جاس قازاق: ادەبيەتشiسi, باسقاسى بار وقىرمان قاۋىم پوەزيادا جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆi مەن مۇقاعالي ماقاتاەۆى، تولەگەن ايبەرگەنوۆi مەن ساعي جيەنباەۆى، پروزادان ءابiش كەكiلباەۆi مەن سايىن مۇراتبەكوۆi, قاليحان ىسقاعى مەن اكiم تارازيى قاداۋ-قاداۋ بولىپ مەنمۇندالايتىن سiزدiڭ بۋىندى قازاق ادەبيەتiنiڭ التىن عاسىرىن جاسادى دەگەن پiكiر ايتىپ ءجۇر. بۇل پiكiردi شىندىققا قانشالىقتى جاقىن دەپ ويلايسىز؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: بوس ءسوز. وتiرiك ءسوز. بۇلاردىڭ ءبارi – ورتالىق كوميتەت جاساعان تiزiمنiڭ مۇشەلەرi. تسك-نىڭ كۇشiكتەرi. بارiنە ۋاقىت ءوزi تۇزەتۋ جاسايدى، مەزگiلi جەتكەندە ۇمىتتىرادى. بۇل تiزiم قايتادان قارالادى. تiزiممەن جاسالعان كەڭەس ادەبيەتi وسىلاي قۇرىپ جاتىر. بiرەۋi قالعان جوق قازiر. شولوحوۆتىڭ باسىنا دا قارا بۇلت ءتونiپ تۇر.

جاس قازاق: ورىستار شولوحوۆتىڭ “تىنىق دوندى” 23 جاسىندا-اق ءوزi جازعانىن ساقتال­عان قولجازباسى ارقىلى دالەلدەپ بەرگەن جوق پا؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ادامدار بار جەردە ەشتەڭە دە دالەلدەنبەيدi, تامىرىڭ قىرقىلادى دا وتىرادى. ادامنىڭ تابيعاتى مايمىلدان دا جامان. گومەردi قارالاۋ، شولوحوۆ رومانىن ءوزi جازبادى دەگەن سوزدەردiڭ ءبارi داقپىرت. “داڭق پەن داقپىرت” دەپ كەزiندە جۇمەكەن رومان جازدى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا، ادامنىڭ داڭقى كوزi تiرiسiندە وزiنە قىزمەت iستەيدi, iشiپ-جەمiن تۇگەندەۋگە كومەكتەسەدi. ۋاقىت سەنi جوعالتقانىمەن، ارتىڭدا داقپىرتىڭ قالادى. ءوزiڭدi اق نەمەسە قىزىل قىلىپ كورسەتكiڭ كەلگەنiمەن، ول بوياۋلاردىڭ ءبارi جوعالادى دا، قاسىڭدا تەك كولەڭكەڭ عانا جۇرەدi.

جاس قازاق: قۇرداسىڭىز جۇمەكەن دە كوزi تiرiسiندە ەشقانداي اتاق-داڭققا بولەنبەدi عوي. باسپانىڭ قاراپايىم قىزمەتكەرi بولىپ قانا كۇن كەشتi...

