حح عاسىر باسىندا قازاق حالقىنىڭ ومiرiنە ەتەنە ارالاسىپ، ءوزiنiڭ يدەياسىمەن، قايراتكەرلiگiمەن كوزگە ءتۇسiپ، پاتشا ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن، ازاماتتارىمىزدىڭ بiرi – مۇستافا شوقاي. ونىڭ قايراتكەرلiگi مەملەكەتتiك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنا قاتىسۋى بارىسىندا، 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiس، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسi تۇسىندا تانىلدى.

م. شوقاي تۇركiستان اۆتونومياسىن قۇرۋدا ەلدiڭ ساياسي ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتىپ، ءبۇتiن جانە ازات تۇركiستان پلاتفورماسىن قۇرۋدى قولداعان. مiنە، سوندىقتان م. شوقايۇلى حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق جانە الەۋمەتتiك قايتا جاڭعىرۋ ءۇشiن باستالعان قوزعالىستىڭ كوش باستاۋشىلارىنىڭ بiرi رەتiندە قاراستىرىلىپ كەلەدi. سوڭعى كەزدەردە تاريح عىلىمى قايراتكەر جونiندە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تانىمدىق ەڭبەكتەرمەن تولىعىپ، وقىرماندارىنىڭ جىلى لەبiزدەرiنە يە بولۋدا.
قايراتكەردiڭ تۇلعالىعىن تانىتۋدا تاريحشى عالىم اعامىز كوشiم لەكەرۇلى ەسماعامبەتوۆتىڭ “دايك-پرەسس” باسپاسىنان جارىق كورگەن “الەم تانىعان تۇلعا” اتتى كiتابىن اتاۋىمىزعا بولادى. كولەمi 31,5 باسپا تاباقتىق 7 تاراۋدان تۇراتىن بۇل ەڭبەك گۋمانيست، قوعام قايراتكەرi مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭiنەن باستاپ، ونىڭ قايراتكەرلiك بولىمىسىن تولىقتاي ايقىنداۋعا ارنالعان.

حح عاسىر باسىندا قازاق حالقىنىڭ ومiرiنە ەتەنە ارالاسىپ، ءوزiنiڭ يدەياسىمەن، قايراتكەرلiگiمەن كوزگە ءتۇسiپ، پاتشا ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن، ازاماتتارىمىزدىڭ بiرi – مۇستافا شوقاي. ونىڭ قايراتكەرلiگi مەملەكەتتiك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنا قاتىسۋى بارىسىندا، 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiس، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسi تۇسىندا تانىلدى.

م. شوقاي تۇركiستان اۆتونومياسىن قۇرۋدا ەلدiڭ ساياسي ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتىپ، ءبۇتiن جانە ازات تۇركiستان پلاتفورماسىن قۇرۋدى قولداعان. مiنە، سوندىقتان م. شوقايۇلى حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق جانە الەۋمەتتiك قايتا جاڭعىرۋ ءۇشiن باستالعان قوزعالىستىڭ كوش باستاۋشىلارىنىڭ بiرi رەتiندە قاراستىرىلىپ كەلەدi. سوڭعى كەزدەردە تاريح عىلىمى قايراتكەر جونiندە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تانىمدىق ەڭبەكتەرمەن تولىعىپ، وقىرماندارىنىڭ جىلى لەبiزدەرiنە يە بولۋدا.
قايراتكەردiڭ تۇلعالىعىن تانىتۋدا تاريحشى عالىم اعامىز كوشiم لەكەرۇلى ەسماعامبەتوۆتىڭ “دايك-پرەسس” باسپاسىنان جارىق كورگەن “الەم تانىعان تۇلعا” اتتى كiتابىن اتاۋىمىزعا بولادى. كولەمi 31,5 باسپا تاباقتىق 7 تاراۋدان تۇراتىن بۇل ەڭبەك گۋمانيست، قوعام قايراتكەرi مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭiنەن باستاپ، ونىڭ قايراتكەرلiك بولىمىسىن تولىقتاي ايقىنداۋعا ارنالعان.
اۆتور م. شوقايدىڭ ءومiر جولدارى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتiن قازاقستان، رەسەي، وزبەكستان مۇراعاتتارىمەن بiرگە فرانتسيا، گەرمانيا، تۇركيا جانە ت.ب. ەلدەرiنiڭ مۇراعات ماتەريالدارىن قولدانا وتىرىپ اشقان. كوپ ماتەريالدار بۇرىندارى قولدانىسقا ەنبەگەن تىڭ دەرەكتەر. اسiرەسە م. شوقايدىڭ عۇلامالىعىن نەگiزدەۋدە فرانتسيادا ساقتالعان جەكە مۇراعات قورلارىنىڭ قولدانىسقا ەنگiزiلۋi ۇلكەن جەتiستiك دەسەك بولادى.
