Темірхан ТЕБЕГЕНОВ, филология ғылымдарының  докторы, профессор.

Қазақ әдебиеті тарихына ХХ ғасырдың 60-жылдары келіп қосылып, көптеген көр­кем туындылар жазған, халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты, халқымызға танымал көрнекті қаламгер Адам Меке­баев­тың кезекті туындысы "Құпия қойма" (Жазушы, 2008 жыл) атты романы да дәс­түрлі эпикалық шығармалар қатарында оқыр­мандарына ұсынылды. "Құпия қой­ма" романының та­қы­рыбы - ХХ ға­сыр­дың 1928-1932-жылдары қазақ даласында болған жаппай ашаршылық шындығы, идеясы - аштық апатына ұшы­ра­ған адам­дар­дың әрқайсысына тән жан әлемі бол­мысының күрделі қайшылықты сипатын аң­ғарту. Романның үш бөлімінің тара­у­ла­рын­дағы сюжеттік бөліктерінен құралған идея­лық-композициялық желісінде бір­не­ше оқиғалық кезең жинақтала танылады: біріншісі - 1920-1930-жылдар арасында Қазақ­станда ке­ңестік сауатсыз, әпербақан басшылар жүр­гіз­ген тоталитарлық жүйе зардаптары оқи­ға­ла­ры­ның көркем шындықпен бейнеленуі; екін­шісі - 1932 жылғы жаппай қырғын әкелген ашар­шылық трагедиясы сипатының сурет­телуі.

Темірхан ТЕБЕГЕНОВ, филология ғылымдарының  докторы, профессор.

Қазақ әдебиеті тарихына ХХ ғасырдың 60-жылдары келіп қосылып, көптеген көр­кем туындылар жазған, халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты, халқымызға танымал көрнекті қаламгер Адам Меке­баев­тың кезекті туындысы "Құпия қойма" (Жазушы, 2008 жыл) атты романы да дәс­түрлі эпикалық шығармалар қатарында оқыр­мандарына ұсынылды. "Құпия қой­ма" романының та­қы­рыбы - ХХ ға­сыр­дың 1928-1932-жылдары қазақ даласында болған жаппай ашаршылық шындығы, идеясы - аштық апатына ұшы­ра­ған адам­дар­дың әрқайсысына тән жан әлемі бол­мысының күрделі қайшылықты сипатын аң­ғарту. Романның үш бөлімінің тара­у­ла­рын­дағы сюжеттік бөліктерінен құралған идея­лық-композициялық желісінде бір­не­ше оқиғалық кезең жинақтала танылады: біріншісі - 1920-1930-жылдар арасында Қазақ­станда ке­ңестік сауатсыз, әпербақан басшылар жүр­гіз­ген тоталитарлық жүйе зардаптары оқи­ға­ла­ры­ның көркем шындықпен бейнеленуі; екін­шісі - 1932 жылғы жаппай қырғын әкелген ашар­шылық трагедиясы сипатының сурет­телуі.

1928-1930 жылдары Қазақстанда дәнді да­қылдар өндірілуінің, құлдырауы, төрт тү­лі­ктің, оның ішінде ірі қараның жылқы, түйе түрлерінің қолдан қырғынға ұшы­ра­тылуы ха­лық­ты жаппай ашаршылық қа­сі­ретіне ұшы­рат­ты. Бұл - "Құпия қойма" ро­манының идея­лық-композициялық же­лі­сіне арқау бол­ған тарихи деректер шын­дығы. Романның үш бөлімінде де қазақ халқы тағдырын тәлкекке тү­сірген, ашар­шы­лық апатына себепкер бол­ған сая­си-иде­ология­лық,  мемлекеттік басқару жү­­­йе­сінің зор­лық­шыл қызметі реалистікпен айқындалған. Ро­манның бірінші бөлімінде он сегіз та­рау­да Қазақстандағы халықты күй­зелт­кен оқи­ғалар (1925-1928 жж. ша­руа­ларды тәр­кілеу, соттау, қамау, бай­лар­дың басқа ел­дер­ге аууы, т.б.) тарихи шын­дық­пен бей­не­­­ленген. Эпикалық баян­дау­лар шы­ғар­ма­ның де­ректерге негізделген реалистік си­па­тын дә­йектеген: "Кіндік қаны тамғаны туған жерден аластағалы арбаға еріксіз тие­ліп, ай­далып бара жатқан бай-бәй­біше­лер­дің зар­лана айтқан жоқтауынан дала көп­ке дейін күңіреніп тұрды" (А.Мекебаев. "Құ­пия қойма".  Алматы, "Жазушы", 2008 ж, 4-б).

