ХХ ғасыр басында қазақ халқының өмiрiне етене араласып, өзiнiң идеясымен, қайраткерлiгiмен көзге түсiп, патша саясатына қарсы күрескен, азаматтарымыздың бiрi – Мұстафа Шоқай. Оның қайраткерлiгi Мемлекеттiк думаның Мұсылман фракциясына қатысуы барысында, 1916 жылы ұлт-азаттық көтерiлiс, 1917 жылғы Ақпан төңкерiсi тұсында танылды.

М. Шоқай Түркiстан автономиясын құруда елдiң саяси экономикалық жағдайын жақсартып, бүтiн және азат Түркiстан платформасын құруды қолдаған. Мiне, сондықтан М. Шоқайұлы ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық және әлеуметтiк қайта жаңғыру үшiн басталған қозғалыстың көш бастаушыларының бiрi ретiнде қарастырылып келедi. Соңғы кездерде тарих ғылымы қайраткер жөнiнде ғылыми зерттеулер мен танымдық еңбектермен толығып, оқырмандарының жылы лебiздерiне ие болуда.
Қайраткердiң тұлғалығын танытуда тарихшы ғалым ағамыз Көшiм Лекерұлы Есмағамбетовтың “Дайк-Пресс” баспасынан жарық көрген “Әлем таныған тұлға” атты кiтабын атауымызға болады. Көлемi 31,5 баспа табақтық 7 тараудан тұратын бұл еңбек гуманист, қоғам қайраткерi Мұстафа Шоқайдың дүниетанымының қалыптасу кезеңiнен бастап, оның қайраткерлiк болымысын толықтай айқындауға арналған.

ХХ ғасыр басында қазақ халқының өмiрiне етене араласып, өзiнiң идеясымен, қайраткерлiгiмен көзге түсiп, патша саясатына қарсы күрескен, азаматтарымыздың бiрi – Мұстафа Шоқай. Оның қайраткерлiгi Мемлекеттiк думаның Мұсылман фракциясына қатысуы барысында, 1916 жылы ұлт-азаттық көтерiлiс, 1917 жылғы Ақпан төңкерiсi тұсында танылды.

М. Шоқай Түркiстан автономиясын құруда елдiң саяси экономикалық жағдайын жақсартып, бүтiн және азат Түркiстан платформасын құруды қолдаған. Мiне, сондықтан М. Шоқайұлы ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық және әлеуметтiк қайта жаңғыру үшiн басталған қозғалыстың көш бастаушыларының бiрi ретiнде қарастырылып келедi. Соңғы кездерде тарих ғылымы қайраткер жөнiнде ғылыми зерттеулер мен танымдық еңбектермен толығып, оқырмандарының жылы лебiздерiне ие болуда.
Қайраткердiң тұлғалығын танытуда тарихшы ғалым ағамыз Көшiм Лекерұлы Есмағамбетовтың “Дайк-Пресс” баспасынан жарық көрген “Әлем таныған тұлға” атты кiтабын атауымызға болады. Көлемi 31,5 баспа табақтық 7 тараудан тұратын бұл еңбек гуманист, қоғам қайраткерi Мұстафа Шоқайдың дүниетанымының қалыптасу кезеңiнен бастап, оның қайраткерлiк болымысын толықтай айқындауға арналған.
Автор М. Шоқайдың өмiр жолдары мен қоғамдық-саяси қызметiн Қазақстан, Ресей, Өзбекстан мұрағаттарымен бiрге Франция, Германия, Түркия және т.б. елдерiнiң мұрағат материалдарын қолдана отырып ашқан. Көп материалдар бұрындары қолданысқа енбеген тың деректер. Әсiресе М. Шоқайдың ғұламалығын негiздеуде Францияда сақталған жеке мұрағат қорларының қолданысқа енгiзiлуi үлкен жетiстiк десек болады.
Тарихшы-ғалым бұрындары М. Шоқай өмiрiне, қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметiне байланысты шыққан кейбiр еңбектер мен оның естелiк үзiндiлерiн қазақ тiлiнде аудару сәтiнде жiберiлген қателiктердi мысалдармен көрсете отырып, мұндай еңбектер Шоқай тарихын зерттеушiлердi шатастыруға ұшырату ықтималдығын да атап өткен. Сонымен қатар Шоқайдың өмiрi мен қызметiн зерттеу барысында дерекөздерiн және оған қатысты жазылған еңбектердi қолдануда сын елегiнен өткiзу, жүйелеу, пайымдау қажеттiгiн ұсынуы аса орынды.