تاريحشى-عالىم بۇرىندارى م. شوقاي ومiرiنە، قوعامدىق-ساياسي، شىعارماشىلىق قىزمەتiنە بايلانىستى شىققان كەيبiر ەڭبەكتەر مەن ونىڭ ەستەلiك ۇزiندiلەرiن قازاق تiلiندە اۋدارۋ ساتiندە جiبەرiلگەن قاتەلiكتەردi مىسالدارمەن كورسەتە وتىرىپ، مۇنداي ەڭبەكتەر شوقاي تاريحىن زەرتتەۋشiلەردi شاتاستىرۋعا ۇشىراتۋ ىقتيمالدىعىن دا اتاپ وتكەن. سونىمەن قاتار شوقايدىڭ ءومiرi مەن قىزمەتiن زەرتتەۋ بارىسىندا دەرەكوزدەرiن جانە وعان قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردi قولدانۋدا سىن ەلەگiنەن وتكiزۋ، جۇيەلەۋ، پايىمداۋ قاجەتتiگiن ۇسىنۋى اسا ورىندى.
م. شوقايدىڭ ەسiمiن “وتارلىق وزبىرلىق پەن وكتەمدiككە قارسى ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋعا، ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن انىقتاۋعا ولشەۋسiز ۇلەس قوسقان” تۇلعا رەتiندە ەرەكشە اتاۋ قاجەتتiگiن باسا كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ قايراتكەرلiگiن بار قىرىنان تانىتقان.
م. شوقايدىڭ بالالىق شاعىنان باستاپ، دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىن، پاتشا ساياساتىنا قارسى كۇرەس بارىسىن قۇندى ماتەريالدارمەن دايەكتەگەن عالىم ونىڭ قايراتكەر بولىپ شىڭدالۋىنا تۇركi-مۇسىلمان ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشiلەرiنiڭ پiكiرلەر مەن ەكi عاسىر توعىسىنداعى ساياسي اعىمدار مەن وقيعالاردىڭ اسەرi بولعاندىعىن، ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ سىندى ساياسي تۇلعالاردىڭ تاۋەلسiزدiك جولىنداعى ساياسي قىزمەتتەرiنە تiلەكتەس بولا وتىرىپ، الاش قوزعالىسىنا ات سالىسىپ، تاۋەلسiزدiك يدەياسى جولىنداعى كۇرەستە وسى زيالىلاردىڭ اقىل-كەڭەستەرiنە سۇيەنگەندiگiن زەردەلەي كورسەتەدi.
كiتاپتا م. شوقايدىڭ بۇكiلرەسەيلiك مۇسىلمان سەزiنە قاتىسۋى، مەملەكەتتiك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنداعى قىزمەتi مەن دۋماداعى تاتار، باشقۇرت، ءازiربايجان حالىقتارىنىڭ وكiلدەرiمەن تىعىز بايلانىستا بولۋى، مۇسىلمان فراكتسياسى ارقىلى قازاق ماسەلەسiنiڭ شەشiلۋiنە اتسالىسۋى ايقىن سۋرەتتەلەدi.
اۆتور م. شوقايدىڭ ۇلتتىق قايراتكەر رەتiندە ساياسي ساحناعا شىعۋىنا 1916 جىلعى تۇركiستان مەن قازاق جەرiندەگi ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ سەرپiن بەرگەندiگiن ايتا وتىرىپ، ونىڭ الاش جەتەكشiلەرi سەكiلدi حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتپاس ءۇشiن پاتشا جارلىعىنا كونۋگە، بۇل ماسەلەنi جوعارعى بيلiك ورىندارى، ياعني مەملەكەتتiك دۋما ارقىلى شەشۋگە شاقىرعاندىعىن، الايدا زيالىلاردىڭ بۇل ۇسىنىستارىنا بويۇسىنباي، كوتەرiلگەن حالىققا قارسى شىققان پاتشا وكiمەتiنiڭ شەكسiز جاۋىزدىعىن ءوز كوزiمەن كورە مەرزiمدi باسپاسوزگە ماقالا جاريالاۋ ارقىلى قىنجىلىس بiلدiرگەندiگiن دە اشىپ بەرەدi.
م. شوقايدىڭ الاش قايراتكەرلەرiنiڭ باسىلىمى بولعان، 1913-1918 جج. ارالىعىندا شىعىپ تۇرعان “قازاق” گازەتiمەن اراداعى بايلانىسى مەن الاش قوزعالىسىنداعى ءرولi باعالانعان.
