ءبىز ۇلتى جوق بيلىكتىڭ باسقارۋىنداعى ۇلتقا اينالدىق
«ەل بىرلىگى» دوكتريناسى - قازاق باسشىلىعىنىڭ 18 جىل بويى جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى دەپ ايتۋعا تولىق قۇقىمىز بار. بۇل ساياسات وعان دەيىن پاتشالىق رەسەي، سوسىن 74 جىل بويى كەڭەس زامانىنداعى ماسكەۋ جۇرگىزگەن ۇلت ساياساتىنان ەش ايىرماسى جوق. كەڭەس زامانىندا قازاقستان قولدان جاسالعان «ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» بولدى. ول كەزدە ونىڭ نە ءۇشىن قاجەت بولعانى ايدان انىق بولسا، ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستاننىڭ ءداستۇرلى «دوستىق لابوراتورياسىنىڭ» جالعاسۋىن قازاقتار تۇسىنىستىكپەن قابىلدادى. ءتىل، مادەنيەت، تاريح، ادەت-عۇرىپ ماسەلەلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ، قالپىنا كەلتىرۋگە باسقا ۇلتتار جاعىنان جانتالاسا قارسىلاسۋ بولعاندا قازاق جاعى اشۋلانبادى، سابىرلىلىق تانىتتى. «تاۋبە، تاۋبە. ەڭ باستىسى - قولىمىز ازاتتىققا جەتتى عوي، قالعانى بىرتە-بىرتە بولار» دەدىك. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىپ ورىس تىلىنە تىزگىندى بەرىپ، ونىڭ وكتەمدىگىنە، ءتىپتى قورلىعىنا، مازاعىنا دا كونىپ كەلەدى. بىزدەن باسقا تمد ەلدەرى تىلىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا قايتا ورالدى. كەڭەس ۇكىمەتى زورلاپ تىققان تاريحتى كوپكە ۇزاتپاي لاقتىرىپ تاستادى، ەجەلگى تاريحىن قالپىنا كەلتىردى. ءبىز بولساق بۇرىنعى تاريحتان كەتە المادىق.
«ەل بىرلىگى» دوكتريناسى - قازاق باسشىلىعىنىڭ 18 جىل بويى جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى دەپ ايتۋعا تولىق قۇقىمىز بار. بۇل ساياسات وعان دەيىن پاتشالىق رەسەي، سوسىن 74 جىل بويى كەڭەس زامانىنداعى ماسكەۋ جۇرگىزگەن ۇلت ساياساتىنان ەش ايىرماسى جوق. كەڭەس زامانىندا قازاقستان قولدان جاسالعان «ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» بولدى. ول كەزدە ونىڭ نە ءۇشىن قاجەت بولعانى ايدان انىق بولسا، ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستاننىڭ ءداستۇرلى «دوستىق لابوراتورياسىنىڭ» جالعاسۋىن قازاقتار تۇسىنىستىكپەن قابىلدادى. ءتىل، مادەنيەت، تاريح، ادەت-عۇرىپ ماسەلەلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ، قالپىنا كەلتىرۋگە باسقا ۇلتتار جاعىنان جانتالاسا قارسىلاسۋ بولعاندا قازاق جاعى اشۋلانبادى، سابىرلىلىق تانىتتى. «تاۋبە، تاۋبە. ەڭ باستىسى - قولىمىز ازاتتىققا جەتتى عوي، قالعانى بىرتە-بىرتە بولار» دەدىك. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىپ ورىس تىلىنە تىزگىندى بەرىپ، ونىڭ وكتەمدىگىنە، ءتىپتى قورلىعىنا، مازاعىنا دا كونىپ كەلەدى. بىزدەن باسقا تمد ەلدەرى تىلىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا قايتا ورالدى. كەڭەس ۇكىمەتى زورلاپ تىققان تاريحتى كوپكە ۇزاتپاي لاقتىرىپ تاستادى، ەجەلگى تاريحىن قالپىنا كەلتىردى. ءبىز بولساق بۇرىنعى تاريحتان كەتە المادىق. ەڭ مىقتى ءىسىمىز - اركىم وزىنە جاقىن ءجۇزدىڭ، رۋدىڭ، اتا-باباسىنىڭ باتىرى مەن ءبيىن، اتاقتى كىسىلەرىن تاريحتان ارشىپ ونىڭ اتىن جاڭا تاريح دەپ وقىپ جاتىرمىز. بيلىك باسىنا تەك قانا ورىسشا سويلەيتىن، مەملەكەتتىك تىلگە شەكەسىنەن قارايتىن مينيستر، اكىم، دەپۋتات، شەنەۋنىكتەر كەلدى.
