ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ: سايلاۋالدى ستراتەگياسى سايلاۋدان كوپ بۇرىن تۇزىلەدى
نازارباەۆ وپپونەنتتەرىنىڭ پروبلەماسى بىرىككەن وپپوزيتسيانىڭ جالپىۇلتتىق ليدەرىنىڭ جوقتىعىندا بولىپ وتىر
- ءسىز بيلىكتى بەلسەنە سىناپ جۇرگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن سوڭعى ۋاقىتتا كوپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىز. مەن ولاردى ەشقاشان وپپوزيتسيالىق دەپ ايتپاس ەدىم، ويتكەنى بيلىكتى ءبولۋ - ساياساتشىلاردىڭ ءىسى، ال جۋرناليستەر قازاقستاندىق ساياساتشىلار اراسىندا قانداي كوڭىل كۇي بار ەكەنىن وقىرماندارعا جەتكىزۋگە ءتيىس. ءسىزدىڭ بۇل تاڭداۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
نازارباەۆ وپپونەنتتەرىنىڭ پروبلەماسى بىرىككەن وپپوزيتسيانىڭ جالپىۇلتتىق ليدەرىنىڭ جوقتىعىندا بولىپ وتىر
- ءسىز بيلىكتى بەلسەنە سىناپ جۇرگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن سوڭعى ۋاقىتتا كوپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىز. مەن ولاردى ەشقاشان وپپوزيتسيالىق دەپ ايتپاس ەدىم، ويتكەنى بيلىكتى ءبولۋ - ساياساتشىلاردىڭ ءىسى، ال جۋرناليستەر قازاقستاندىق ساياساتشىلار اراسىندا قانداي كوڭىل كۇي بار ەكەنىن وقىرماندارعا جەتكىزۋگە ءتيىس. ءسىزدىڭ بۇل تاڭداۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
- اشىعىن ايتقاندا، ءبازبىر باسپالىق باسىلىمنىڭ پايداسىنا مەن سانالى تۇردە تاڭداۋ جاساعان ەمەسپىن. سەبەبى قاراپايىم عانا: مەن اقپارات ءمينيسترى لاۋازىمىنان كەتكەننەن بەرى رەسمي باق ماعان دەگەن قىزىعۋشىلىعىن بايقاتپايدى جانە، كەرىسىنشە، بيلىكتى سىنايتىن گازەتتەر بەلسەندى قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. مەن تاڭداۋ جاساعان ەمەسپىن، مەنى تاڭداپ الدى: قوڭىراۋ شالادى، سۇحبات بەرۋىمدى، كەزەكتى ءبىر وقيعاعا تۇسىنىكتەمە جاساۋىمدى، وزەكتى سۇراقتارعا جاۋاپ قايتارۋىمدى سۇرايدى. مەن ءسىزدىڭ جۋرناليستيكانىڭ ساياساتپەن بايلانىسىنا قاتىستى پىكىرىڭىزبەن سوندايلىق كەلىسە قويمايمىن. بىزدە رەسمي دەپ اتايتىن گازەتتەر بار. سونداي-اق يدەولوگيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ناقتىلى ءبىر جۇيەسىن ۇستاناتىن وپپوزيتسيالىق سيپاتتاعى گازەتتەر بار. بيلىككە دە، وپپوزيتسياعا دا تاۋەلدى ەمەس گازەتتەر دە بار. بەلگىلى ءبىر وليگارحتاردىڭ كۇتىمىندەگى گازەتتەر بار. قىسقاسى، پليۋراليزم دەگەن وسى. باستىسى، ولار وزدەرىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن - قازاقستاندىق وقىرمانداردى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولىپ جاتقان بارلىق وقيعالار تۋرالى ادال، شىنايى جانە سەنىمدى حاباردار ەتۋدى ۇمىت قالدىرماسىن.
- ەلىمىزدە الەۋەتتى قۇرىلىمداردىڭ جەتەكشىلەرى تۇسىنىك بەرگەن كوپتەگەن وقيعالار بولدى. بۇل رەتتە قوعامدا ءبازبىر "گەنەرالدار سوعىسى" دەگەن ءجايت اشىق تالقىلانۋدا، ال ولار مۇنى جوققا شىعارادى. ءسىز قازىرگى احۋال تىم تەرەڭدەپ كەتتى، بۇل وقيعالارعا ساياسي باعا بەرۋ قاجەت دەپ سانامايسىز با؟
- قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى (ۇقك، ءىىم، قارجى پوليتسياسى) سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستە ۇلكەن جۇمىس اتقارۋدا. بىراق تا، وكىنىشكە وراي، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا دا زاڭدىلىقتى بۇزۋ جولىنا تۇسكەن ادامدار بار. كەيبىر جەكەلەگەن جايتتەر ناق وسىعان بايلانىستى تۋىنداعان، ولار جۇرتشىلىققا "گەنەرالدار سوعىسى" تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا مۇمكىندىك بەردى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ اراسىندا ەشقانداي دا جۇيەلى ءارى سانالى سوعىس جوق. جەكەلەگەن ءجايتتەردەن جاھاندىق تۇجىرىمدار جاساۋدىڭ، ونىڭ ۇستىنە قانداي دا ءبىر ساياسي باعا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى. كەڭەستىك كەزەڭدە دە مكق مەن ءىىم اراسىندا قاقتىعىستار بولىپ جاتاتىن، ويتكەنى، ەكەۋىندە دە بيلىك بولدى، بىراق فۋنكتسيالارى ارقيلى ەدى.
