سەنبى, 23 قاراشا 2024
جاڭالىقتار 9346 0 پىكىر 24 قاراشا, 2009 ساعات 11:23

اشارشىلىق اقيقاتى تۋرالى رومان

تەمىرحان تەبەگەنوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنا حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەلىپ قوسىلىپ، كوپتەگەن كور­كەم تۋىندىلار جازعان، حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالقىمىزعا تانىمال كورنەكتى قالامگەر ادام مەكە­باەۆ­تىڭ كەزەكتى تۋىندىسى "قۇپيا قويما" (جازۋشى، 2008 جىل) اتتى رومانى دا ءداس­تۇرلى ەپيكالىق شىعارمالار قاتارىندا وقىر­ماندارىنا ۇسىنىلدى. "قۇپيا قوي­ما" رومانىنىڭ تا­قى­رىبى - حح عا­سىر­دىڭ 1928-1932-جىلدارى قازاق دالاسىندا بولعان جاپپاي اشارشىلىق شىندىعى، يدەياسى - اشتىق اپاتىنا ۇشى­را­عان ادام­دار­دىڭ ارقايسىسىنا ءتان جان الەمى بول­مىسىنىڭ كۇردەلى قايشىلىقتى سيپاتىن اڭ­عارتۋ. روماننىڭ ءۇش ءبولىمىنىڭ تارا­ۋ­لا­رىن­داعى سيۋجەتتىك بولىكتەرىنەن قۇرالعان يدەيا­لىق-كومپوزيتسيالىق جەلىسىندە بىر­نە­شە وقيعالىق كەزەڭ جيناقتالا تانىلادى: ءبىرىنشىسى - 1920-1930-جىلدار اراسىندا قازاق­ستاندا كە­ڭەستىك ساۋاتسىز، اپەرباقان باسشىلار جۇر­گىز­گەن توتاليتارلىق جۇيە زارداپتارى وقي­عا­لا­رى­نىڭ كوركەم شىندىقپەن بەينەلەنۋى; ەكىن­شىسى - 1932 جىلعى جاپپاي قىرعىن اكەلگەن اشار­شىلىق تراگەدياسى سيپاتىنىڭ سۋرەت­تەلۋى.

تەمىرحان تەبەگەنوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنا حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەلىپ قوسىلىپ، كوپتەگەن كور­كەم تۋىندىلار جازعان، حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالقىمىزعا تانىمال كورنەكتى قالامگەر ادام مەكە­باەۆ­تىڭ كەزەكتى تۋىندىسى "قۇپيا قويما" (جازۋشى، 2008 جىل) اتتى رومانى دا ءداس­تۇرلى ەپيكالىق شىعارمالار قاتارىندا وقىر­ماندارىنا ۇسىنىلدى. "قۇپيا قوي­ما" رومانىنىڭ تا­قى­رىبى - حح عا­سىر­دىڭ 1928-1932-جىلدارى قازاق دالاسىندا بولعان جاپپاي اشارشىلىق شىندىعى، يدەياسى - اشتىق اپاتىنا ۇشى­را­عان ادام­دار­دىڭ ارقايسىسىنا ءتان جان الەمى بول­مىسىنىڭ كۇردەلى قايشىلىقتى سيپاتىن اڭ­عارتۋ. روماننىڭ ءۇش ءبولىمىنىڭ تارا­ۋ­لا­رىن­داعى سيۋجەتتىك بولىكتەرىنەن قۇرالعان يدەيا­لىق-كومپوزيتسيالىق جەلىسىندە بىر­نە­شە وقيعالىق كەزەڭ جيناقتالا تانىلادى: ءبىرىنشىسى - 1920-1930-جىلدار اراسىندا قازاق­ستاندا كە­ڭەستىك ساۋاتسىز، اپەرباقان باسشىلار جۇر­گىز­گەن توتاليتارلىق جۇيە زارداپتارى وقي­عا­لا­رى­نىڭ كوركەم شىندىقپەن بەينەلەنۋى; ەكىن­شىسى - 1932 جىلعى جاپپاي قىرعىن اكەلگەن اشار­شىلىق تراگەدياسى سيپاتىنىڭ سۋرەت­تەلۋى.