كiتاپتىڭ باستى ەرەكشەلiگi م. شوقايدى حح عاسىر باسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ يدەياسىن شەت مەملەكەتتە جالعاستىرعان، ونىڭ تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، تۇركi تiلدەس رەسەي ۇكiمەتiنە بودان حالىقتاردىڭ بوستاندىعى جولىندا كۇرەسكەن، بiرتۇتاس تۇركi حالىقتارىنىڭ مەملەكەتiن قۇرۋعا باستاماشى بولعان كۇرەسكەر تۇلعا جانە امبەباپ پۋبليتسيست، تاريحشى ەكەندiگiن جان-جاقتى دايەكتi تۇردە تانىتا بiلۋiندە. ناقتىلاي ايتساق، بiرiنشiدەن، مۇستافا شوقاي ۇلت مۇددەسi جولىندا پاتشا ساياساتىنا قارسى شىعىپ، مەملەكەتتiك دۋمالارعا قاتىسىپ، مەرزiمدi باسىلىمدار ارقىلى جەر، تiل، دiن ماسەلەسiن كوتەرگەن، پاتشا وكiمەتi قۇلاعاننان كەيiن الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكiمەتiن قۇرىپ، ونىڭ العا قويعان مiندەتتەرiن جۇزەگە اسىرۋداعى iس-ارەكەتتەرi, كەڭەس وكiمەتiمەن ارادا تۋىنداعان تۇسiنiسپەۋشiلiك پەن قاراما-قايشىلىقتان ازامات سوعىسى جىلدارىندا جاۋ كۇشتەرمەن وداقتاس بولىپ، ۇكiمەت بيلiگiنە قارسى شىققان، 30-شى جىلدارى قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ر. مارسەكوۆ، ح. عابباسوۆ، ي. الiمبەكوۆ جانە ت.ب. قازاق زيالىلارىنىڭ وي-پiكiرلەرiن جيىرما جىلداي ناسيحاتتاۋىن دالەلدi تۇردە ايقىنداپ بەرەدi. “وتارشىلدىقتىڭ ويرانى مەن قايعى-قاسiرەتiن باستارىنان وتكەرگەن قازاق، وزبەك، قىرعىز، ت.ب. حالىقتاردىڭ تاعدىرى ءوز تاعدىرىمەن بiتە قايناسقان، ۇلت مۇددەسi ءوز ءومiرi مەن كۇرەسiنiڭ ماقسات-مۇراتىنا اينالعان، جيىرما جىل بويى ەۋروپا تورiندە الاش يدەيالارىن جالعاستىرىپ، تاۋەلسiزدiك تۋىن كوتەرگەن سونداي تۇلعانىڭ بiرi دە، بiرەگەيi دە – مۇستافا شوقاي” دەپ تۇجىرىمداۋى وسىنىڭ ايعاعى.
ەكiنشiدەن، ونىڭ قازاق ۇلتىنان باسقا وزبەك، تۇركiمەن، ءازiربايجان جانە ت.ب. تۇركi-مۇسىلمان، باسقا دا گرۋزين، ۋكراين، اراب، اۋعان، پارسى حالىقتارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاعان، وسى حالىقتاردىڭ وتار ەلدەرگە اينالماي، تاۋەلسiز مەملەكەت بولۋى جولىندا كۇرەسۋگە، ءارi تۇركiستان حالقىنىڭ باسىم كوپشiلiگiن اۆتونوميا يدەياسىنىڭ توڭiرەگiنە توپتاستىرا وتىرىپ، ۇلتتىق مۇددەنi قورعاۋعا شاقىرعان سارا ساياساتكەر ەكەندiگiن ناقتىلاي كورسەتكەن.
م. شوقايدىڭ شەتەلگە كەتiپ “تۇركiستان ۇلتتىق بiرلiگi” ۇيىمىنىڭ قىزمەتiن جانداندىرىپ، ەۋروپانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا بiلiم iزدەپ كەلگەن تۇركiستاندىق جاستاردى قامقورلىققا الۋدى كوزدەگەن جانە گەرمانيادا وقىپ جۇرگەن مۇسىلمان جاستارىن جۇمىسقا تارتقان. كiتاپتا اۆتور “تۇركiستان ۇلتتىق بiرلiگi” ۇيىمىنداعى شوقايدىڭ ءرولiن، ونىڭ ا. ز. ۆاليديمەن اراداعى بايلانىسى مەن ەكەۋارا كەلiسپەۋشiلiكتiڭ نەگiزگi سەبەپتەرiن زەردەلەگەن.