- ءتۇرلى ەلدەردە الەۋەتتى قۇرىلىمدار قىزمەتىن رەتتەۋدىڭ تۇرلىشە مودەلدەرى - بارىنشا كەڭ قوعامدىق باقىلاۋدان ونى ءتىپتى مەملەكەتتىك ورگاندار ءۇشىن دە قاتاڭ شەكتەۋگە دەيىن باراتىن مودەلدەرى قولدانىلادى. ءبىز بىرتىندەپ جانە كەزەڭ-كەزەڭمەن دەموكراتيالىق رەفورمالار جۇرگىزە وتىرىپ، كۇشتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرىپ جاتقان جاعدايىمىزدى ەسكەرىپ، ءسىز قازاقستان ءۇشىن قانداي مودەلدى قولايلى دەپ بىلەسىز؟
- بىزدە كونستيتۋتسيا جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتى بويىنشا ءتيىستى زاڭدار بار. كونستيتۋتسيادا زاڭدىلىقتى قاداعالاۋ جونىندەگى جوعارى ينستانتسيا ۇقك دە، قارجىپول دا ەمەس، باس پروكۋراتۋرا بولىپ تابىلاتىنى ناقتى جازىلعان. ال ەندى قوعامدىق باقىلاۋعا كەلەتىن بولساق، بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە مۇنداي باقىلاۋ پارلامەنتتىك كوميسسيالار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ۆەلوسيپەدتى قايتا ويلاپ تاپپايىق.
- سىزدىڭشە، 2012 جىلعى سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى قانداي بولماق؟ قازىرگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ جەڭىسىنە ەشكىم دە كۇمان كەلتىرمەيتىنى بەلگىلى، الايدا وپپوزيتسيا بۇرىنعى ناۋقاندار كەزىندەگىگە قاراعاندا ءبىرشاما تۇشىمدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الار ما ەكەن؟
- نازارباەۆ وپپونەنتتەرىنىڭ پروبلەماسى بىرىككەن وپپوزيتسيانىڭ جالپىۇلتتىق ليدەرىنىڭ جوقتىعىندا بولىپ وتىر. بيلىككە باستى ۇمتىلۋشى رولىنەن ۇمىتكەر ون شاقتى، ودان دا كوپ ليدەرلەر بار. بۇل 1999 جانە 2005 جىلدارعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋلاردا بولعانىنداي، كۇشتىڭ ىدىراۋىنا جانە قارسىلىقتى ەلەكتوراتتىڭ شاشىراندىلىعىنا ءسوزسىز ۇرىندىرادى. بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلونىندا، بيلىكتىڭ بۇكىل تىكتەمە جۇيەسىندە، "نۇر وتان" پارتياسىندا احۋال مۇلدەم باسقاشا ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا ءسىز پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كوپ بۇرىن-اق قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ جەڭىسىنە كۇماندانباي، ءىس جۇزىندە دۇرىس ىستەپ وتىرسىز. تاعى ءبىر ماڭىزدى جاعداي مىنادا بولىپ وتىر: قارجى داعدارىسىنا جانە ەكونوميكاداعى رەتسەسسياعا قاراماستان، مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەيتينگى مەن بەدەلى 2005 جىلعى 4 جەلتوقسانداعى دەڭگەيىندە قالدى. حالىق داعدارىسقا قارسى شارالاردى دا، بانك سەكتورىن، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە سول سياقتىلار جونىندەگى پرەزيدەنتتىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان بارلىق قادامدارىن باعالاپ وتىر.
ەگەر ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن بولساق، پرەزيدەنت نازارباەۆ ءالى شىنداپ كۇرەسكە كىرىسكەن دە جوق. 1999 جىلى دا، 2005 جىلى دا ونىڭ باسەكەلەستەرى ءالسىز بولدى. ول قيىندىقسىز جەڭىسكە جەتتى. ەگەر لايىقتى ءباسەكەلەس پايدا بولسا، وندا ءبىز ءبارىمىز پرەزيدەنتتى مۇلدەم جاڭا قىرىنان كورەتىن بولامىز. سونداي-اق، تيىسىنشە، پرەزيدەنتتىڭ بۇكىل توڭىرەگىندەگىلەر دە جۇمىلىپ، توپتالا تۇسەدى.