1928-1930 جىلدارى قازاقستاندا ءداندى دا­قىلدار ءوندىرىلۋىنىڭ، قۇلدىراۋى، ءتورت تۇ­لى­كتىڭ، ونىڭ ىشىندە ءىرى قارانىڭ جىلقى، تۇيە تۇرلەرىنىڭ قولدان قىرعىنعا ۇشى­را­تىلۋى حا­لىق­تى جاپپاي اشارشىلىق قا­سى­رەتىنە ۇشى­رات­تى. بۇل - "قۇپيا قويما" رو­مانىنىڭ يدەيا­لىق-كومپوزيتسيالىق جە­لى­سىنە ارقاۋ بول­عان تاريحي دەرەكتەر شىن­دىعى. روماننىڭ ءۇش بولىمىندە دە قازاق حالقى تاعدىرىن تالكەككە تۇ­سىرگەن، اشار­شى­لىق اپاتىنا سەبەپكەر بول­عان سايا­سي-يدە­ولوگيا­لىق،  مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇ­­­يە­سىنىڭ زور­لىق­شىل قىزمەتى رەاليستىكپەن ايقىندالعان. رو­ماننىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ون سەگىز تا­راۋ­دا قازاقستانداعى حالىقتى كۇي­زەلت­كەن وقي­عالار (1925-1928 جج. شا­رۋا­لاردى تار­كىلەۋ، سوتتاۋ، قاماۋ، باي­لار­دىڭ باسقا ەل­دەر­گە اۋى، ت.ب.) تاريحي شىن­دىق­پەن بەي­نە­­­لەنگەن. ەپيكالىق بايان­داۋ­لار شى­عار­ما­نىڭ دە­رەكتەرگە نەگىزدەلگەن رەاليستىك سي­پا­تىن دا­يەكتەگەن: "كىندىك قانى تامعانى تۋعان جەردەن الاستاعالى ارباعا ەرىكسىز تيە­لىپ، اي­دالىپ بارا جاتقان باي-باي­بىشە­لەر­دىڭ زار­لانا ايتقان جوقتاۋىنان دالا كوپ­كە دەيىن كۇڭىرەنىپ تۇردى" (ا.مەكەباەۆ. "قۇ­پيا قويما".  الماتى، "جازۋشى", 2008 ج، 4-ب).

جازۋشى روماننىڭ تۇتاس قۇرىلى­سىن­دا­عى كەيىپكەرلەر مەن قورشاعان تۇر­مىس­تىق-الەۋ­مەت­تىك ورتا شىندىعىن تاريحيلىق ايا­سىندا وقىر­ماننىڭ كوز الدىنا ەلەس­تەتە­دى. عاسىرلار بويى جارتىلاي كوشپەلى، جار­تى­لاي وتى­رىق­شىلىق تۇرمىس ما­دە­نيەتى جاع­دايىندا ءومىر ءسۇرىپ، وركەندەپ كەلگەن قازاق حالقى ءۇشىن توسىننان كەلگەن وكتەم­دىك، زورلىق ىقپا­لى­نىڭ كۇيزەلىسكە ۇشى­رات­قان قياناتقا تولى قا­سىرەتتى جاعدايى تاري­حيلىق اياسىندا كور­سە­تى­لگەن.