Жазушы романның тұтас құрылы­сын­да­ғы кейіпкерлер мен қоршаған тұр­мыс­тық-әлеу­мет­тік орта шындығын тарихилық ая­сында оқыр­манның көз алдына елес­тете­ді. Ғасырлар бойы жартылай көшпелі, жар­ты­лай оты­рық­шылық тұрмыс мә­де­ниеті жағ­дайында өмір сүріп, өркендеп келген қазақ халқы үшін тосыннан келген өктем­дік, зорлық ықпа­лы­ның күйзеліске ұшы­рат­қан қиянатқа толы қа­сіретті жағдайы тари­хилық аясында көр­се­ті­лген.

Қазақ - ежелгі замандардан еркін, азат ойлы халық. Еркін, азат халықтың 1925-1928 жж. тәркілеуге, 1929-1932 жж. зорлап ұжымдастыру, әртүрлі салықтардың ерік­сіз жиналуы секілді, т.б. саналуан қыс­пақ­тарға төзбегені, ашаршылыққа ұшырауы және басқа өлкелерге қоныс аударуы - та­биғи шын­дық. Романның алғашқы та­ра­уы­ның басталуында 1929 жылғы мыңдаған ірі қара және уақ малдардың тәркіленуі "Қазан төңкерісіне дейін кедей болып келіп, НЭП кезінде шыр біткендердің..." де осы зор­лыққа ұшырағаны, салықтардың көбейгені, "Қа­зақ­стан ауылында кіші Қазан төңкерісін жа­сай­мыз­дан!" танбаған өкімет басшы­ла­ры­ның саяси ұстанымы ха­лық­тың жаппай қырыл­уы­на, шет елдерге аууына себепкер болғандығы ай­тыла келе, тарихи деректер авторлық бағалаулармен дәйектелген.

"Құпия қойма" - жекелік арқылы жал­­пы­лық сипат мәнісін танытатын туын­ды. Жеке адамдардың тағдыр тәлкегімен ар­­па­лы­сы кезіндегі табиғи мінез-құлық қа­сиет­терімен мейлінше дараланып та­ны­ла­тыны - адамзат пайда болып қалып­тасып, дамып келе жатқан замандар бойы ай­қын­далған құбылыс. Жан әлеміндегі адам­гер­шілік-имандылық қасиеттері тағдырдың қан­дай сынағы тап келсе де төтеп беретін, адал­дығынан, мәрт­ті­гі­нен, мейірім­ді­лі­гі­нен, жомарттығынан, ең­бек­сүйгіштігінен және т.б. сан алуан асыл сапаларынан көзі жұ­мыл­ғанша айнымай өтетіндер - асыл сапалы адамзаттың негізгі көрсеткіштері. Қазақ халқының ғасырлар белестерінен бүгінгі заманға жеткені де, енді мәңгілік болашаққа ұласуы да осындай қуатты,  мызғымас берік сапалы ұлттық діл қасиет­те­ріміздің ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқандығынан екендігі ақиқат. Ро­ман­ның идеялық-композициялық желі­сін­дегі кейіпкерлердің көркем шындықпен сомда­луын­да жазушы адамдар жа­ра­ты­лы­сын­дағы осындай адамгершілік қасиет­тер­дің сы­нақ­қа түскенін психологиялық талдаулармен беруге ұмтылған.