وتەجان نۇرعاليەۆ: ول داڭققا، قۇرمەتكە قىزىقپادى. ول جاي عانا اقىن ەمەس، كونتەرلi, سiرi جاندى اقىن ەدi. قازiر دە داڭقى شىعىپ، اسپانداپ جاتقانى شامالى. ويتكەنi, ادام ءوزiنiڭ كiندiگiنەن ءبارiبiر اسا المايدى. ول سابىرلى، ءتوزiمدi, سوسىن جىبىرلاق اقىن بولاتىن. قالامى قايدا تارتادى، سولاي جىبىرلاتىپ جازا بەرەدi, جازا بەرەدi. باسقا اقىندار­عا قاراعاندا باعىنىڭ تومەن بولاتىنى سول. ونىڭ حالىق بiلەتiن بiر-اق ولەڭi بار، ول – «مەنiڭ قازاقستانىمڭ، قازiرگi ءانۇراننىڭ ءماتiنi. بولماسا قادىر، تۇمانباي، مۇقاعاليلاردان ونىڭ ەش ايىرماشىلىعى جوق. كەڭەس تۇسىنداعى وسىنداي ەسiمدەردەن تۇراتىن قۇباتوبەل اقىندار توبىنىڭ بiر مۇشەسi. بيلiك حالىقتىڭ قاجەتiن وسىلار قاناعاتتاندىرادى دەپ ولارعا بiرشاما جاعداي جاساپ قويدى. بiراق اقىن ولاي بولماۋى كەرەك. اقىن حال­قىنىڭ مازاسىن الىپ، قالعىپ بارا جاتسا، بوگەلەك، سونا بولىپ شاعۋ ءۇشiن، ادامنىڭ ار-ۇياتىن وياتۋ ءۇشiن تۋادى. بiزدە ونداي اقىن ءالi تۋعان جوق. قازاق حالقى كۇتiپ وتىر، بۇيىرتسا، تۋىپ قالۋى مۇمكiن.

ءاربiر ماسكۇنەم ءجۇز ورىستىڭ بiرەۋi اقىن

جاس قازاق: قاراپ وتىرساڭىز، پۋشكين دە ورىس پاتشاسىنا ادال ەكەندiگiن تالاي مارتە مالiمدەدi. شەكسپير دە ءوز زامانىنىڭ اقسۇيەكتەرiمەن ارالاستى. بiراق وسىنىسى ءۇشiن ولاردى جاعىمپاز دەپ كەمسiتiپ جاتقان ورىس نە اعىلشىن جوق. ال بiزدە نەگە ءبارi كەرiسiنشە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: شەكسپير تۋرالى قانشا كiتاپ وقىساڭ دا، ايتاتىندارى بiر-بiرiنە قاراما-قايشى. ويتكەنi, شەكسپير ۇلى، قاي جاعىنان كەلiپ قاراساڭ دا ۇلى. ايتپەسە، تاريحتاعى شىن شەكسپير ءارتiس بولعان ادام. ءوزi جازعان پەسالارىندا ءوزi ويناعان. ول – ۇلى اكتەر ءارi ۇلى دراماتۋرگ، ءۇشiنشi جاعىنان ۇلكەن پاتريوت، ال ءتورتiنشi جاعىنان شەكسپير دەگەن ادام جوق. ول – فرەنسيس بەكون. ەكەۋiنiڭ سۋرەتiن سالىستىرساڭ ءتۇر-ءتۇسi, ۇستiندەگi كيگەن كيiمiنە دەيiن ۇقسايدى. نەگە ولاي؟ سەبەبi, ونىڭ داقپىرتىنان داڭقى كۇشتi بولعان. شەكسپيردi ۇعىنۋ ءۇشiن اعىلشىننىڭ ورنىندا بولۋىمىز كەرەك، ورىستان وزۋىمىز قاجەت. بiراق بiزگە ونداي باقىت بۇيىرعان جوق. اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان ادەبيەتتەرi بiزگە ءۇشiنشi بiرەۋدiڭ تۇسiندiرۋiمەن عانا جەتەدi. شىنداپ كەلسەڭ، ولاردى سول ءتۇسiندiرۋشiنiڭ ءوزi دە تۇسiنبەيدi. بiزدiڭ تۇمانباي، جۇمەكەن، مۇقاعالي، تاعى باسقالار سەكiلدi وزiمiزگە لايىق كiشكەنتاي عانا ولشەمدەرiمiز بار. ال ايتايىق، اتاقتى مۇقاعاليدى كوزiمiز كوردi, ول بiزدiڭ اقىنداردىڭ iشiندەگi ەڭ ورتاشا اقىن. وندا ۇلىلىق تا جوق، ارامدىق تا جوق. قازiرگi جازىپ جۇرگەن كەز كەلگەن ەتi تiرi اقىندى ارداقتاساق، ارقاسىنان قاعىپ ماپەلەسەك، مۇقاعاليداي بولا الادى. وندا اقىنعا ءتان قاسيەتتiڭ ءبارi بولدى. بiراق ونىڭ دا مايشام سياقتى سونەتiن كۇنi قاشىق ەمەس. ويتكەنi, حالتۋرششيك قوي. ونى وقيتىندار دا حالتۋرششيكتەر. استارىنا ءۇڭiلiپ وقىمايدى، قالاي دەپ جازسا سولاي سىدىرتىپ وقي بەرەدi. ءبارiڭ دە ەكiنشi مازمۇن، كiمگە بولسىن سىرىن اشتىرا بەرمەس استار بار ەكەنiن بiلەسiڭدەر. قازiر ونى زەرتتەپ، ءتۇبiن ءتۇسiرiپ جازاتىن ۇرپاق جوق.