- "ازات" ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسىن قابىلداۋعا قارسىلىق بىلدىرگەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ اكتسياسىنا قولداۋ جاسادى. سىزدىڭشە، بۇل قاعيداتسىزدىقتىڭ كورىنىسى عانا ما، الدە وپپوزيتسيانىڭ جاڭا تاكتيكاسى، ساياسي تۇعىرنامالارى مەن سەنىمدەرىنە قاراماستان، پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بارلىق قارسىلاستارىن بىرىكتىرۋ ارەكەتى مە؟
- "ازات" پارلامەنتتىك سايلاۋدان كوپ بۇرىن-اق ستراتەگيالىق قاتەلىك جىبەردى. بۇل قاتەلىك بولاشاق سايلاۋلاردا ونىڭ الدىنان شىعادى. قالاي بولعاندا دا ءبىز، نۇروتاندىقتار، بۇكىل كوپ ۇلتتى قازاقستان حالقىنا ولاردىڭ جاساعان دەمارشتارىنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ، ءار سايلاۋشىعا دەيىن جەكە-جەكە جەتكىزەتىن بولامىز. ءبىز "ازاتتىڭ" ۇلتتىق ءبىرلىككە قارسى، ورتاق مەملەكەتتى بىرلەسىپ قۇرۋعا قارسى، تولەرانتتىلىققا جانە ورتاق ازاماتتىق ءوزىن-ءوزى بىرىزدەندىرۋ مەن مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە قارسى بولعانىن ايتامىز. ناق وسى وزەكتى قۇندىلىقتاردى پرەزيدەنت نازارباەۆ ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسىندا ۇسىنعان بولاتىن. ءبىز وسى جولمەن 18 جىل ءجۇرىپ، جاسىرىن دا مۇمكىن بولاتىن كوپتەگەن قاقتىعىستارعا ۇرىنبادىق. ءبىز ۇلتتىق بىرلىك بولماسا، تولەرانتتىلىق جانە ءوزارا تۇسىنىستىك بولماسا، ەشقاشان ءتيىمدى نارىق رەفورمالارىن جۇزەگە اسىرا الماس ەدىك.
"ازات" جەتەكشىلەرىنىڭ ءىشتەرى ءوز شالىس قادامدارى جونىندە ۇلىپ جاتقانىنا سەنىمدىمىن. سىزگە فاكتى كەلتىرەيىن. پەتر سۆويك 3 جەلتوقسانداعى باسپاسوز ءماسليحاتىندا "قۇجاتتى (ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسى) كۇن تارتىبىنەن الىپ تاستاپ، تالقىلاماۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز", دەپ ءمالىمدەگەن. ال 5 جەلتوقساندا "ۆرەميا" گازەتىندەگى سۇحباتىندا ول بىلاي دەيدى: ء"ار ءسوزىنىڭ استىنا قول قويۋعا ءازىرمىن". ەكى كۇننىڭ ىشىندە نە بولا قالىپتى؟ بولعانى مىناۋ، ول جانە "ازاتتىڭ" وزگە جەتەكشىلەرى قحا-نىڭ 15-ءشى سەسسياسىنداعى پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىن دە، دوكترينا جوباسىنىڭ ءوزىن دە مۇقيات وقىپ شىعۋعا ۋاقىت تاپقانى عوي. بىراق تا قازاقستاندىق ەلەكتوراتتىڭ زەردەسىندە ولاردىڭ بارىپ تۇرعان پوپۋليستىك دەمارشى تۋىنداتقان مۇلدەم كەلەڭسىز كىربىڭ ۇزاق ۋاقىت قالاتىن بولادى. "ازات" پارتياسىنىڭ مىسالى ارقىلى وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە "سىندارلى ەمەس وپپوزيتسيا" دەگەن ۇعىمدى انىقتاۋدى ۇيرەتۋگە بولادى.
