrtisi, teleradio ardageri Suat Ábuseyitov jayly terenirek tolghaytyn bolsaq, әnshining balalyq shaghynan bastaghanymyz jón siyaqty.

Suat elding arasyndaghy әnshi-kýishilerdi estip, әsirese ataqty Qaly Bayjanovtyn, әkesi Áuezbektin, anasynyng oryndaghan әnderin zer sala  tyndap, ónerge, әn-kýige qúshtar bolyp ósti. Aghasy Quattyng da yqpaly zor edi. Suat Ábuseyitov mektep qabyrghasynda kórkemónerpazdar ýiirmesine qatysyp, әn salatyn. Algha qoyghan arman Almatygha jetelep keldi.

Sodan soghys kezinde Almatyda kinoakterlardy dayyndaytyn mektep ashyldy. Ol kezde «Mosfilim» men «Lenfilim» Almatyda bolatyn. Ataqty rejisser Sergey Enshteyn, t.b. óner sheberleri sabaq beretin. Suat osy mektepke bayqau arqyly oqugha qabyldandy. Búl mektepte Kenester odaghy halyq әrtisi Ydyrys Noghaybaev, Qazaqstannyng halyq әrtisi Kenenbay Qojabekov, Núrmúqan Jantóriyn, Zәmzәgýl Dosanovalarmen birge oqyp, sahna sheberligin mengerdi. Al bitirgen song «Qazaqfilimnin» birneshe filimderine kinogha týsti. «Osynda bolghan oqigha», «Biz osynda túramyz», «Bizding dәriger» siyaqty filimderde shaghyn roliderdi oinaydy. «Shabandoz qyz» filiminde Kenenbay basty rolide oinaydy da, Suat filimdegi әnderdi oryndaydy. Jerles aghasy Shәken Aymanov Suattyng ónerin baghalap, әri qaray oqu kerektigin basa aityp, konservatoriyagha ózi ertip keledi. Konservatoriyada akademiyk-kompozitor Ahmet Júbanov jas jigitti tyndap kórip, «dauysyng bar eken, kinony qoy da әnshiler dayyndaytyn fakulitetke oqugha týs» dep kenes beredi. Suat konservatoriyada A.M. Kurganovtyng klasyna oqugha týsip, 1949 jyly bitirip shyqty. Oqyp jýrgende Ermek Serkebaev, Biybigýl Tólegenova, Kәuken Kenjetaev, Beken Jylysbaev syndy jaqsy әnshilerden kóp ýirendi. Suat úzaq kýn dauys qoi, muzykanyng teoriyasy siyaqty kóptegen sabaqtardy oqyp, kýnbe-kýn dayyndyqtyn, tyndaudyng arqasynda sheberligin shyndady. Halyq әnderin, halyq kompozitorlarynyng shygharmalaryn, klassikalyq shygharmalardy, operalyq janrdy osy konservatoriya qabyrghasynda zerdesine toqydy. Halyq әnderine degen yqylasy erekshe boldy. Sonau bir jyldary Estay aqyn men Múzafar Álimbaev, aghasy Quat Ábuseyitovtarmen birge Kereku jerin aralap jýrgen kezinde halyq әnderining birazyn Estay atasynan ýirenip edi. Keyin filologiya ghylymynyng doktory, aqyn, ózi de әnshi Túrsynhan Ábdirahmanova elden jinaghan kóp aitylmaytyn 8 әnning notasyn bergende quanyshyn jasyra da almaghan edi.

Suat Áuezbekúly konservatoriya bitirgen song 1949 –1955 jyldary «Qazaqfilimde», 1955 – 1963 j. Qazaq әn-by ansamblinde, 1963 jyldan

1992 jylgha deyin Qazaq televiziyasy men radiosynyng estradalyq-simfoniyalyq  orkestrinde әnshi boldy.

«Qazaqfilim» kinostudiyasynda birneshe roliderdi somdap, kinogha týsse, Lidiya Chernyshevanyng basqaruyndaghy Qazaq әn-by ansamblimen jylma jyl shetelge әn saparymen baryp, el kórdi, jer kórdi, ónerimen qoshemetke bólendi. Ol kez partiya zamany, iydeologiyagha asa mәn beriletin.  Ánshilerding baghdarlamalary elekten ótip otyratyn. Búl ansamblide Suat Ábuseyitov konservatoriyadan alghan bilimin tәjiriybe jýzinde shyndap, dauys mýmkindigin ashty. Ár tilde әn aitugha mashyqtandy.