Халық даналығы - ұрпақтардың мі­нез-құ­лық қасиеттерінің әділ төрешісі. Көркем шы­ғармалардағы кейіпкерлердің мінезделуі өмір қозғалысындағы саналуан өзге­ше­лік­тері бар адамдар бол­мы­сынан туындауында қалам­герлер өздері зерделеген шын­дыққа сүйенеді. "Құпия қойма" романындағы кейіп­кер­лер­дің мінез-құлық пси­хо­ло­гия­сындағы саналуан қасиеттер егіз­де­луі де қаламгердің көркемдік ойлау дү­ние­танымы арқылы қорыт­ыл­ғаны анық. Жазушының кейіп­кер­лер бейнесін даралау, мінездеу тә­сілдері эпика­лық туын­ды­ның пси­холо­гиялық тәсілмен жа­зыл­ған­дығын айғақтай­ды. Ро­ман­ның бас­ты кейіпкерлері - көр­кем­дік жинақтаудың классика­лық озық үрдісіне сәйкес даралан­ған. Он­да­ған, бәлкім, одан да көп про­то­тип­тік тұлғаларға ортақ тағдыр, мінез-құ­лық қасиеттері жинақтала да­ра­лан­ған кейіпкерлер (Түктібай, Мәдина, Қабыш, Өрімбай) саны да аз. Көркем шығарма - өнердің нақты көр­сет­кіші. Әсіресе, роман жанрын­дағы кесек бітімді туындыда уа­қыт пен ке­ңіс­тіктегі әрі өзара үн­дес, сонымен бірг­е, бір-біріне мүлде қ­арама-қайшы құ­бы­лыс­тардың, қа­сиеттердің поэ­ти­калық астарлы, мег­зеулі мағына­ла­рымен тұтаса жинақ­та­латыны мәлім. Ос­ындай күрделі ерекшеліктері тұтас­қан "Құпия қойма" - психо­ло­гиялық роман.

Романның негізгі басты кейіпкері - Түктібай. Түктібайдың тұлғасын да­ра­лай­тын, мінез-құлық қасиеттерін та­ны­татын көркемдік тәсілдер шығар­­маның бас­та­луы­нан аяқталуына дейінгі сюжеттік бө­ліктердің барлығында да өріліп отырады. Түк­тібайдың поэ­ти­ка­лық даралана бей­не­ленуі адамдар орта­сындағы өмір бойы сыр­ты бүтін, іші түтін немесе күле кіріп кү­ңірене шығатын көрі­ніспен жү­ре­тін­дердің көркем шын­дықпен жинақталған бол­мысын елестетеді. Ішкі жан әлеміндегі екі­ұдай сезіммен өмір сүретін, көңіл түк­пірі, жүрек қоймасы зұ­лым­дыққа, екіжүзділікке, аярлыққа, жен­деттік пи­ғыл­ға толы көп адамдардың бітім-болмысын осы Түктібай толық елестетеді.

Басты кейіпкердің көркем шындықпен даралануы роман композициясының тұтас желісіндегі сюжеттік бөліктер арқылы жү­зеге асырылған. Түктібай роман же­лі­сін­дегі іс-әрекеттерінен қазақ ұғымындағы қуыс кеуде пен­дешілік шеңберінде ғана өмір сүре­тін­дердің ит тірлік болмысы аң­ға­рылады. Өмір бойы тек қарақан ба­сы­ның қамымен өзінің ғана аман болуын ой­лайтын, жанын сақтап қалу үшін өзін қор­шаған адамдардың қа­пы­сын тауып, амал-айламен күнкөрісін қам­та­ма­сыз етуді, сол жолда сәті түссе, ешкімді де ая­майтын, қа­ты­гездік, қанішерлік әре­кет­терден тайын­бай­тын жауыздық қа­сиет­тері тұла бойында тұ­тасқан жандардың болмысы осы Түк­тібайдың сипатынан аңғарылады.