М. Шоқайдың есiмiн “отарлық озбырлық пен өктемдiкке қарсы азаттық қозғалысының идеологиясын қалыптастыруға, стратегиясы мен тактикасын анықтауға өлшеусiз үлес қосқан” тұлға ретiнде ерекше атау қажеттiгiн баса көрсете отырып, оның қайраткерлiгiн бар қырынан танытқан.
М. Шоқайдың балалық шағынан бастап, дүниетанымының қалыптасуын, патша саясатына қарсы күрес барысын құнды материалдармен дәйектеген ғалым оның қайраткер болып шыңдалуына түркi-мұсылман азаттық қозғалысы жетекшiлерiнiң пiкiрлер мен екi ғасыр тоғысындағы саяси ағымдар мен оқиғалардың әсерi болғандығын, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов сынды саяси тұлғалардың тәуелсiздiк жолындағы саяси қызметтерiне тiлектес бола отырып, Алаш қозғалысына ат салысып, тәуелсiздiк идеясы жолындағы күресте осы зиялылардың ақыл-кеңестерiне сүйенгендiгiн зерделей көрсетедi.
Кiтапта М. Шоқайдың Бүкiлресейлiк мұсылман съезiне қатысуы, Мемлекеттiк думаның Мұсылман фракциясындағы қызметi мен думадағы татар, башқұрт, әзiрбайжан халықтарының өкiлдерiмен тығыз байланыста болуы, мұсылман фракциясы арқылы қазақ мәселесiнiң шешiлуiне атсалысуы айқын суреттеледi.
Автор М. Шоқайдың ұлттық қайраткер ретiнде саяси сахнаға шығуына 1916 жылғы Түркiстан мен қазақ жерiндегi ұлт-азаттық қозғалыстың серпiн бергендiгiн айта отырып, оның Алаш жетекшiлерi секiлдi халықты қырғынға ұшыратпас үшiн патша жарлығына көнуге, бұл мәселенi жоғарғы билiк орындары, яғни Мемлекеттiк дума арқылы шешуге шақырғандығын, алайда зиялылардың бұл ұсыныстарына бойұсынбай, көтерiлген халыққа қарсы шыққан патша өкiметiнiң шексiз жауыздығын өз көзiмен көре мерзiмдi баспасөзге мақала жариялау арқылы қынжылыс бiлдiргендiгiн де ашып бередi.
М. Шоқайдың Алаш қайраткерлерiнiң басылымы болған, 1913-1918 жж. аралығында шығып тұрған “Қазақ” газетiмен арадағы байланысы мен Алаш қозғалысындағы рөлi бағаланған.
Кiтаптың басты ерекшелiгi М. Шоқайды ХХ ғасыр басында қазақ зиялыларының идеясын шет мемлекетте жалғастырған, оның тек қазақ халқы ғана емес, түркi тiлдес Ресей үкiметiне бодан халықтардың бостандығы жолында күрескен, бiртұтас түркi халықтарының мемлекетiн құруға бастамашы болған күрескер тұлға және әмбебап публицист, тарихшы екендiгiн жан-жақты дәйектi түрде таныта бiлуiнде. Нақтылай айтсақ, бiрiншiден, Мұстафа Шоқай ұлт мүддесi жолында патша саясатына қарсы шығып, Мемлекеттiк думаларға қатысып, мерзiмдi басылымдар арқылы жер, тiл, дiн мәселесiн көтерген, патша өкiметi құлағаннан кейiн Алаш партиясы мен Алашорда үкiметiн құрып, оның алға қойған мiндеттерiн жүзеге асырудағы iс-әрекеттерi, кеңес өкiметiмен арада туындаған түсiнiспеушiлiк пен қарама-қайшылықтан азамат соғысы жылдарында жау күштермен одақтас болып, үкiмет билiгiне қарсы шыққан, 30-шы жылдары қуғын-сүргiнге ұшыраған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М. Дулатов, Р. Мәрсеков, Х. Ғаббасов, И. Әлiмбеков және т.б. қазақ зиялыларының ой-пiкiрлерiн жиырма жылдай насихаттауын дәлелдi түрде айқындап бередi. “Отаршылдықтың ойраны мен қайғы-қасiретiн бастарынан өткерген қазақ, өзбек, қырғыз, т.б. халықтардың тағдыры өз тағдырымен бiте қайнасқан, ұлт мүддесi өз өмiрi мен күресiнiң мақсат-мұратына айналған, жиырма жыл бойы Еуропа төрiнде Алаш идеяларын жалғастырып, тәуелсiздiк туын көтерген сондай тұлғаның бiрi де, бiрегейi де – Мұстафа Шоқай” деп тұжырымдауы осының айғағы.