Suat Ábuseyitovtyng kompozitor Núrghisa Tilendiyevpen dostyq, shygharmashylyq baylanysy jayly kózkórgenderding ishinen Qazaqstannyng halyq әrtisi Núrghaly Nýsipjanov bylaysha eske alady:

– Suat pen Núrghisanyng dostyghy tuystyqtan da qymbat edi. Ruhany baylanys, shygharmashylyq týsinikteri bir jerden qabysyp jatqan óner iyeleri úzaq jyldar bir-birin izdeytin syilastyq kónilde boldy. Núrghisa aghamyzdyng shygharghan kóp әnderining túsauyn kesip, alghash halyqqa jetkizgen de Suat Ábuseyitov boldy. Suattyng dauysyna layyqtap, kompozitor nebir patriottyq, otansýigishtik, ystyq sezimge toly lirikalyq әnderin birinen keyin birin shyghara berdi. Núraghannyng kóp әnderin oryndaghan Suat aghamyz edi. Núrsúltan Álimqúlovtyng sózine jazylghan Núrghisa Tilendiyevting «Alatau» әni birden tyndaushynyng jýreginen oryn aldy. Áseri de keremet edi. Búl әndi men oryndaghanda әli kýnge Suat aghamyzdyng dengeyinde oryndaldy ma? – degen súraq mazalaydy, – deydi Núrghaly aghamyz.  Búl әn jayly Suat Ábuseyitov «Qazirgi oryndalyp jýrgen «Alatau» әnining onynshy varianty shyghar. Búl kompozitor, aqyn, әnshining dostyghynan tughan tuyndy» degen edi.

Qazaq radiosynyng estradalyq-simfoniyalyq orkestrinde Suatpen birge Rashid Músabaev, Zeynep Qoyshybaeva, Venera Qarmysova, Gýlvira Raziyevalardyng enbek etti. Halyqqa ónerimen tanymal boldy.

Suat Áuezbekúly kóbine Nataliya Otaevamen kóp әnderdi altyn qorgha jazghan edi. Ánshining oryndauyndaghy әnderding taqyryby san qily. Ol halyq әnderinen bastap, kýrdeli klassikalyq shygharmalargha deyin sheber de әserli oryndady. Lirik әnshi edi. Ázildesip, әngimeleskendi únatatyn. Ázil әnderdi janyn kirgizip oryndaytyn. Ár әnning maghynasyna, yrghaghyna qaray erekshe sezim berip oryndaghanda tyndaushynyng qúlaq qúryshyn qandyratyn.

Qazaq radiosyndaghy konserttik studiyada rejisserlar Merken Bayataqov pen Vladislav Byrdinnyng jazghan taspalaryn únatatyn. Olar artyq dybysty, qatelikterdi әste jibermey qadaghalap otyratyn.

Baghdarlamasynda halyq әnderi, halyq kompozitorlarynyng әnderimen qosa Abay әnderi, Qazaqstan kompozitorlary men birneshe tildegi әnderi bar әnshi Suat Ábuseyitov Qazaq radiosynyng altyn qoryna 419 әn jazyp qaldyrypty. Ábuseyitov әnshilik ónerde óz oryndaushylyq mәnerin tanytty. Onyng oryndauyndaghy halyqtyng «Eki jiyren», «Jeneshe», «Bayanauyl», «Ýkilim-ay», Estaydyng «Qúsniy-Qorlan» әnderi basqa әnshige úqsamaytyn boyau-naqyshymen, ereksheligimen este qaldy. Ábuseyitovting әn baghdarlamasynda Qazaqstan kompozitorlarynyng Sydyq Múhamedjanovtyng «Terbeledi tyng dala», Núrghisa Tilendiyevting «Alatau», «Araldaghy jeneshe-ay» әnderi, Temirjan Bazarbaevtyng «Auylym», Áset Beyseuovtyng «Tengetay», Quat Ábuseyitovtyng «Saghyndym aqmanday», «Ertisim», «Tughan jer», ózining «Osynau núrly zamanda», Meyrambek Janbolatovtyng «Saghyndym Saryarqany» әnimen qosa orys klassikteri P.I. Chaykovskiydin, N.A. Rimskiy-Korsakovtyng romanstary boldy. Qaytalanbas ýni, bolmysy, adamgershilik qasiyeti bar әnshi ómirge kelgendegi adamy boryshyn adal atqarghan, qazaq ónerine ólsheusiz ýles qosqan sahna sanlaghy, el erkesi edi...

Qazaqstannyng halyq әrtisi Suat Ábuseyitov kinofilimderge týsip, kóptegen filimderdi dybystandyrugha, dublyaj jasaugha qatysty. Qazaq әdebiyeti men ónerining ýsh ret on kýndigine (Moskva 1958j. Erevan 1968j. Tashkent 1971j.) qatysty. «Qúrmet belgisi» ordenimen, «Tyng jerlerdi iygergeni ýshin», «Enbekte ýzdik shyqqany ýshin» medalidarymen marapattalghan. Býkilodaqtyq jәne Dýnie jýzi jastary men studentteri festivalynyng laureaty. Esimi Pavlodardaghy óner mektebine berilgen.

Altyn Imanbaeva,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz