الاش ارىستارىنىڭ سوڭعى تۇياعى
بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەسىمى زيالى قاۋىمعا جاقسى تانىس. الاش كوسەمدەرىنىڭ تىزەسىندە وتىرىپ ەرجەتكەن ول جاس الشاقتىعىنا قاراماستان دانا مۇحتارمەن دوسجار بولىپ، جاقسى ماعىنادا "جانتورسىعى" اتاندى. سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ، امالسىزدان ازاپ پەن مازاق لاگەرىنىڭ ءدامىن تاتىپ كەلگەنى دە شىندىق. سوندا ونىڭ قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى گيمنىنىڭ اۆتورى ەكەندىگى دە ەسكە الىنباعان. اۋەزوۆتىڭ كەڭەسىمەن گيمن جونىندەگى بايقاۋعا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتانعاندا ونىڭ جاسى نەبارى 27- دە عانا بولاتىن.
بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەسىمى زيالى قاۋىمعا جاقسى تانىس. الاش كوسەمدەرىنىڭ تىزەسىندە وتىرىپ ەرجەتكەن ول جاس الشاقتىعىنا قاراماستان دانا مۇحتارمەن دوسجار بولىپ، جاقسى ماعىنادا "جانتورسىعى" اتاندى. سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ، امالسىزدان ازاپ پەن مازاق لاگەرىنىڭ ءدامىن تاتىپ كەلگەنى دە شىندىق. سوندا ونىڭ قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى گيمنىنىڭ اۆتورى ەكەندىگى دە ەسكە الىنباعان. اۋەزوۆتىڭ كەڭەسىمەن گيمن جونىندەگى بايقاۋعا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتانعاندا ونىڭ جاسى نەبارى 27- دە عانا بولاتىن.
اۋەزوۆ دەمەكشى، ول ۇلى ۇستازىنىڭ كەڭەسىمەن جاسىنان ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان. بىراق، وكىنىشكە قاراي، كانديداتتىق ەڭبەگى تاركىلەنىپ، جوعارىدا ايتقانداي، سوتتالىپ كەتە بارعان. الايدا، قايسار قايىم بوركەمىكتەنىپ، جاسىماعان. سونىڭ ايعاعىنداي، سوڭىندا ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى توم-توم كىتاپتارى قالدى. ال ەگەمەن ەل اتانىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن شاقتا كەشەگى الاش كوسەمدەرى تۋرالى ءوندىرتىپ جازعان دا وسى قايىم ەدى. سونىڭ باسىم بولىگى سەمەيدەگى رەسپۋبليكالىق اباي قورى مەن الماتىداعى "اتامۇرا" باسپاسىنىڭ قامقورلىعىمەن "ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى" جانە "اباي مۇراگەرلەرى" دەگەن اتپەن جارىققا شىققانى دا كوزى قاراقتى وقىرمانعا بەلگىلى. قايىم اعانىڭ سول شاقتا وندىرتە ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، كەزىندە جۇسىپبەك پەن مۇحتار شىعارعان "اباي" جۋرنالى قايتا جارىق كورگەندە وعان باس-كوز بولعان "پارىز" شىعارماشىلىق توبىنا جەتەكشىلىك ەتكەنى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
ايتتى-ايتپادى، قايىم مۇحامەدحانۇلى سول شاقتا جاسى سەكسەنگە تاقاپ قالعانمەن حاكىم ابايدىڭ ارتىنداعى ولمەس، وشپەس مۇراسىن كەيىنگى ۇرپاققا مۇرتى قيسايماعان قالپىندا جەتكىزۋ ماقساتىندا ءبىر كىسىدەي-اق ەڭبەك ءسىڭىردى. سول قاجىرلى ەڭبەگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ تا ءوتىلدى.
قايىم اعانى قالىڭ جۇرتشىلىق سونىمەن بىرگە قارىمدى جازۋشى-دراماتۋرگ، تاماشا اۋدارماشى، سونداي-اق بىرنەشە بۋىن وكىلدەرىن، تاربيەلەگەن ۇلاعاتتى ۇستاز رەتىندە دە جاقسى بىلەتىن. باسقالاردى ايتپاعاندا، كەشەگى كامەن، بۇگىنگى ءازىلحان اعالارىمىز كاكەڭدى ۇستاز تۇتىپ، قۇرمەت كورسەتىپ جاتاتىنىن كوزىمىز كوردى، قۇلاعىمىز ەستىدى. ۇستاز دەمەكشى، سەمەي پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتكەن ول كەشەگى كەڭەس زامانىندا وسىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت فاكۋلتەتى وسپادارلىق ساياساتپەن جابىلعالى جاتقان شاقتا وبلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ شىن جاناشىرى بولا بىلگەن ەكەيباي قاشاعانوۆ سىندى ازاماتپەن تىزە قوسا وتىرىپ ساقتاپ قالعانى دا جۇرتتىڭ ەسىندە.