قازاق - ەجەلگى زامانداردان ەركىن، ازات ويلى حالىق. ەركىن، ازات حالىقتىڭ 1925-1928 جج. تاركىلەۋگە، 1929-1932 جج. زورلاپ ۇجىمداستىرۋ، ءارتۇرلى سالىقتاردىڭ ەرىك­سىز جينالۋى سەكىلدى، ت.ب. سانالۋان قىس­پاق­تارعا توزبەگەنى، اشارشىلىققا ۇشىراۋى جانە باسقا ولكەلەرگە قونىس اۋدارۋى - تا­بيعي شىن­دىق. روماننىڭ العاشقى تا­را­ۋى­نىڭ باستالۋىندا 1929 جىلعى مىڭداعان ءىرى قارا جانە ۋاق مالداردىڭ تاركىلەنۋى "قازان توڭكەرىسىنە دەيىن كەدەي بولىپ كەلىپ، نەپ كەزىندە شىر بىتكەندەردىڭ..." دە وسى زور­لىققا ۇشىراعانى، سالىقتاردىڭ كوبەيگەنى، "قا­زاق­ستان اۋىلىندا كىشى قازان توڭكەرىسىن جا­ساي­مىز­دان!" تانباعان وكىمەت باسشى­لا­رى­نىڭ ساياسي ۇستانىمى حا­لىق­تىڭ جاپپاي قىرىل­ۋى­نا، شەت ەلدەرگە اۋىنا سەبەپكەر بولعاندىعى اي­تىلا كەلە، تاريحي دەرەكتەر اۆتورلىق باعالاۋلارمەن دايەكتەلگەن.

"قۇپيا قويما" - جەكەلىك ارقىلى جال­­پى­لىق سيپات ءمانىسىن تانىتاتىن تۋىن­دى. جەكە ادامداردىڭ تاعدىر تالكەگىمەن ار­­پا­لى­سى كەزىندەگى تابيعي مىنەز-قۇلىق قا­سيەت­تەرىمەن مەيلىنشە دارالانىپ تا­نى­لا­تىنى - ادامزات پايدا بولىپ قالىپ­تاسىپ، دامىپ كەلە جاتقان زاماندار بويى اي­قىن­دالعان قۇبىلىس. جان الەمىندەگى ادام­گەر­شىلىك-يماندىلىق قاسيەتتەرى تاعدىردىڭ قان­داي سىناعى تاپ كەلسە دە توتەپ بەرەتىن، ادال­دىعىنان، مارت­تى­گى­نەن، مەيىرىم­دى­لى­گى­نەن، جومارتتىعىنان، ەڭ­بەك­سۇيگىشتىگىنەن جانە ت.ب. سان الۋان اسىل ساپالارىنان كوزى جۇ­مىل­عانشا اينىماي وتەتىندەر - اسىل ساپالى ادامزاتتىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بەلەستەرىنەن بۇگىنگى زامانعا جەتكەنى دە، ەندى ماڭگىلىك بولاشاققا ۇلاسۋى دا وسىنداي قۋاتتى،  مىزعىماس بەرىك ساپالى ۇلتتىق ءدىل قاسيەت­تە­رىمىزدىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىنان ەكەندىگى اقيقات. رو­مان­نىڭ يدەيالىق-كومپوزيتسيالىق جەلى­سىن­دەگى كەيىپكەرلەردىڭ كوركەم شىندىقپەن سومدا­لۋىن­دا جازۋشى ادامدار جا­را­تى­لى­سىن­داعى وسىنداي ادامگەرشىلىك قاسيەت­تەر­دىڭ سى­ناق­قا تۇسكەنىن پسيحولوگيالىق تالداۋلارمەن بەرۋگە ۇمتىلعان.