ۇشiنشiدەن، تۇركiستان مۇحتارياتى قۇلاعاننان كەيiن “بiرلiك تۋى” ارقىلى بولشەۆيكتiك ۇكiمەتتiڭ ۇلتتاردىڭ ءوزiن-ءوزi بيلەۋ قۇقىعى جونiندەگi ۇراندارىنىڭ الدامشى، جالعان ەكەندiگiن دالەلدەپ جازعانىن، شەت مەملەكەتتەردە ءجۇرiپ، باسپا بەتتەرi ارقىلى تۇركi حالىقتارىن بوداندىق بۇعاۋىندا ۇستاپ وتىرعان بولشەۆيكتەرگە قارسى دامىلسىز كۇرەس جۇرگiزiپ، تۇركيا، اۋعانستان، شىعىس تۇركiستان، ەۋروپا سياقتى ەلدەردەگi تۇركi-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ باسىن بiرiكتiرiپ، تاۋەلسiزدiك جولىندا كۇرەسۋگە شاقىرعاندىعىن ونىڭ “ياش تۇركiستان”، “يەني تۇركiستان”، “پرومەتەي” جانە تاعى باسقا باسىلىمداردا جاريالانعان ماقالالار دالەلدەيتiندiگiن باسا كورسەتەدi. جالپى ءباسپاسوزدiڭ م. شوقايدىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتiن ايقىنداۋدا اسا ماڭىزدى ەكەندiگi اۆتور “ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ماقساتى، مۇراتتارىن ءتۇسiندiرiپ، تۇركiستاندىقتاردى تاۋەلسiزدiك يدەيالارى توڭiرەگiنە توپتاستىرۋدا ءباسپاسوزدiڭ ورنى ەرەكشە” دەپ جازۋىنان بەلگiلi.
م. شوقاي فرانتسياعا كەلگەننەن كەيiن ءباسپاسوز سالاسىندا قىزمەت ەتiپ، قالامىن شىڭداي تۇسكەن. اسiرەسە ونىڭ باسپاگەرلiك قىزمەتi “تۇركiستان ۇلتتىق بiرلiگi” ۇيىمىنىڭ ورگانى بولعان “يەني تۇركiستان” (“جاڭا تۇركiستان”) جۋرنالىن ۇيىمداستىرۋدا تانىلعان. 1927 جىلدىڭ ماۋسىمىنان باستاپ شىققان بۇل جۋرنال تۇركiستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسiزدiگi يدەياسى مەن تۇرiكشiلدiك وي-پiكiرلەرiن تاراتۋدا، تۇركi حالىقتارىنىڭ رۋحاني بiرلiگiن ناسيحاتتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارعان. 1929 جىلى جەلتوقساننان باستاپ وسى جۋرنالمەن قاتار “ياش تۇركiستان” (“جاس تۇركiستان”) جۋرنالى شىعارىلعان. اتالمىش ەكi جۋرنالدا م. شوقايدىڭ كوپتەگەن ماقالالارى جاريالاندى. عالىمنىڭ كورسەتۋiنشە، “ياش تۇركiستان” بەتتەرiندە م. شوقايدىڭ جالپى قوعام دامۋىنا، دۇنيەجۇزiندە بولىپ جاتقان وقيعالارعا جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ فورمالارى مەن كۇرەس تاسiلدەرiنە، تۇركi حالىقتارىنىڭ مادەنيەتi مەن تاريحىنا قاتىستى كوزقاراستارى كورiنiس تاپقان. قايراتكەردiڭ جۋرنالعا تەرەڭ ماعىنالى، سان-سانالى تاقىرىپتاردىڭ قامتىلۋىن قاداعالاۋى جانە ءوزiنiڭ وسى جۋرنالدا ءار ءتۇرلi ماسەلەلەردi كوتەرۋi ءسوزسiز ونىڭ بiلiمدارلىعىن بiلدiرەدi.
كiتاپتا “ياش تۇركiستان” جۋرنالىن 30-شى جىلدارى iرi مەملەكەتتەرگە كەڭ تاراپ، ونى الدىرۋشىلاردىڭ سانى، ۇلتى جاعىنان كوپ بولعاندىعى دالەلدi تۇردە ايتىلادى. وسى جۋرنالعا م. شوقاي باعىت بەرۋمەن كۇردەلi جۇمىستار اتقارعاندىعى، جالپى حالىقارالىق قاۋىمداستىق “ياش تۇركiستاننىڭ” ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا سەنiمدi دەرەككوزi رەتiندە قاراۋىنىڭ ءمانiسi دايەكتi تۇردە نەگiزدەلگەن. جوعارىدا ايتىلعان اتالمىش جۋرنالدار ارقىلى م. شوقايدى پۋبليتسيستiك قىرىنان تانىتۋى ۇلكەن جەتiستiك دەۋگە بولادى.