Түктібай - өзінің жеке басының ғана қамын ойлаушы қуыс кеуделердің жинақ­талған тұлғасы десек те, жазушы оның баласы Ердәулет, туған жері, атамекені туралы өзіне тән қимастық сезімдері бар екендігінен де оқырманды хабардар етеді, оның да әйелі Сырға, ұлы Ердәулет аш­тықтан өледі. Түк­ті­бай да әйелін, баласын сақтау үшін сабылып та­мақ іздейді.

Роман кейіпкерлерінің бірі Өрімбай да Түктібай тектес болмысымен бейнеленген. Қазақ ауылындығы "... бұрынғы би - Өрім­бай" (9-бет) роман оқиғалары же­лі­сін­де Ке­ңес өкіметінің зорлық-зом­бы­лық­та­рына ұшы­раған халық өкілдері қа­та­рында көрінеді. Түк­ті­байдың "болыстың пе­шірлігіне ілігуіне де септігі тиген Өрім­бай­дың" аштықпен бетпе-бет келгендегі қауқарсыз жағдайы да реа­лис­тік бол­мы­сымен көрінген. Бірақ, аштық­тан біреудің үйіндегі астығын, тығылған қой­мадағы асыл тастарды иелену арқылы ғана аш­тық­тан құтылуды ойлаған Өрім­бай­дың пи­ғылы оның ішкі жан ділін айқын­дай­ды.

Романдағы басты кейіпкерлердің бірі Қа­быш та қазақ ортасындағы халық өкі­ліне тән шынайы болмысымен бей­не­лен­ген. Ауыл-аймаққа "Кірме Қабыш". "Кедей Қабыш", "Шашты Қабыш" ата­нуы­мен де белгілі еді. Себебі, Сары­ар­қа­дағы бабалары бір жұтта Сыр бойына ауып келіп, кейін осы Қабыштың ата-анасы осы өңірде қа­лып қойыпты. Өмір бойы "Кірме Қабыш" аты қалмаған ол дәулеті шалқыған Са­тып­алды байдың ең сенімді қызметкері болады. Қа­быш - қазақ ауы­лын­дағы еңбегі мен ақылы арқасында адал өмір сүрген халық өкілінің жинақталған тұлғасы. Өзі жас­та­йынан жал­шысы болған Сатыпалды байға адал­ды­­ғы­нан өмір бойы айнымайды. Са­тыпалды бай өзіне адал қызмет еткен Қа­быш­қа зор сенім артады, жат елге ат­танар­да да жиған-терген дүние-мүліктерінің ең ба­ға­­лыларын, оның ішінде алтын-күміс асыл тастарын аманат етіп қалдырады. Қабыш Жыңғылдысай деген жерден арнайы жер­кепе қазып, бағалы заттарды соған жасы­рады.

Қойманың бар екенін тек жары Мә­ди­наға ғана айтқан оның осы ісі Түктібайдың арам­за­лық әрекетінің жүзеге асуына се­бепкер болады.