- ال بىزدە سىندارلى وپپوزيتسيا بار ما؟
- ارينە! ماسەلەن، ماقسۇت نارىكباەۆ باسقاراتىن "ادىلەت" پارتياسى. جۋىردا ول قوعامدىق پالاتانىڭ وتىرىسىندا "ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسىن ىسكە اسىرۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى" دەگەن بايانداما جاسادى. ول دوكترينا قاعيداتتارى زاڭنامادا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىندا بەينەلەنۋى ءتيىس دەگەن ناقتى ۇسىنىس ەنگىزدى. ماقسۇت نارىكباەۆ "قر-داعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى" زاڭ قابىلداۋدى ۇسىنىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار بەلگىلى پروفەسسورلارمەن جانە عالىمدارمەن (ا.ايتالى، م.بايماحانوۆ، ءا.باكىر، ج.ءابۋوۆ) بىرلەسىپ زاڭ جوباسىن ازىرلەپ تە قويىپتى. زاڭنىڭ جوباسى "انا ءتىلى" گازەتىندە جاريالانىپ، قازاق ءتىلىنىڭ پاتريوتتارى، باق، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان "دوڭگەلەك ۇستەلدەردە" تالقىلاندى. وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن. مىنە، سىزگە سىندارلى وپپوزيتسيانىڭ مىسالى! ەشقانداي دەمارش جوق، ەشقانداي پوپۋليزم جوق، ەشقانداي "جويىلسىن!" دەيتىن جاداعاي ۇراندار جوق. تەك ىجداھاتتى دا كۇندەلىكتى جۇمىس، تۇرعىنداردىڭ كەڭ الەۋمەتتىك توپتارىمەن بايلانىس، حالىقپەن ۇنقاتىسۋ، ساراپشىلار مەن مامانداردى تارتۋ كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارناۋلى زاڭ قابىلداۋ "كەيبىر ساياسي كۇشتەردىڭ قوعام تۇراقتىلىعىن شايقالتۋ ماقساتىندا وسى ماسەلەنىڭ ساياساتتاندىرىلۋى اياقتالۋىنىڭ باستاۋى بولادى" دەيتىن نارىكباەۆپەن، كەلىسەمىن. ءيا، وكىنىشكە وراي، بىزدە تۇراقتىلىق جۇتقىنشاقتارىنا تۇرىپ قالعان سۇيەكتەي كورىنەتىن بەلگىلى ءبىر وپپوزيتسيالىق كۇشتەر بار، ولارعا جاعدايدى شايقالتاتىن كەز كەلگەن سەبەپ كەرەك-اق.
- سولاي بولساداعى سۆويك جانە باسقا جەتەكشىلەر 17 جەلتوقساننان كەيىن شاحانوۆپەن بىرگە اشتىق جاريالاۋعا قوسىلۋعا ءازىر تۇرعان سەكىلدى عوي؟
- شاحانوۆ يدەيالىق (بۇل جولى قاتە) ءتۇسىنىكتەن بۇل اكتسيانى باستاۋعا ءازىر. سۆويكقا كەلەتىن بولساق، ول پول برەگگتىڭ "اشتىقتىڭ كەرەمەتى" دەگەن كىتابىنىڭ اسەرىندە ءجۇر دەپ ويلايمىن. "اشتىق - ساياسي تۇسىنىك بويىنشا ءوزىن-ءوزى ەمدەۋ" دەيدى عوي.
ال ەگەر بايىپتاپ ايتار بولساق، وندا بايىپتى ساياسات جۇرگىزۋ كەرەك. جانە، ەڭ الدىمەن، دوكترينانى مۇقيات وقىپ، ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزۋ، ىڭقىلداۋ مەن قيقۋلاۋدىڭ، قاتەرلەر مەن ۋلتيماتۋمداردىڭ نەگىزىندە ەمەس، ويلى تالداۋ مەن ۇنقاتىسۋدىڭ نەگىزىندە، قوعامدىق ساراپتاما جۇرگىزۋ قاجەت.
- ءسىزدىڭ ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟ جاريالانعان جوبانى ورنىقتى دەپ سانايسىز با؟
- پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XV سەسسياسىنداعى ءسوزى - مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 18 جىلىندا كوپشىلىك الدىندا سويلەگەن ەڭ كۇشتى دە ايتۋلى سوزدەرىنىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن. ناقتىسىن ايتقاندا، ونىڭ ءسوزى دە، ۇسىنىلعان قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسى دا - بۇل تاۋەلسىزدىك جاريالانعان ساتتەن باستاپ وتكەن جولىمىزدىڭ وزىندىك ءبىر تۇيىندەمەسى. ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم بولماسا، قازاقستاندا ەشقانداي تابىستى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالار بولماستىعى بەسەنەدەن بەلگىلى. پوستكەڭەستىك ەلدەردە ناق وسى ۇلتارالىق قاقتىعىستار مەن كونفەسسياارالىق قاتىناستارداعى ءتۇسىنىستىكتىڭ جوقتىعى بۇل ەلدەردەگى دامۋدى تەجەپ، تۇتاستاي العاندا جاڭارۋعا كەلەڭسىز تابىن قالدىرعانىنىڭ كوپتەگەن مىسالدارىن كەلتىرۋگە بولادى. الەمدىك قارجى داعدارىسى مەن جاھاندىق ەكونوميكانىڭ كۇيرەپ ءتۇسۋى قازىرگى كەزدە وسىناۋ اسا ماڭىزدى سالالارداعى پروبلەمالاردى ۋشىقتىرىپ جىبەردى.