ولاردىڭ ۇستانعان ساياساتى: «ءتىل، مادەنيەت، تاريح تاعى باسقالار ەشقايدا قاشپايدى. بىزگە قازاقپىز دەپ ەرەكشەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق. اۋەلى حالىق تۇرمىستىق جاعدايىن جوندەپ السىن، قارىنىن تويدىرسىن، قالعانى ماڭىزدى ەمەس. قازاق ءتىلى قايدا قاشادى دەيسىڭ، ازىرشە ءبارىمىز ءبىر تىلدە (ياعني ورىس تىلىندە) سويلەي تۇرايىق، ءبارىمىز ءبىر ۇلتپىز، قازاقستاندىقپىز، ءبىر حالىقپىز» دەپ الدارقاتىپ كەلدى، كەلەدى.. وزدەرى الدەقاشان بايلىق پەن بيلىككە قولىن جەتكىزدى، ولارعا ەندى قازاقتىڭ ءتىلى دە، مادەنيەتى دە، ەشتەڭەسىنىڭ دە قاجەتى جوق.
الەمدە قالىپتاسقان، تاۋەلسىزدىك العان بارلىق ەلدەردىڭ ءداستۇرلى ءجۇرىپ وتكەن جولى بار. ول تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دەرەۋ وتارسىزداندىرۋ (دەكولونيزاتسيا) ساياساتىن جۇرگىزىپ ونى جۇزەگە اسىرۋ. ياعني، وتارشىلدىق زارداپتارىنان ارىلۋ، ولاردى ەمدەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭعىرتۋ. سەبەبى، وتار بولعان جىلداردا تۇسكەن جارا، زارداپ، زاقىم، سىڭگەن اۋرۋ وڭاي جازىلمايدى. عاسىرلار بويى سىنالاپ كىرگەن بوداندىق سانا، زورلىق-زومبىلىقپەن ەندىرىلگەن وتارشىلدىق بەلگىلەرى بىردەن كەتپەيدى. جويىلعان ۇلتتىق قازىنا مەن قاسيەت، ەلدىك، جۇرتتىق ەرەكشەلىكتەردى قالپىنا كەلتىرۋدى مەملەكەتتىك جانە ارنايى زاڭداستىرىلعان جولدارمەن جاساپ بىردەن كىرىسپەسە، وعان بۇكىل حالىقتى بۇرماسا كەيىن كەش بولادى. بۇلاي ەتپەگەن جاعدايدا تاۋەلسىزدىك العان حالىق بۇرىنعى يمپەريانىڭ قۇلى بولىپ قالا بەرەدى.
وتارسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ ورنىنا قازاق باسشىلىعى 18 جىل بويى ءوز ۇلتىنا قارسى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە وتارلىقتى قور كورمەيتىن، ءوز ءتىلىن تارك ەتىپ، ءوزىن وتارلاعان ەلدىڭ تىلىمەن سويلەيتىن، وسى تىلمەن ەقىۇ-ى باسقاراتىن، ۇلتى جوق مەملەكەت پەن پارلامەنت، ۇلتى جوق ۇكىمەت، ۇلتى جوق مينيستر، اكىم، دەپۋتاتتار باسقاراتىن ەلگە اينالدىق.