Романда бірнеше әйелдің бейне­ле­нуін оқи­мыз. Ең көрнектісі - Қабыш­тың жары - Мәдина. Мәдина - қазақ әйелінің ру­ха­ни әлемін таны­та­тын бейне. Қазақ ауылындағы қа­ра­па­йым шаруалардың бірі Уәйістің отба­сын­да дүниеге келген Мәдина - ата-ана­сының және ағасы Жұмабектің ыс­тық ықыласына бөленіп өскен қыз. Мә­динаның балалық, бой­жеткен­дік шақ­тардағы қалып­тасуында әкесі Уә­йістің шаруасына мығым тиянақ­ты­лығы, сол арқылы жамағайыны бай Са­тыпалдының ең сенімді кісісіне айнал­ға­ны, шешесі Шамшаттың от­ба­сы таз­а­лы­ғы мен тағамдарының дәм­ді­лігін, қо­нақ­жайлықты ұстанған бәй­бішелік бол­мысы ағасы Жұмабек пен жең­гесі Зей­неп­тің тәлімгерлік-тәр­бие­шілік тағы­лы­мы, т.б.  қазақтың ұлттық өне­гелі ұстанымдардың кейіпкер тұл­ға­сының даралана қалыптасуына мол әсер еткенін сезінеміз. Бойжеткен Мә­дина құда түсуші талай­лардың еш­қай­сысына емес, Сатып­алды бай­дың қол­қа­лауымен, ел азаматы Қа­быш­қа жар болу бақытын иеленеді.

Романның үш бөлігіндегі сюжеттік бө­ліктерде Мәдинаның жары Қабыш­пен бірге тамақ іздеп сабылған сәт­те­рін де, қа­уіп-қатерлермен (аш адам­дар­дың ша­буы­лы, жардан құлап кету қаупі, т.б.) бетпе-бет келгені де, күйеуі жауыз Түк­ті­бай­дың қолынан қапыда қаза тап­қандағы жан күйзелісі де, күйе­уін Түк­ті­бай­дың өлтір­генін білмей аш­тықтан құ­тылу мәж­бүр­лігінен алаяқ­қа алданып, оған әйел­дікке көніп қор болғаны да - бәрі де болмыс шын­­д­ығы тұрғысында бейнелен­ген. Ең соңында жасырылған қойма кілтін Түк­­тібайға беріп, алтын­дар­ды ие­ленген жа­уызға еріп, жат елге келе жатқан әйелдің тра­гедиялық хал-ахуалы қайшылықты тағ­дыр тәлкегінің шынайы келбетін елестетеді.

Романның басты кейіпкерлері мен қоршаған қоғамдық-әлеуметтік ортаны тұ­­тастырып тұрған идеялық-ком­по­зи­ция­лық желі - тірі болып өмір сүру үшін арпалыс. Осы мақсат жолында қоғам­дық-әлеуметтік ме­млекеттік бас­қару жүйесінің бүкіл бол­мы­сы айқын­далған. Романның көр­кемдік түйіні - тіршілік қозға­лы­сын­да арам­залықпен өмір сүретіндердің ақыры адал ниетті адамдардың қарғы­сы­нан бәрібір ит өлім­мен өлетінін, тарих бетінде мәң­гілік абыройсыз атақпен аталатынын дәлелдеу.

"Құпия қойма" романы - өмір қоз­­ға­лысындағы адам жан әлемінің алуан түрлі құбылыстарын жан-жақты қам­туы­мен ерекшеленетін шығарма. Эпикалық туындыдағы психологиялық талдау­лар­мен бейнеленген кейіпкерлер жан әлеміне тән қарама-қайшылықты қа­сиеттер, құбы­лыс­тар егізделген қа­рым-қатынастар да, көңіл-күй қо­бал­жулары, тебіреністері де су­реткерлік таныммен қамтылған. Ро­ман­ның тұтас желісінде психологиялық егіз­деулер үнемі өріле қолданылған. Кейіп­кер­лер­дің ішкі сезімдері мен қоршаған әлеу­меттік-тұрмыстық ортаның та­биғат құ­былыстарымен, көріністерімен қа­тарлас егізделе бейнеленуі шы­ғар­ма­ның көр­кемдік сипатындағы әсер­лі­лік­ті дамыта, күшейе түскендей сабақ­тасып отырады. Өкіметтің қуғын-сүр­гіні, ес жиғызбай сыпырып-сиыр­ған алым-салығы, ішіп-жеуге ештеңесі қалмай аштықтан бұ­ра­лып далада да, үйінде де өліп жат­қан­дар, жүрек жал­ғар­лық тамақ іздеп са­был­­ған­дар, т.б. барлығының да табиғат кел­­бе­тімен де егізделе өрілгендей әсер­мен бей­неленуі романның пси­хо­ло­гия­лық тал­даумен өрілген ком­по­зи­ция­сын­дағы шы­­найы эстетикалық сымбатты танытады.