Екiншiден, оның қазақ ұлтынан басқа өзбек, түркiмен, әзiрбайжан және т.б. түркi-мұсылман, басқа да грузин, украин, араб, ауған, парсы халықтарының мұң-мұқтажын жоқтаған, осы халықтардың отар елдерге айналмай, тәуелсiз мемлекет болуы жолында күресуге, әрi Түркiстан халқының басым көпшiлiгiн автономия идеясының төңiрегiне топтастыра отырып, ұлттық мүдденi қорғауға шақырған сара саясаткер екендiгiн нақтылай көрсеткен.
М. Шоқайдың шетелге кетiп “Түркiстан Ұлттық бiрлiгi” ұйымының қызметiн жандандырып, Еуропаның жоғары оқу орындарына бiлiм iздеп келген түркiстандық жастарды қамқорлыққа алуды көздеген және Германияда оқып жүрген мұсылман жастарын жұмысқа тартқан. Кiтапта автор “Түркiстан Ұлттық бiрлiгi” ұйымындағы Шоқайдың рөлiн, оның А. З. Валидимен арадағы байланысы мен екеуара келiспеушiлiктiң негiзгi себептерiн зерделеген.
Үшiншiден, Түркiстан Мұхтарияты құлағаннан кейiн “Бiрлiк туы” арқылы большевиктiк үкiметтiң ұлттардың өзiн-өзi билеу құқығы жөнiндегi ұрандарының алдамшы, жалған екендiгiн дәлелдеп жазғанын, шет мемлекеттерде жүрiп, баспа беттерi арқылы түркi халықтарын бодандық бұғауында ұстап отырған большевиктерге қарсы дамылсыз күрес жүргiзiп, Түркия, Ауғанстан, Шығыс Түркiстан, Еуропа сияқты елдердегi түркi-мұсылман халықтарының басын бiрiктiрiп, тәуелсiздiк жолында күресуге шақырғандығын оның “Яш Түркiстан”, “Йени Түркiстан”, “Прометей” және тағы басқа басылымдарда жарияланған мақалалар дәлелдейтiндiгiн баса көрсетедi. Жалпы баспасөздiң М. Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметiн айқындауда аса маңызды екендiгi автор “Ұлттық қозғалыстың мақсаты, мұраттарын түсiндiрiп, түркiстандықтарды тәуелсiздiк идеялары төңiрегiне топтастыруда баспасөздiң орны ерекше” деп жазуынан белгiлi.
М. Шоқай Францияға келгеннен кейiн баспасөз саласында қызмет етiп, қаламын шыңдай түскен. Әсiресе оның баспагерлiк қызметi “Түркiстан Ұлттық бiрлiгi” ұйымының органы болған “Йени Түркiстан” (“Жаңа Түркiстан”) журналын ұйымдастыруда танылған. 1927 жылдың маусымынан бастап шыққан бұл журнал Түркiстанның ұлттық тәуелсiздiгi идеясы мен түрiкшiлдiк ой-пiкiрлерiн таратуда, түркi халықтарының рухани бiрлiгiн насихаттауда маңызды рөл атқарған. 1929 жылы желтоқсаннан бастап осы журналмен қатар “Яш Түркiстан” (“Жас Түркiстан”) журналы шығарылған. Аталмыш екi журналда М. Шоқайдың көптеген мақалалары жарияланды. Ғалымның көрсетуiнше, “Яш Түркiстан” беттерiнде М. Шоқайдың жалпы қоғам дамуына, дүниежүзiнде болып жатқан оқиғаларға және ұлт-азаттық қозғалысының формалары мен күрес тәсiлдерiне, түркi халықтарының мәдениетi мен тарихына қатысты көзқарастары көрiнiс тапқан. Қайраткердiң журналға терең мағыналы, сан-саналы тақырыптардың қамтылуын қадағалауы және өзiнiң осы журналда әр түрлi мәселелердi көтеруi сөзсiз оның бiлiмдарлығын бiлдiредi.