ءبىزدىڭ وپپونەنتتەر، شاماسى، ۇلتتىق ءبىرلىك دوكتريناسىن مۇقيات زەرتتەمەگەن، الدە وسىناۋ اسا ماڭىزدى باعدارلامالىق قۇجاتتى قولدارىنا ءتىپتى دە الماعان سەكىلدى. بىرىنشىدەن، مەملەكەت باسشىسى "ونى مۇقيات تالقىلاپ، ساياسي پارتيالاردى، ەتنومادەني ورتالىقتاردى، ۇەۇ-لاردى قاتىستىرا وتىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى قوعامدىق ساراپتاما جۇرگىزۋ كەرەك", دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ەكىنشىدەن، بۇل دوكترينا دوگما ەمەس جانە قانداي دا ءبىر رەتتەۋشى قۇجات بولىپ تابىلمايدى. بۇل - جوبا جانە وسى جوبامەن ماماندار، ساراپشىلار، عالىمدار بايىپتى جۇمىس ىستەگەن. ازاماتتىق بىرىزدىلىك، پاتريوتيزم، قوعامداعى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم نەگىزىندە قازاقستاندا ۇلتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ باسىمدىقتارى مەن تەتىكتەرىن انىقتاۋ ماقساتى بولىپ تابىلاتىن دوكتريناعا قالاي قارسى شىعۋعا بولاتىنىن تۇسىنبەيمىن. دوكترينا ەتنوستىق تۇرعىدا ۇلتتاردى بولدىرمايدى دەگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارى - جالعاندىق، بۇرمالاۋشىلىق، جالداپتىق. اڭگىمە ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرامىندا ەتنوۇلتتاردىڭ تۇتاستىقتا بولۋى رەتىندەگى ۇلتتىق بىرلىك تۋرالى، ەل ازاماتتارىنىڭ ناق قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن ءوزىن-ءوزى بىرىزدەندىرۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيى تۋرالى بولىپ وتىر.
- سىزگە "ۇلت", "حالىق", "ۇلتتىق مەملەكەت" ۇعىمدارى بىزدە ارقيلى تۇسىنىلەتىن بولىپ كورىنبەي مە؟ بىلايشا ايتقاندا، ۇعىمدىق اپپارات شايىلعان ەمەس پە؟
- كەلىسەمىن. "ۇلت" (ناتسيا) لاتىننان "حالىق" بولىپ اۋدارىلادى. باتىستا "ۇلت", "حالىق", "مەملەكەت" ۇعىمدارىنىڭ اراسىنا ءىس جۇزىندە تەڭدىك بەلگىسى قويىلادى. مەن مۇحتار شاحانوۆقا جانە "مەملەكەتتىك ءتىل" قوزعالىسىنىڭ باسقا بەلسەندىلەرىنە قۇرمەتپەن قارايمىن، بىراق تا ماعان ولار "ۇلت", "حالىق", "مەملەكەت" سەكىلدى ۇعىمداردى دۇرىس انىقتامايتىن بولىپ كورىنەدى. ولار ءۇشىن قازىر ءبىر عانا نارسە ماڭىزدى - ەتنوستىق دەڭگەيدە قازاق ۇلتىن عانا قالدىرۋ كەرەك. سونىمەن ءبىتتى. وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەر. جانبولات ماماي بىلاي دەپ مالىمدەيدى: "ەشقانداي قازاقستاندىق ۇلت جوق، تيتۋلدىق قازاق ۇلتى بار". ەگەر مۇنى عىلىمي تىلگە اۋدارار بولساق، وندا اۋدارما بىلاي بولىپ شىعادى: "ەشقانداي قازاقستان مەملەكەتى جوق، تەك قازاقتار بار". بۇل ەندى ماعىناسىزدىق قوي. ۇلت، حالىق - بۇل ەتنوستىق قاتىستىلىعىنا قاراماستان، مەملەكەتتىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ جيىنتىعى. ەقىۇ-عا كىرەتىن 56 ەلدىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ تولقۇجاتتارىندا ء"natىonalىty" دەپ جازىلعان جانە "ازاماتتىق" رەتىندە اۋدارىلادى. ءتىپتى بولماسا قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانى الىپ قاراڭىز، ول ء"بىز قازاقستان قازاقتارى" دەپ ەمەس، ء"بىز قازاقستان حالقى..." دەگەن سوزدەرمەن باستالادى.
وسى قوزعالىستىڭ ەندىگى ءبىر بەلسەندىسى جانگەلدى شامشىقوۆ بىلايشا مالىمدەگەن: "قازاق ۇلتىن الىپ تاستاعىلارى كەلەدى". بۇل، ارينە، بوس ءسوز. ءتىپتى تۇسىنىكتەمە بەرۋگە دە تۇرمايدى. ونىڭ ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسىن بايىپپەن زەرتتەپ العانى ءجون.
- شاحانوۆ پەن ونىڭ جاقتاستارى پرەزيدەنت قحا سەسسياسىنداعى ءوز بايانداماسىندا مىسالعا كەلتىرگەن اقش پەن برازيلياعا كوپ نازار اۋدارىپ وتىر. بۇل مىسالدار قازاقستان ءۇشىن كەلمەيدى دەيتىن كورىنەدى.