حالىق دانالىعى - ۇرپاقتاردىڭ مى­نەز-قۇ­لىق قاسيەتتەرىنىڭ ءادىل تورەشىسى. كوركەم شى­عارمالارداعى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزدەلۋى ءومىر قوزعالىسىنداعى سانالۋان وزگە­شە­لىك­تەرى بار ادامدار بول­مى­سىنان تۋىنداۋىندا قالام­گەرلەر وزدەرى زەردەلەگەن شىن­دىققا سۇيەنەدى. "قۇپيا قويما" رومانىنداعى كەيىپ­كەر­لەر­دىڭ مىنەز-قۇلىق پسي­حو­لو­گيا­سىنداعى سانالۋان قاسيەتتەر ەگىز­دە­لۋى دە قالامگەردىڭ كوركەمدىك ويلاۋ دۇ­نيە­تانىمى ارقىلى قورىت­ىل­عانى انىق. جازۋشىنىڭ كەيىپ­كەر­لەر بەينەسىن دارالاۋ، مىنەزدەۋ تا­سىلدەرى ەپيكا­لىق تۋىن­دى­نىڭ پسي­حولو­گيالىق تاسىلمەن جا­زىل­عان­دىعىن ايعاقتاي­دى. رو­مان­نىڭ باس­تى كەيىپكەرلەرى - كور­كەم­دىك جيناقتاۋدىڭ كلاسسيكا­لىق وزىق ۇردىسىنە سايكەس دارالان­عان. ون­دا­عان، بالكىم، ودان دا كوپ پرو­تو­تيپ­تىك تۇلعالارعا ورتاق تاعدىر، مىنەز-قۇ­لىق قاسيەتتەرى جيناقتالا دا­را­لان­عان كەيىپكەرلەر (تۇكتىباي، ءمادينا، قابىش، ءورىمباي) سانى دا از. كوركەم شىعارما - ونەردىڭ ناقتى كور­سەت­كىشى. اسىرەسە، رومان جانرىن­داعى كەسەك ءبىتىمدى تۋىندىدا ۋا­قىت پەن كە­ڭىس­تىكتەگى ءارى ءوزارا ۇن­دەس، سونىمەن بىرگ­ە، ءبىر-بىرىنە مۇلدە ق­اراما-قايشى قۇ­بى­لىس­تاردىڭ، قا­سيەتتەردىڭ پوە­تي­كالىق استارلى، مەگ­زەۋلى ماعىنا­لا­رىمەن تۇتاسا جيناق­تا­لاتىنى ءمالىم. وس­ىنداي كۇردەلى ەرەكشەلىكتەرى تۇتاس­قان "قۇپيا قويما" - پسيحو­لو­گيالىق رومان.

روماننىڭ نەگىزگى باستى كەيىپكەرى - تۇكتىباي. تۇكتىبايدىڭ تۇلعاسىن دا­را­لاي­تىن، مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرىن تا­نى­تاتىن كوركەمدىك تاسىلدەر شىعار­­مانىڭ باس­تا­لۋى­نان اياقتالۋىنا دەيىنگى سيۋجەتتىك بو­لىكتەردىڭ بارلىعىندا دا ءورىلىپ وتىرادى. تۇك­تىبايدىڭ پوە­تي­كا­لىق دارالانا بەي­نە­لەنۋى ادامدار ورتا­سىنداعى ءومىر بويى سىر­تى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن نەمەسە كۇلە كىرىپ كۇ­ڭىرەنە شىعاتىن كورى­نىسپەن جۇ­رە­تىن­دەردىڭ كوركەم شىن­دىقپەن جيناقتالعان بول­مىسىن ەلەستەتەدى. ىشكى جان الەمىندەگى ەكى­ۇداي سەزىممەن ءومىر سۇرەتىن، كوڭىل تۇك­پىرى، جۇرەك قويماسى زۇ­لىم­دىققا، ەكىجۇزدىلىككە، ايارلىققا، جەن­دەتتىك پي­عىل­عا تولى كوپ ادامداردىڭ ءبىتىم-بولمىسىن وسى تۇكتىباي تولىق ەلەستەتەدى.

باستى كەيىپكەردىڭ كوركەم شىندىقپەن دارالانۋى رومان كومپوزيتسياسىنىڭ تۇتاس جەلىسىندەگى سيۋجەتتىك بولىكتەر ارقىلى جۇ­زەگە اسىرىلعان. تۇكتىباي رومان جە­لى­سىن­دەگى ءىس-ارەكەتتەرىنەن قازاق ۇعىمىنداعى قۋىس كەۋدە پەن­دەشىلىك شەڭبەرىندە عانا ءومىر سۇرە­تىن­دەردىڭ يت تىرلىك بولمىسى اڭ­عا­رىلادى. ءومىر بويى تەك قاراقان با­سى­نىڭ قامىمەن ءوزىنىڭ عانا امان بولۋىن وي­لايتىن، جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىن قور­شاعان ادامداردىڭ قا­پى­سىن تاۋىپ، امال-ايلامەن كۇنكورىسىن قام­تا­ما­سىز ەتۋدى، سول جولدا ءساتى تۇسسە، ەشكىمدى دە ايا­مايتىن، قا­تى­گەزدىك، قانىشەرلىك ارە­كەت­تەردەن تايىن­باي­تىن جاۋىزدىق قا­سيەت­تەرى تۇلا بويىندا تۇ­تاسقان جانداردىڭ بولمىسى وسى تۇك­تىبايدىڭ سيپاتىنان اڭعارىلادى.