ءيا، عالىم قايىم عىلىمدا قورعانۋدى ەمەس، تەك شابۋىلداپ قامال الۋدى عانا ماقسات تۇتتى. ايتپەسە، بەرگى "جىلىمىق" كەزەڭىنەن باستاپ عىلىم دوكتورى اتانۋعا شىنداپ ۇمتىلسا، بۇل اسا قيىن شارۋا ەمەس-ءتى. سونداي-اق ارداقتى اعامىز ۇزاققا سوزىلعان قىزىق تا قيلى ءومىر جولىندا مانساپ تا قۋماعان. راس، قانجاردىڭ جۇزىندەي قىلشىلداپ تۇرعان شاعىندا سەمەيدە جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ابايدىڭ رەسپۋبليكالىق ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ، ونى بىلگىرلىكپەن قالىپتاستىرۋعا ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوسقانى بار. ول اتالعان مۇراجايدى وركەندەتۋ جۇمىسىنان بۇدان كەيىن دە سىرت قالماعان. سان قىرلى تالانت يەسىنىڭ ءوزىنىڭ جانە اۋدارما پەسالارى وسىنداعى اباي اتىنداعى سازدى-دراما تەاترىندا ۇزبەي قويىلىپ جاتاتىن.
مىنە، وسىنداي ءومىرى ونەگەلى جاننىڭ باقيلىق بولعانىنا دا بەس جىل بولىپ قالىپتى-اۋ! سودان بەرىدە ونىڭ ارتىندا قالعان مول مۇراسىن جيناستىرىپ جارىققا شىعارۋ، اياۋلى ەسىمىن ەل ەسىندە قالدىرۋ ماقساتىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلدى، قايسىسىنا ءۇلگەرە الماي جاتىرمىز دەگەن مازمۇنداعى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. وسى ورايدا بىردەن ايتايىق، اتقارىلعان جۇمىستار دا جەتكىلىكتى، سونىمەن بىرگە ءالى كۇنگە دەيىن اياقسىز قالىپ كەلە جاتقان شارۋالار دا بارشىلىق.
سولاردى رەت-رەتىمەن بايانداۋعا كوشسەك، ەڭ الدىمەن، عالىمنىڭ باسى قارايتىلىپ، قابىرىنىڭ قاسىنان ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا ينتەرنەتتەن وعان ارنالعان سايت اشىلىپ، ق.مۇحامەدحانۇلى اتىنداعى ء"بىلىم جانە مادەنيەت ورتالىعى" قوعامدىق قورى قۇرىلدى. بۇل شارۋانىڭ ءبارى كاكەڭنىڭ بالالارىنىڭ كۇشىمەن اتقارىلدى. ولار سونىمەن بىرگە، اكەلەرىنىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جيناستىرىپ، جارىققا شىعارۋعا دا ءبىر كىسىدەي اتسالىسىپ كەلەدى.
كەيىنگى يگىلىكتى شارۋاعا نەگىزىنەن تۇرسىن جۇرتباي، عابباس قابىشۇلى سىندى جازۋشىلار مەن ديداحمەت ءاشىمحانۇلى، نۇرلان يسابەكوۆ سەكىلدى باسپاگەرلەر باسكوز بولىپ وتىرعاندىعىن ايتپاسقا بولمايدى. ءسويتىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بەلگىلى ابايتانۋشى عالىمنىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ التى تومى جارىق كورىپ ۇلگەردى. ال ونىڭ الدىندا "قايىم تۋرالى ءسوز" اتتى ەستەلىكتەر جيناعى مەن "قايىم جانە كارلاگ" اتتى كىتاپ جارىق كورگەن ەدى. مۇنىڭ ءبارى عالىمنىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا قولعا الىنعان شارۋالار. سول تۇستا كاكەڭنىڭ مەرەيتويى الىس شەتەلدەردە دە اتالىپ وتىلگەنى حالقىمىز ءۇشىن ۇلكەن ابىروي بولدى. ايتالىق، 2006 جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كاليفورنيا شتاتىندا عالىمنىڭ بەينەسى سالىنعان پوشتا ماركىسى شىعارىلىپ، ال مونتانا شتاتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەسمي سايتىندا ول ءجونىندەگى پوۆەست جاريالاندى.