- شاحانوۆ فرانتسيانى، اۆستراليانى، مالايزيانى، سينگاپۋردى، ءۇندىستاندى نەگە اتامايدى؟ بۇل ەلدەردى دە پرەزيدەنت ءوز سوزىندە اتاپ ءوتتى عوي. قازىرگى فرانتسيانى الىپ كورەيىك. ول دا كوپ ۇلتتى ەلگە اينالدى، بىراق مۇنداعىلاردىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ ەتنوستىق قاتىستىلىعىنا قاراماستان، ءوزدەرىن فرانتسۋزدار دەيدى. "دوكترينا قازاق ۇلتىن قۇرتادى" دەگەن بايبالام - بۇل ساندىراق، جالعاندىق جانە اقيقاتتى بۇرمالاۋ. ەشكىم جانە ەشۋاقىتتا قازاق ۇلتىن قۇرتا المايدى، ونى بىركەلكىلەي المايدى. ەگەر مۇنى كەڭەستىك توتاليتاريزم ىستەي الماسا، نە تۋرالى ايتپاقپىز؟ قازاق ۇلتى بولعان، بار جانە بولا بەرەدى. ەگەر 1991 جىلدان الاتىن بولساق، مادەنيەت جانە ءتىل سالاسىنداعى بارلىق بيۋدجەتتىك قارجىلاندىرۋدىڭ باسىم ۇلەسى ناق وسى قازاق مادەنيەتى مەن قازاق ءتىلىن قالپىنا كەلتىرۋگە جانە دامىتۋعا باعىتتالعان بولاتىن. بۇل ۇدەرىس جالعاسا بەرەتىن بولادى. ءبىزدىڭ وپپونەنتتەر بۇل تۋرالى جۇمعان اۋىزدارىن اشپايدى. ال پرەزيدەنت اقش پەن برازيليانى مىسالعا كەلتىرگەندە، مەملەكەت باسشىسى ەڭ الدىمەن جانە باستى نەگىزدە ءبىر ەلدە تۇراتىن ەتنوستىق، ءدىني جانە باسقا الەۋمەتتىك-مادەني توپتاردىڭ توپتاسقاندىعىن ەسكەرگەن بولاتىن. مۇنىڭ جامانشىلىعى بار ما؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇكىل 18 جىلىندا ءبىز وسى جولمەن جۇرمەدىك پە؟
ءبىزدىڭ وپپونەنتتەر بولمىستى ادەيىلەپ بۇرمالاپ كورسەتەدى جانە تۇراقسىزدىقتى قالايتىن بولۋى كەرەك. ماسەلەن، جارماحان تۇياقباي اشۋلى كەيىپتە: "سوندا جاڭا ۇلت قاي تىلدە سويلەيتىن بولادى؟" دەپ سۇراق قوياتىن كورىنەدى. بەينە ءبىر "جاڭا ۇلت" بەكىتىلىپ قويىپ، ەرتەڭگى كۇننەن باستاپ ءبازبىر دەكرەتتىڭ نەگىزىندە ءبارىمىز ءبىر تىلدە عانا سويلەۋگە ءتيىستى سەكىلدىمىز. تۇپنۇسقادان، پرەزيدەنتتىڭ قحا سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىنەن دايەكسوز كەلتىرەيىن: "قازىرگى الەمدە ۇلتتىق بىرلىك ورتاق مەملەكەتتى بىرلەسىپ قۇرۋ، تولەرانتتىلىق، ازاماتتىق جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى تۇردە ءبىلۋ سەكىلدى جاعدايلارمەن انىقتالادى. ءبىز وسى جولمەن جۇرۋگە ءتيىسپىز. بىراق تا بۇل ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. بىزگە اسىعۋعا بولمايدى".
سونىمەن، ۋاقىت كەرەك جانە اسىعۋعا بولمايدى. بۇل ماڭىزدى ءسات. سوندىقتان، جاعدايدى پايدالانىپ، مۇحتار شاحانوۆقا جانە ونىڭ جاقتاستارىنا ءسوز ارناعىم كەلەدى: اسىعۋعا بولمايدى، ۋاقىت كەرەك.
- سولاي بولساداعى بولات ءابىلوۆ دوكترينا جونىندە بۇل "شيكى، پوپۋليستىك، بايىپتىلىعى جوق قۇجات. ءتىپتى بيلىك وسى دوكترينانى قابىلداسا دا، ول جۇمىس ىستەمەيتىن بولادى" دەپ مالىمدەدى عوي.
- ءيا، بۇل دوكترينانىڭ قاعيداتتارى ءىس جۇزىندە قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جاريالانعان ساتتەن باستاپ جۇمىس ىستەۋدە! ەگەر وسى قاعيداتتار بولماسا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەشقاشان سوندايلىق تابىستى بولعان نارىق رەفورمالارىن جۇرگىزە الماس ەدى. قازاقستاندىق قوعامعا ەندىرىلگەن ناق وسى قاعيداتتار مەملەكەت باسشىسىنىڭ باۋراۋشىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتەرىمەن بىرلەسىپ، قازاقستاننىڭ تمد-داعى نارىق رەفورمالارىنىڭ كوشباسشىسى بولۋىنا، الەمدىك قوعامداستىققا ەنۋىنە جانە بۇكىل الەمدىك قۇرمەتكە يە بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
بولات ءابىلوۆ شيكى، پوپۋليستىك جانە تىم بايىپسىز مالىمدەمەلەر جاساۋدان تىيىلۋى كەرەك.