تورتiنشiدەن، م. شوقايدىڭ حالىقارالىق ساراپشى جانە تاريحشى رەتiندە قاراستىرىلۋى قايراتكەردiڭ تەك تۇركi حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن عانا ەمەس، باتىس ەلدەردiڭ شىعىس حالىقتارى جونiندەگi ساياساتىن جەتiك بiلەتiندiگiن، حالىقارالىق جاعدايمەن جەتە تانىس ەكەندiگiن ناقتىلايدى. اۆتور ونىڭ باستى تاقىرىبى كەڭەس وداعىنىڭ تۇركيا جانە باسقا مۇسىلمان ەلدەرi جونiندە جۇرگiزiپ كەلگەن ساياساتىنىڭ ەكiجۇزدiلiگiن الەم حالىقتارىنا جاريا ەتۋ ەكەندiگiن ايقىنداپ، وسى جولدا ونىڭ اعىلشىن، فرانتسۋز، يتاليان، نەمiس باسىلىمدارىندا سىني ماقالالار جاريالاپ، سۇحباتتار بەرۋi ارقىلى بiلگiر ساياساتكەر، تەرەڭ ساراپشى بولعاندىعىن دالەلدەيدi. قايراتكەردiڭ iرiلi-ۇساق مەمەلەكەتتەردiڭ تاريحىن، ولاردىڭ iشكi جانە سىرتقى ساياساتتارىن زەرتتەۋدiڭ ارقاسىندا ەۋروپا سوعىسىنىڭ بولاتىندىعىن الدىن-الا بولجاۋىن ونىڭ كورەگەندiگiنە، تەرەڭ ويشىلدىعىنا جاتقىزادى.
م. شوقايدىڭ تاريحشىلىعىن دا ونىڭ عىلىمي-پۋبليتسيستiك ەڭبەكتەرiنە، ەستەلiكتەرiنە قاراپ باعالايدى. ونىڭ رەسەي ۇكiمەتiنiڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قاتىستى ارەكەتتەرi, قونىستاندىرۋ بارىسى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiس، 1917 جىلعى اقپان جانە قازان توڭكەرiسi, الاش قوزعالىسى، تۇركiستان مۇحتارياتى، باسماشىلار قوزعالىسى، كەڭەس وكiمەتiنiڭ قىسىمشىلىق ساياساتى، ۇلت ماسەلەسiنە، اشارشىلىققا جانە ت.ب. تاقىرىپتاردا جازعاندارى تاريح سالاسى ءۇشiن تاپتىرمايتىن قۇندى دەرەك ەكەندiگiن پايىمداعان. م. شوقايدىڭ ەڭبەكتەرiندە تاريحي زەرتتەۋلەر ءادiسناماسىنا وراي بiرشاما قۇندى پiكiرلەر بارلىعى، كەيبiر ەۋروتسەنتريستiك تۇجىرىمدامالارعا قارسى كەلگەندiگi جونiندە كiتاپتا مىسال كەلتiرiلە ايتىلادى.
م. شوقايدىڭ تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللi تۇركi حالىقتارىنىڭ ادەبيەتiنە، مادەنيەتiنە، شارۋاشىلىعىنا اسا نازار اۋدارا باعالاعاندىعى، ونىڭ بۇل ەڭبەكتەرi شەتەل عالىمدارى تاراپىنان ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولعاندىعى دا كiتاپتا تەرەڭ تۇردە اشىلعان.
بۇل كiتاپ م. شوقايدىڭ 20-30 جىلدارداعى ساياسي قىزمەتiمەن قوسا، اسا كۇردەلi دە قيىن ءومiر جولدارىن ايقىنداي وتىرىپ، ونىڭ قايراتكەرلiگiنiڭ قىر-سىرىن جان-جاقتى اشىپ بەرگەن عىلىمي ەڭبەك دەي الامىز.
حالقىمىزدىڭ تاريحي تانىمىن كەڭەيتەتiن وسىنداي كiتاپتىڭ شىعۋى قۋانىش. سوندىقتان مۇستافا شوقايدىڭ تۇلعاسىن تاريحي تۇرعىدا باعالاعان بۇل كiتاپ ءالi دە ءوز وقىرماندارىنىڭ اراسىندا لايىقتى باعاسىن الار دەپ سەنەمiز.

سۆەتلانا سماعۇلوۆا، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi,
«تۇركىستان» گازەتى، 21 05 2009 جىل.