بۇگىندە شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جەمىستى قىزمەت اتقارىپ جاتقان بەلگىلى تەلەجۋرناليست ماقات سادىقتىڭ "الاش جانە قايىم مۇحامەدحانۇلى" اتتى دەرەكتى تەلەفيلمى ءتۇسىرىلىپ، سەمەي پەداگوگيكا ينستيتۋتى تاراپىنان عالىمنىڭ الپىس جىل تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش مەموريالدىق تاقتا ورناتىلاتىنى دا وسى كەز.
عالىمنىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا اتقارىلعان يگى شارالاردى ايتا وتىرىپ، كەيبىر "اتتەگەن-ايلاردان" اينالىپ كەتكەنىمىز ءجون بولماس. ماسەلەن، سول تۇستا سول كەزدەگى وبلىس، قالا باسشىلارىنىڭ اتىنا الماتى، استانا، سەمەيدەگى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن سەمەيدەگى ءبىر كوشەگە جانە ءوزى الپىس جىلعا جۋىق قىزمەت ىستەگەن پەداگوگيكا ينستيتۋتى مەن تۋعان جەرى قاراسۋ اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپكە قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ ەسىمىن بەرىپ، ونىڭ سىرتىندا كەشەگى الاش استاناسى بولعان قالادا ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جونىندە تىلەك-ۇسىنىستار قارشا بوراعان. بىراق، وكىنىشكە قاراي، سول تىلەكتەردىڭ ءبارى اياقسىز قالعان.
بۇگىندە كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ ومىردەن وزعانىنا دا ءبىراز بولىپ قالدى. ەندەشە، كۇن تارتىبىندەگى بۇل ءماسەلەنىڭ شەشىمىن ساعىزشا سوزۋىمىزدىڭ ءجونى قايسى؟ مۇندا قالانىڭ ناق ورتالىعىندا "ينتەرناتسيونال" دەگەن كوشە بار. ابايدىڭ قورىق-مۇراجايى مەن اباي اتىنداعى سازدى-دراما تەاترى اباي كوشەسىن قيىپ وتەتىن وسى كوشە بويىندا. سوندىقتان دا بولار، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ورتاق تىلەگى وسى كوشە اتاۋى ارداقتى اقساقالدىڭ ەسىمىمەن اۋىستىرىلسا دەگەنگە سايادى.
ولاي بولماعان كۇندە قالا ورتالىعىندا ءالى كۇنگە دەيىن مىزعىماي تۇرعان لەنين كوشەسىن قايىم ەسىمىمەن الماستىرساق، نەسى ايىپ؟ مۇنى ءبىر دەڭىز.
ەكىنشىدەن، ەسكەرتكىش جايىنا كەلەتىن بولساق، بۇل وڭىردە باسشىلار اۋىسقاننان بەرگى جەردە بۇل ماسەلەدە وزگەرىس-جاڭالىقتار جوق تا ەمەس. سونىڭ ايعاعىنداي، بۇرناعى جىلدارى بولاشاق ەسكەرتكىشتىڭ ورنى مەن اۆتورى انىقتالىپ، العاشقى جوبا دا ومىرگە كەلگەن ەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، مىنا داعدارىستى جاعدايدا وعان قاجەتتى قارجى تاپتىرماي تۇرعان سەكىلدى. سوندىقتان ونىڭ تۇبەگەيلى شەشىمىنە ۇكىمەت پەن ۇلتجاندى مەتساناتتار ارالاسىپ جاتسا، قانەكي!
ەندى بەس-التى جىلدان سوڭ قايىم اعانىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى دا كەلىپ جەتەدى ەكەن. ال ول سونشالىقتى كوپ ۋاقىت ەمەس. سول سەبەپتەن دە، الگىندەي ءماسەلەلەردى كەيىنگە سىرعىتا بەرمەي، قازىردەن قامدانعانىمىز ءجون بولار. الاش ارىستارىنىڭ سوڭعى تۇياعى ونداي قۇرمەتكە ابدەن لايىق!
داۋلەت سەيسەنۇلى، سەمەي.
«ەگەمەن قازاقستان»№368 (25765) 07 قاراشا سەنبى 2009 جىل