Психологиялық-әлеуметтік ро­ман­дарда адам мен табиғат құб­ылыс­тары­ның егізделуі - өмір қозғалысының көркем шындықпен бейнеленуіндегі клас­сикалық үрдіс. Әлем әдебиетіндегі клас­сикалық шығармаларда адам мен табиғат құбылыстарын егіздей бей­нелеулер ар­қы­лы Жаратушы Алланың нұры арқылы пайда болған, өскен-өр­кендеген ғалам­дық-ғарыштық тір­ші­лік қоз­ғалысының ұлы заң­дылығы не­гізге алынады. Романда кейіпкерлердің жан әлеміндегі екіұдай көңіл-күй се­зім­дері қайшылықтарын жарыстыра, егіздеу бейнелеулерге де орын бе­ріл­ген. Мы­салы, Түктібайдың жан дү­ние­сін­дегі қай­шылықты көңіл-күй сарын­дарын са­ралауда оның ауырып жат­қан­да көр­ген түсіндегі пенде Түк­тібай мен пешір Түктібайдың пікір­сайысы арқылы оның осы сәтке дейінгі сүрген өмірінің жақ­сылығы да, жамандығы да тара­зыл­а­на­ды. Ал, Қабыштың жары Мә­динаға құ­март­қан арам пиғылын халық аңы­зын­дағы батыр Қаһардың сұлу жарына нәпсісі қозғандығын ал­тын ар­қы­лы білдірген ханның ишаратты әре­кетін баяндап, өзі де алтын ұсынуы да Түк­тібай тектес жармақ көңілді, екіжүзді сұр­қиялар келбетін жинақтап елес­те­теді. Жазушы кейіпкер психо­ло­гия­сын­дағы екіұдай қа­сиеттерді саралауда халық ділінен ту­ын­даған тәсілдерді ұтымды пайдаланған.

Роман бөлімдеріндегі негізгі идея­лық желіні құрайтын авторлық баян­даулар да, ке­йіпкерлердің диа­логтары мен мо­нологтары да, табиғат пен адам жан әле­мін тұтастыра танытатын сурет­теу­лер де - бәрі де шығарма арқа­уын­дағы көркем шындық түйін­деулерін аңдатады. Тағдырдың ауыр сы­нағы тура келгенде адамдардың әралуан мінез-құлық қасиет­теріне сәйкес әреке­т­те­рімен танылатыны реалистікпен сараланған.

Қорыта айтқанда, көрнекті жазушы Адам Мекебаевтың "Құпия қойма" романы - қазіргі қазақ әдебиеті да­муының әлемдік классикалық сөз өнері көрсеткіштерімен деңгейлес сипатын танытатын туынды. Тәуелсіз Қазақ­станның жаңа әдебиеті халқымыздың басынан өткен қиын-қыстау кезеңдер шындығын әлеуметтік психологиялық талдаулар аясында көркем шындықпен бейнелеген осындай шығармалар ар­қылы ұрпақтардың тарихи санасын, ұлттық-отаншылдық зердесін тәрбие­лейді. Қазақ ұлтының өзін-өзі сақ­­тауы, мәңгілік болашақта да сал­та­нат құра дамуы жаңа буын ұрпақтардың көр­кем­дік ойлауын дамыту осындай шы­ғар­малар арқылы жүзеге асатыны ақиқат.

«Егемен Қазақстан», №386-388 (25785) 24 ҚАРАША СЕЙСЕНБІ 2009 ЖЫЛ