ناتيجەسىندە قازاق ۇلتى ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە قولداۋسىز، كومەكسىز جالعىز قالدى. قازاقتىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن ەلىمىزدە ءتىلى مەن ءدىنى ءبىر تۇركىتىلدەستەردەن باسقا ەشكىم قولداپ وتىرعان جوق. دالەل كەرەك پە؟ بۇعان وتكەن جىلعى ورىس-گرۋزين جانجالى كەزىندە كوزىمىز ايقىن جەتتى. ءبىر عانا ساتتە، جانجال باستالعان كۇنى - اق قازاقستانداعى ءورىستىلدى ۇلت ۇيىمدارى، سولتۇستىك وبلىستارداعى ساياسي-قوعامدىق پارتيالار مەن ۇيىمدار، مەكەمەلەر، كوممەرتسيالىق، ىسكەرلىك توپتار، جەكە ازاماتتار ءبىر ساتتە رەسەيدىڭ ساياساتىن جاقتاپ كەتتى. كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ قوس ازاماتتىعى (ەكىنشىسى رەسەيلىك) بار ەكەنى اڭعارىلدى. ولاردىڭ جاي عانا قولداۋشىلار عانا ەمەس، رەسەيدىڭ كومەگىمەن قۇرىلعان، سولاردان قولداۋ الاتىن اتى دەموكراتيالىق ، زاتى رەسەيلىك ەكەنىن بايقادىق. جانجال كەزىندە قازاق ەلىنىڭ اقپارات كەڭىستىگىن ءورىستىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جاۋلاپ الدى. بۇل جاعدايعا قارسى ارەكەت قىلۋعا ەل باسشىلىعىنىڭ دارمەنسىز بيشارا ەكەنىن كوردىك. بىراق، وعان نامىستانعان قازاق باسشىلىعىن كورمەدىك، كەرىسىنشە رەسەي باق-ڭ ەكسپانسيالىق ساياساتىنىڭ بۇرىنعىدان دا ۇدەۋىنە جول بەرىپ وتىر.
قازاقتى باسقا ۇلتتاردىڭ قولداماۋى ەل باسشىلىعىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان سولقىلداق بيشارالىق ۇلت ساياساتىنىڭ ناتيجەسى دەپ ايتا الامىز. سەبەبى، ولار ەل باسشىلىعىنىڭ ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەمەي وتىرعان ساياساتىن كورىپ وتىر. ەكىنشىدەن، ءاربىر ۇلتتىڭ ءوز ەلىنە، ورىستىڭ - رەسەيگە، ۋكرايننىڭ - ۋكرايناعا، نەمىستىڭ - گەرمانياعا كوزىن تىگۋى، بالالارىنىڭ بولاشاعىن سول جاقتان كۇتۋى تۇسىنىكتى نارسە، تابيعي زاڭدىلىق. ولار ەڭ اۋەلى ءوز اتا جۇرتتارىنىڭ دامىعانىن، كوركەيگەنىن قالايدى. مىسالى، وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ بىزگە الاڭداپ، بىزگە تىلەكتەستىگىن دۇرىس قابىلداپ وتىرعان جوقپىز با؟
«مىقتى بولساڭ، اۋەلى ءوزىڭدى سىيلا» دەگەن ءسوز بار. ءبىز، ءوزىمىز ەس جيا الماي، ەل بولا الماي، قازاق ەكەنىمىزدى تاني الماي، جوعالتقانىمىزدى تابا الماي، تورتكۇل دۇنيەدە تارىداي شاشىراعان قازاقتىڭ باسىن قوسا الماي، ەكى اياعىنا تىك تۇرا الماي ءجۇرىپ باسقالاردى جارىلقاماقپىز. «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ - كىمگە ءپىر بولاسىڭ»!
ءوز ەلىندە - تىلىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا يە بولا الماي وتىرعان قازاق كىمدى جارىلقاماقسىڭ!
قازاق! مىقتى بولساڭ، اۋەلى ءوز جەرىڭدە اعا حالىق، اعا ۇلت ەكەنىڭدى دالەلدە، باسقانىڭ الدىندا ابىرويىڭ بار ما، جوق پا؟ وزىڭە ءوزىڭ سىرتتان قاراپ كورشى!
قازاق باسشىلىعى! سەن قازاق جەرىندەگى قازاق ەلىن باسقارۋعا، قازاق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋعا قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ارقاسىندا كەلدىڭ! سول ءۇشىن سەن ەڭ اۋەلى قازاق دەگەن حالىقتىڭ الدىندا جاۋاپتى ەكەنىڭدى ۇمىتپا!
بەس عاسىر بويى ازاتتىقتى اڭساپ «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە ەرەكشە ورنى بار، ارتىقشىلىعى بار. بۇل زاڭدىلىق، بۇل اكسيوما.
س. ءجۇسىپ