- جۋىردا ول الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىساتىنىن مالىمدەدى. ونىڭ وسى مالىمدەمەسىن ءسىز قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
- كەز كەلگەن ازاماتتىڭ، سونىڭ ىشىندە بولات ءابىلوۆتىڭ دە، پرەزيدەنتتىككە تۇسۋگە قۇقىعى بار. ايتا كەتەيىك، ەلەۋلى ءجايت بار: ءابىلوۆ مۇنى ساياسي پارتياعا سىلتەمە جاساماستان، تىكەلەي ءوز اتىنان مالىمدەدى. ال ەندى توقتار اۋباكىروۆ، ول دا "ازات" بسدپ مۇشەسى، "سۆوبودا سلوۆا" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا "ەگەر پارتيا پرەزيدەنتتىكتەن ءۇمىتكەرلىككە ۇسىناتىن بولسا، بۇل قادامعا مەن ءازىرمىن", دەدى. وسىلايشا، بۇگىنگى كۇنى ءبىر پارتيادان پرەزيدەنتتىكتەن ەكى الەۋەتتى ۇمىتكەردى كورىپ وتىرمىز. مەنىڭ جۋىرداعى "ازات" پارتياسىنداعى ليدەرلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ بولماي قويمايتىندىعى تۋرالى بولجامىم تاڭعالارلىق تەزدىكپەن اقيقاتقا اينالدى. ءتىپتى زەرىكتىرەرلىك ەكەن.
- ال ولاردىڭ قايسىسى كۇشتىرەك جانە بولاشاعى بار؟
- بالتاش تۇرسىنباەۆ. ونىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى (مينيستر، ۇكىمەتتە ۆيتسە-پرەمەر، وبلىس اكىمى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى بولعان) تاجىريبەسى كوپ. "ازات" پارتياسىندا بىرباسشىلىق جوق، ءتارتىپ جوق، ۇيىم جوق جانە، سوعان وراي، نازارباەۆپەن ناقتى باسەكەلەسە الاتىن كانديدات جوق. ەگەر ءبىر كانديداتتىڭ بويىندا تۇرسىنباەۆتىڭ مەملەكەتتىك جۇمىس تاجىريبەسىن، قوسانوۆتىڭ مۇلتىكسىز قوس تىلدىلىگىن، ءابىلوۆتىڭ شەشەندىك ونەرىن، تۇياقبايدىڭ تاباندىلىعىن جانە اۋباكىروۆتىڭ تانىمالدىلىعىن جيناقتاي السا، وندا جاقسى كانديدات شىعار ەدى. جەكەلەپ العاندا ولاردىڭ ارقايسىسى 2005 جىلعى 4 جەلتوقسانداعىداي نازارباەۆقا ۇتىلىپ قالادى. "ازات" پارتياسىنان 2012 جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناۋقانىنا 5 ۇمىتكەر قاتىسادى دەپ ويلايمىن. ياعني ءابىلوۆ، تۇياقباي، قوسانوۆ، اۋباكىروۆ جانە تۇرسىنباەۆ.
- قازاقستاننىڭ قازىرگى پارتيالىق-ساياسي الاڭى قانداي دەپ ويلايسىز؟ كەلەسى پارلامەنتتىك سايلاۋدا "نۇر وتاننان" كەيىن قاي پارتيا كەلەدى؟
- ءبىرىنشى ورىندا "نۇر وتان" تۇرادى. قازىر دە، بولاشاقتا دا بىردە-ءبىر پارتيا ءبىزدىڭ پارتيامەن باسەكەلەسەتىندەي جاعدايدا ەمەس. ويتكەنى بىزدە يدەيا بار، ءتارتىپ بار، ليدەر بار، ونىڭ ۇستىنە ول مەملەكەت باسشىسى بولىپ تابىلادى. ەكىنشى ورىنعا ماقسۇت نارىكباەۆ باستاعان "ادىلەت" پارتياسى شىعا الادى دەپ ويلايمىن. بۇل پارتيا ارتىق پيارسىز جانە داۋرىقپا داڭعازاسىز-اق ۇنەمى جانە اۋقىمدى تۇردە جۇمىس ىستەۋدە. ەگەر "ادىلەت" قايتادان "اق جولمەن" ء(ا.بايمەنوۆ) بىرىگەتىن بولسا، وندا ولار "ازاتتى" ايتارلىقتاي ىعىستىرا الادى. "ادىلەت" پارتياسىنا پاتريوتتار پارتياسى (ع.قاسىموۆ), "رۋحانيات" (ا.جاعانوۆا) جانە "اۋىل" (ع.قاليەۆ) قوسىلۋى مۇمكىن. جەكەلەي بۇل پارتيالاردىڭ بىردە ءبىرى جەتى پايىزدىق توسقاۋىلدى ەڭسەرە المايدى. قازاقستاندا ساياسي پارتيالاردىڭ ىرىلەنۋ ءۇردىسى ءسوزسىز جالعاسادى. بۇل فاكتورعا ناق سول جەتى پايىزدىق توسقاۋىل ىقپال ەتەتىن بولادى. جانە بۇل وڭ ءۇردىس. بىزگە كەيىن پارلامەنتتە سايلاۋالدى ۋادەلەرىن ورىنداي المايتىن ەرگەجەيلى پارتيالار قاجەت ەمەس.