Кiтапта “Яш Түркiстан” журналын 30-шы жылдары iрi мемлекеттерге кең тарап, оны алдырушылардың саны, ұлты жағынан көп болғандығы дәлелдi түрде айтылады. Осы журналға М. Шоқай бағыт берумен күрделi жұмыстар атқарғандығы, жалпы халықаралық қауымдастық “Яш Түркiстанның” Орта Азия мен Қазақстан бойынша сенiмдi дереккөзi ретiнде қарауының мәнiсi дәйектi түрде негiзделген. Жоғарыда айтылған аталмыш журналдар арқылы М. Шоқайды публицистiк қырынан танытуы үлкен жетiстiк деуге болады.
Төртiншiден, М. Шоқайдың халықаралық сарапшы және тарихшы ретiнде қарастырылуы қайраткердiң тек түркi халықтарының ұлт-азаттық қозғалысын ғана емес, батыс елдердiң шығыс халықтары жөнiндегi саясатын жетiк бiлетiндiгiн, халықаралық жағдаймен жете таныс екендiгiн нақтылайды. Автор оның басты тақырыбы Кеңес Одағының Түркия және басқа мұсылман елдерi жөнiнде жүргiзiп келген саясатының екiжүздiлiгiн әлем халықтарына жария ету екендiгiн айқындап, осы жолда оның ағылшын, француз, итальян, немiс басылымдарында сыни мақалалар жариялап, сұхбаттар беруi арқылы бiлгiр саясаткер, терең сарапшы болғандығын дәлелдейдi. Қайраткердiң iрiлi-ұсақ мемелекеттердiң тарихын, олардың iшкi және сыртқы саясаттарын зерттеудiң арқасында Еуропа соғысының болатындығын алдын-ала болжауын оның көрегендiгiне, терең ойшылдығына жатқызады.
М. Шоқайдың тарихшылығын да оның ғылыми-публицистiк еңбектерiне, естелiктерiне қарап бағалайды. Оның Ресей үкiметiнiң отарлау саясатына қатысты әрекеттерi, қоныстандыру барысы, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiс, 1917 жылғы ақпан және қазан төңкерiсi, Алаш қозғалысы, Түркiстан Мұхтарияты, басмашылар қозғалысы, Кеңес өкiметiнiң қысымшылық саясаты, ұлт мәселесiне, ашаршылыққа және т.б. тақырыптарда жазғандары тарих саласы үшiн таптырмайтын құнды дерек екендiгiн пайымдаған. М. Шоқайдың еңбектерiнде тарихи зерттеулер әдiснамасына орай бiршама құнды пiкiрлер барлығы, кейбiр еуроцентристiк тұжырымдамаларға қарсы келгендiгi жөнiнде кiтапта мысал келтiрiле айтылады.
М. Шоқайдың тек қазақ халқының ғана емес, күллi түркi халықтарының әдебиетiне, мәдениетiне, шаруашылығына аса назар аудара бағалағандығы, оның бұл еңбектерi шетел ғалымдары тарапынан үлкен сұранысқа ие болғандығы да кiтапта терең түрде ашылған.
Бұл кiтап М. Шоқайдың 20-30 жылдардағы саяси қызметiмен қоса, аса күрделi де қиын өмiр жолдарын айқындай отырып, оның қайраткерлiгiнiң қыр-сырын жан-жақты ашып берген ғылыми еңбек дей аламыз.
Халқымыздың тарихи танымын кеңейтетiн осындай кiтаптың шығуы қуаныш. Сондықтан Мұстафа Шоқайдың тұлғасын тарихи тұрғыда бағалаған бұл кiтап әлi де өз оқырмандарының арасында лайықты бағасын алар деп сенемiз.

Светлана СМАҒҰЛОВА, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институтының аға ғылыми қызметкерi,
«Түркістан» газеті, 21 05 2009 жыл.