تۇكتىباي - ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ عانا قامىن ويلاۋشى قۋىس كەۋدەلەردىڭ جيناق­تالعان تۇلعاسى دەسەك تە، جازۋشى ونىڭ بالاسى ەرداۋلەت، تۋعان جەرى، اتامەكەنى تۋرالى وزىنە ءتان قيماستىق سەزىمدەرى بار ەكەندىگىنەن دە وقىرماندى حاباردار ەتەدى، ونىڭ دا ايەلى سىرعا، ۇلى ەرداۋلەت اش­تىقتان ولەدى. تۇك­تى­باي دا ايەلىن، بالاسىن ساقتاۋ ءۇشىن سابىلىپ تا­ماق ىزدەيدى.

رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ءورىمباي دا تۇكتىباي تەكتەس بولمىسىمەن بەينەلەنگەن. قازاق اۋىلىندىعى "... بۇرىنعى بي - ءورىم­باي" (9-بەت) رومان وقيعالارى جە­لى­سىن­دە كە­ڭەس وكىمەتىنىڭ زورلىق-زوم­بى­لىق­تا­رىنا ۇشى­راعان حالىق وكىلدەرى قا­تا­رىندا كورىنەدى. تۇك­تى­بايدىڭ "بولىستىڭ پە­شىرلىگىنە ىلىگۋىنە دە سەپتىگى تيگەن ءورىم­باي­دىڭ" اشتىقپەن بەتپە-بەت كەلگەندەگى قاۋقارسىز جاعدايى دا رەا­ليس­تىك بول­مى­سىمەن كورىنگەن. بىراق، اشتىق­تان بىرەۋدىڭ ۇيىندەگى استىعىن، تىعىلعان قوي­ماداعى اسىل تاستاردى يەلەنۋ ارقىلى عانا اش­تىق­تان قۇتىلۋدى ويلاعان ءورىم­باي­دىڭ پي­عىلى ونىڭ ىشكى جان ءدىلىن ايقىن­داي­دى.

رومانداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى قا­بىش تا قازاق ورتاسىنداعى حالىق وكى­لىنە ءتان شىنايى بولمىسىمەن بەي­نە­لەن­گەن. اۋىل-ايماققا "كىرمە قابىش". "كەدەي قابىش", "شاشتى قابىش" اتا­نۋى­مەن دە بەلگىلى ەدى. سەبەبى، سارى­ار­قا­داعى بابالارى ءبىر جۇتتا سىر بويىنا اۋىپ كەلىپ، كەيىن وسى قابىشتىڭ اتا-اناسى وسى وڭىردە قا­لىپ قويىپتى. ءومىر بويى "كىرمە قابىش" اتى قالماعان ول داۋلەتى شالقىعان سا­تىپ­الدى بايدىڭ ەڭ سەنىمدى قىزمەتكەرى بولادى. قا­بىش - قازاق اۋى­لىن­داعى ەڭبەگى مەن اقىلى ارقاسىندا ادال ءومىر سۇرگەن حالىق وكىلىنىڭ جيناقتالعان تۇلعاسى. ءوزى جاس­تا­يىنان جال­شىسى بولعان ساتىپالدى بايعا ادال­دى­­عى­نان ءومىر بويى اينىمايدى. سا­تىپالدى باي وزىنە ادال قىزمەت ەتكەن قا­بىش­قا زور سەنىم ارتادى، جات ەلگە ات­تانار­دا دا جيعان-تەرگەن دۇنيە-مۇلىكتەرىنىڭ ەڭ با­عا­­لىلارىن، ونىڭ ىشىندە التىن-كۇمىس اسىل تاستارىن امانات ەتىپ قالدىرادى. قابىش جىڭعىلدىساي دەگەن جەردەن ارنايى جەر­كەپە قازىپ، باعالى زاتتاردى سوعان جاسى­رادى.