سەرىكبولسىن ءابدىلدين باستاعان كومپارتيا ءوزىنىڭ سوڭعى ءسوزىن ايتقان جوق دەپ ويلايمىن. بۇل پارتيا سوڭعى كەزدە ءتىركەلمەگەن "العا" پارتياسىمەن تىعىز وداقتاستىقتا جۇمىس ىستەۋدە. ولار سايلاۋدا "ازاتتى" ارتقا تاستايدى دەپ ويلايمىن، بىراق تا پارلامەنتكە وتە الاتىنىنا سەنىمدى ەمەسپىن.
كەز كەلگەن جاعدايدا بولاشاق پارلامەنتتىك سايلاۋ قىزىقتى بولادى. بىراق تا بايىپتى سايلاۋالدى ستراتەگياسى سايلاۋدان كوپ بۇرىن تۇزىلەدى. سايلاۋعا دەيىنگى ەكى ايدا ەمەس، ودان كوپ بۇرىن، كەيدە پارلامەنتتىك جارىسقا دەيىن ءۇش جىل بۇرىن تۇزىلەدى. ايتا كەتەيىن، "نۇر وتان" پارتياسىنداعى جۋىرداعى اۋىستىرۋلار وسىمەن تۇسىندىرىلەدى، مەن ەلىمىزدىڭ ەڭ كۇشتى مەنەدجەرلەرىنىڭ ءبىرى نۇرلان نىعماتۋليننىڭ كەلۋىن ايتىپ وتىرمىن.
- ءسىزدىڭ الداعى جىلعا جانە 2012 جىلعا دەيىنگى جوسپارلارىڭىز قانداي؟
- الداعى جىلى قازاقستان ەقىۇ-عا توراعالىق ەتەدى. بۇل قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇكىل ەۋرازيا ءۇشىن ءىرى وقيعا. پرەزيدەنت ەقىۇ-عا ءبىزدىڭ توراعالىعىمىزدى "جالپىۇلتتىق ستراتەگيالىق جوسپار" دەپ اتادى. ماعان "نۇر وتانعا" ەلىمىزدىڭ بارلىق ساياسي پارتيالارىمەن، ۇەۇ-لارمەن جانە قوعامدىق قوزعالىستارمەن بەلسەندى ۇنقاتىسۋعا ءتۇسۋى قاجەت بولىپ كورىنەدى. رەفورمالاردى جالعاستىرۋ ءۇشىن بىزگە تۇراقتىلىق قاجەت، ساياسي جاڭارۋدى دا بارىنشا جالعاستىرۋ ءۇشىن بىزگە توپتاسقاندىق قاجەت. ءبىز جۋىردا ۆارشاۆادا 2009-2012 جىلدارعا ارنالعان ادام قۇقىقتارى ءجونىندەگى جالپىۇلتتىق جوسپاردىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزدىك. 2010 جىلى قازاقستاندا دا، ەۋروپادا دا وتە كوپ ءتۇرلى شارالار بەلگىلەنگەن. ەڭ شارىقتاۋ شاراسى استاناداعى ەقىۇ ءسامميتى بولاتىنى ءسوزسىز. جىل بويى بەلسەندى جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى.
2012 جىلعا كەلەتىن بولساق، ەشقانداي جاسىرىپ-جابۋسىز ايتارىم، ءوزىمنىڭ بۇكىل كۇش-قۋاتىمدى ءبىرتۇتاس پرەزيدەنتتىك كوماندادا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سايلاۋداعى جاڭا جەڭىسى ءۇشىن جۇمساماقپىن. بۇل تىكەلەي نازارباەۆ ءۇشىن ەمەس، بۇل ۇزاق مەرزىمدى جانە تۇرلاۋلى دامۋ تۇرعىسىنان حالىققا جانە ەلگە قاجەت.
اۆتورى: اڭگىمەلەسكەن پەتر كاراۆاەۆ، الماتى.
«ەگەمەن قازاقستان»، №413-415 (25812) 11 جەلتوقسان جۇما 2009 جىل