قويمانىڭ بار ەكەنىن تەك جارى ما­دي­ناعا عانا ايتقان ونىڭ وسى ءىسى تۇكتىبايدىڭ ارام­زا­لىق ارەكەتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا سە­بەپكەر بولادى.

روماندا بىرنەشە ايەلدىڭ بەينە­لە­نۋىن وقي­مىز. ەڭ كورنەكتىسى - قابىش­تىڭ جارى - ءمادينا. ءمادينا - قازاق ايەلىنىڭ رۋ­حا­ني الەمىن تانى­تا­تىن بەينە. قازاق اۋىلىنداعى قا­را­پا­يىم شارۋالاردىڭ ءبىرى ءۋايىستىڭ وتبا­سىن­دا دۇنيەگە كەلگەن ءمادينا - اتا-انا­سىنىڭ جانە اعاسى جۇمابەكتىڭ ىس­تىق ىقىلاسىنا بولەنىپ وسكەن قىز. ءما­دينانىڭ بالالىق، بوي­جەتكەن­دىك شاق­تارداعى قالىپ­تاسۋىندا اكەسى ءۋا­يىستىڭ شارۋاسىنا مىعىم تياناق­تى­لىعى، سول ارقىلى جاماعايىنى باي سا­تىپالدىنىڭ ەڭ سەنىمدى كىسىسىنە اينال­عا­نى، شەشەسى شامشاتتىڭ وت­با­سى تاز­ا­لى­عى مەن تاعامدارىنىڭ دام­دى­لىگىن، قو­ناق­جايلىقتى ۇستانعان باي­بىشەلىك بول­مىسى اعاسى جۇمابەك پەن جەڭ­گەسى زەي­نەپ­تىڭ تالىمگەرلىك-تار­بيە­شىلىك تاعى­لى­مى، ت.ب.  قازاقتىڭ ۇلتتىق ونە­گەلى ۇستانىمداردىڭ كەيىپكەر تۇل­عا­سىنىڭ دارالانا قالىپتاسۋىنا مول اسەر ەتكەنىن سەزىنەمىز. بويجەتكەن ءما­دينا قۇدا ءتۇسۋشى تالاي­لاردىڭ ەش­قاي­سىسىنا ەمەس، ساتىپ­الدى باي­دىڭ قول­قا­لاۋىمەن، ەل ازاماتى قا­بىش­قا جار بولۋ باقىتىن يەلەنەدى.

روماننىڭ ءۇش بولىگىندەگى سيۋجەتتىك بو­لىكتەردە ءمادينانىڭ جارى قابىش­پەن بىرگە تاماق ىزدەپ سابىلعان سات­تە­رىن دە، قا­ۋىپ-قاتەرلەرمەن (اش ادام­دار­دىڭ شا­بۋى­لى، جاردان قۇلاپ كەتۋ قاۋپى، ت.ب.) بەتپە-بەت كەلگەنى دە، كۇيەۋى جاۋىز تۇك­تى­باي­دىڭ قولىنان قاپىدا قازا تاپ­قانداعى جان كۇيزەلىسى دە، كۇيە­ۋىن تۇك­تى­باي­دىڭ ولتىر­گەنىن بىلمەي اش­تىقتان قۇ­تىلۋ ماج­بۇر­لىگىنەن الاياق­قا الدانىپ، وعان ايەل­دىككە كونىپ قور بولعانى دا - ءبارى دە بولمىس شىن­­د­ىعى تۇرعىسىندا بەينەلەن­گەن. ەڭ سوڭىندا جاسىرىلعان قويما كىلتىن تۇك­­تىبايعا بەرىپ، التىن­دار­دى يە­لەنگەن جا­ۋىزعا ەرىپ، جات ەلگە كەلە جاتقان ايەلدىڭ ترا­گەديالىق حال-احۋالى قايشىلىقتى تاع­دىر تالكەگىنىڭ شىنايى كەلبەتىن ەلەستەتەدى.

روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرى مەن قورشاعان قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتانى تۇ­­تاستىرىپ تۇرعان يدەيالىق-كوم­پو­زي­تسيا­لىق جەلى - ءتىرى بولىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ارپالىس. وسى ماقسات جولىندا قوعام­دىق-الەۋمەتتىك مە­ملەكەتتىك باس­قارۋ جۇيەسىنىڭ بۇكىل بول­مى­سى ايقىن­دالعان. روماننىڭ كور­كەمدىك ءتۇيىنى - تىرشىلىك قوزعا­لى­سىن­دا ارام­زالىقپەن ءومىر سۇرەتىندەردىڭ اقىرى ادال نيەتتى ادامداردىڭ قارعى­سى­نان ءبارىبىر يت ولىم­مەن ولەتىنىن، تاريح بەتىندە ماڭ­گىلىك ابىرويسىز اتاقپەن اتالاتىنىن دالەلدەۋ.

"قۇپيا قويما" رومانى - ءومىر قوز­­عا­لىسىنداعى ادام جان الەمىنىڭ الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستارىن جان-جاقتى قام­تۋى­مەن ەرەكشەلەنەتىن شىعارما. ەپيكالىق تۋىندىداعى پسيحولوگيالىق تالداۋ­لار­مەن بەينەلەنگەن كەيىپكەرلەر جان الەمىنە ءتان قاراما-قايشىلىقتى قا­سيەتتەر، قۇبى­لىس­تار ەگىزدەلگەن قا­رىم-قاتىناستار دا، كوڭىل-كۇي قو­بال­جۋلارى، تەبىرەنىستەرى دە سۋ­رەتكەرلىك تانىممەن قامتىلعان. رو­مان­نىڭ تۇتاس جەلىسىندە پسيحولوگيالىق ەگىز­دەۋلەر ۇنەمى ورىلە قولدانىلعان. كەيىپ­كەر­لەر­دىڭ ىشكى سەزىمدەرى مەن قورشاعان الەۋ­مەتتىك-تۇرمىستىق ورتانىڭ تا­بيعات قۇ­بىلىستارىمەن، كورىنىستەرىمەن قا­تارلاس ەگىزدەلە بەينەلەنۋى شى­عار­ما­نىڭ كور­كەمدىك سيپاتىنداعى اسەر­لى­لىك­تى دامىتا، كۇشەيە تۇسكەندەي ساباق­تاسىپ وتىرادى. وكىمەتتىڭ قۋعىن-سۇر­گىنى، ەس جيعىزباي سىپىرىپ-سيىر­عان الىم-سالىعى، ءىشىپ-جەۋگە ەشتەڭەسى قالماي اشتىقتان بۇ­را­لىپ دالادا دا، ۇيىندە دە ءولىپ جات­قان­دار، جۇرەك جال­عار­لىق تاماق ىزدەپ سا­بىل­­عان­دار، ت.ب. بارلىعىنىڭ دا تابيعات كەل­­بە­تىمەن دە ەگىزدەلە ورىلگەندەي اسەر­مەن بەي­نەلەنۋى روماننىڭ پسي­حو­لو­گيا­لىق تال­داۋمەن ورىلگەن كوم­پو­زي­تسيا­سىن­داعى شى­­نايى ەستەتيكالىق سىمباتتى تانىتادى.

پسيحولوگيالىق-الەۋمەتتىك رو­مان­داردا ادام مەن تابيعات قۇب­ىلىس­تارى­نىڭ ەگىزدەلۋى - ءومىر قوزعالىسىنىڭ كوركەم شىندىقپەن بەينەلەنۋىندەگى كلاس­سيكالىق ءۇردىس. الەم ادەبيەتىندەگى كلاس­سيكالىق شىعارمالاردا ادام مەن تابيعات قۇبىلىستارىن ەگىزدەي بەي­نەلەۋلەر ار­قى­لى جاراتۋشى اللانىڭ نۇرى ارقىلى پايدا بولعان، وسكەن-ور­كەندەگەن عالام­دىق-عارىشتىق تىر­شى­لىك قوز­عالىسىنىڭ ۇلى زاڭ­دىلىعى نە­گىزگە الىنادى. روماندا كەيىپكەرلەردىڭ جان الەمىندەگى ەكىۇداي كوڭىل-كۇي سە­زىم­دەرى قايشىلىقتارىن جارىستىرا، ەگىزدەۋ بەينەلەۋلەرگە دە ورىن بە­رىل­گەن. مى­سالى، تۇكتىبايدىڭ جان دۇ­نيە­سىن­دەگى قاي­شىلىقتى كوڭىل-كۇي سارىن­دارىن سا­رالاۋدا ونىڭ اۋىرىپ جات­قان­دا كور­گەن تۇسىندەگى پەندە تۇك­تىباي مەن پەشىر تۇكتىبايدىڭ پىكىر­سايىسى ارقىلى ونىڭ وسى ساتكە دەيىنگى سۇرگەن ءومىرىنىڭ جاق­سىلىعى دا، جاماندىعى دا تارا­زىل­ا­نا­دى. ال، قابىشتىڭ جارى ما­ديناعا قۇ­مارت­قان ارام پيعىلىن حالىق اڭى­زىن­داعى باتىر قاھاردىڭ سۇلۋ جارىنا ءناپسىسى قوزعاندىعىن ال­تىن ار­قى­لى بىلدىرگەن حاننىڭ يشاراتتى ارە­كەتىن بايانداپ، ءوزى دە التىن ۇسىنۋى دا تۇك­تىباي تەكتەس جارماق كوڭىلدى، ەكىجۇزدى سۇر­قيالار كەلبەتىن جيناقتاپ ەلەس­تە­تەدى. جازۋشى كەيىپكەر پسيحو­لو­گيا­سىن­داعى ەكىۇداي قا­سيەتتەردى سارالاۋدا حالىق دىلىنەن تۋ­ىن­داعان تاسىلدەردى ۇتىمدى پايدالانعان.

رومان بولىمدەرىندەگى نەگىزگى يدەيا­لىق جەلىنى قۇرايتىن اۆتورلىق بايان­داۋلار دا، كە­يىپكەرلەردىڭ ديا­لوگتارى مەن مو­نولوگتارى دا، تابيعات پەن ادام جان الە­مىن تۇتاستىرا تانىتاتىن سۋرەت­تەۋ­لەر دە - ءبارى دە شىعارما ارقا­ۋىن­داعى كوركەم شىندىق تۇيىن­دەۋلەرىن اڭداتادى. تاعدىردىڭ اۋىر سى­ناعى تۋرا كەلگەندە ادامداردىڭ ءارالۋان مىنەز-قۇلىق قاسيەت­تەرىنە سايكەس ارەكە­ت­تە­رىمەن تانىلاتىنى رەاليستىكپەن سارالانعان.

قورىتا ايتقاندا، كورنەكتى جازۋشى ادام مەكەباەۆتىڭ "قۇپيا قويما" رومانى - قازىرگى قازاق ادەبيەتى دا­مۋىنىڭ الەمدىك كلاسسيكالىق ءسوز ونەرى كورسەتكىشتەرىمەن دەڭگەيلەس سيپاتىن تانىتاتىن تۋىندى. تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ جاڭا ادەبيەتى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر شىندىعىن الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق تالداۋلار اياسىندا كوركەم شىندىقپەن بەينەلەگەن وسىنداي شىعارمالار ار­قىلى ۇرپاقتاردىڭ تاريحي ساناسىن، ۇلتتىق-وتانشىلدىق زەردەسىن تاربيە­لەيدى. قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى ساق­­تاۋى، ماڭگىلىك بولاشاقتا دا سال­تا­نات قۇرا دامۋى جاڭا بۋىن ۇرپاقتاردىڭ كور­كەم­دىك ويلاۋىن دامىتۋ وسىنداي شى­عار­مالار ارقىلى جۇزەگە اساتىنى اقيقات.

 

«ەگەمەن قازاقستان»، №386-388 (25785) 24 قاراشا سەيسەنبى 2009 جىل

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

سىني-ەسسە

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

اباي ماۋقاراۇلى 1465
بىلگەنگە مارجان

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

ءالىمجان ءاشىمۇلى 3234
ءبىرتۋار

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

باعدات اقىلبەكوۆ 5364