جاس قازاق: ەگەر شىعارمالارىن جiلiگiن شاعىپ، مايىن iشiپ وقيتىن، ويلى، تەرەڭ وقىرمان قاۋىمى پايدا بولسا، مۇقاعالي، جۇمەكەندەردiڭ جۇلدىزى جاڭادان جارقىرايدى دەمەكسiز بە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ولاردىڭ مۇمكiندiگi وتە كۇشتi, بiراق ءالi اشىلماي جاتىر. سەبەبi, سولار تۋرالى تالداپ جازاتىن ادام جوق. ويتكەنi, بiز ءبارiن دە ءوزiمiزدiڭ بيiگiمiزبەن ولشەيمiز. مىسالى، مەنiڭ بويىم 1 مەتر 60 سانتيمەتر دەيiك، قازiر بiر ادام كەلەدi دەسە، بويى قانشا ەكەن دەپ سۇرايمىن، كەلگەسiن قاسىنا بارىپ تۇرا قالام. ەگەر ونىڭ بويى 2 مەتر 70 سانتيمەتر بولسا، ءوزiمدi مۇلدە سالىستىرا المايمىن. بiزگە وسىنداي ويى بيiك اقىندار توبىمەن كەلۋi كەرەك. سوندا عانا ولشەپ، سالىستىرۋعا بولادى. بiزدە سالىستىرۋعا بولمايدى دەيتiن كوزقاراس بار. اباي كۇشتi مە، شاكارiم كۇشتi مە دەپ سۇراق قويسام، باسقالار «بۇلار سالىستىرۋعا بولمايتىن اقىندار عوي» دەپ ات-تونىن الا قاشادى. نەگە سالىستىرۋعا بولماسىن، بارلىق نارسە سالىستىرۋ ارقىلى ءوزiنiڭ باعاسىن الادى. الەمدiك ەنتسيكلوپەديادا اباي دەگەن ادام جوق. ال جامبىل بار. ويتكەنi, اباي تۋرالى اڭگiمە جوق-قوي. الەمدiك وقىرمان اباي دەگەن كiسiنi بiلمەيدi.

جاس قازاق: اباي – بiزدiڭ ۇلتتىق اقىنىمىز. ال ۇلتتىق اقىندار وزگە تiلدەرگە ءوز دەڭگەيiندە ەشقاشان اۋدارىلمايدى دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ۇلتتىق اقىنىمىز XIX عاسىردا پايدا بولسا، بۇل بiزدiڭ ءالi جاس حالىق ەكەنiمiزدi بiلدiرەدi. دەمەك، قازiرگi قازاق ءالi ۇلت ەمەس، قانشالىقتى تالپىنعانىمىزبەن، رۋلىق-تايپالىق دەڭگەيدەن ارى اسا الماي ءجۇرمiز دەگەن ءسوز. راس، بiر كەزدەرi شاعاتاي تiلiندەگi ادەبيەتiمiز بولدى. قازiر دە جازبا ادەبيەتiمiز بار دەيدi, بiراق مەن ونى كورiپ وتىرعانىم جوق. وزىق ەلدەردiڭ، ورتاشا ەلدەردiڭ ادەبيەتiمەن سالىستىرۋعا تۇرمايدى. قادىر مىرزاليەۆ بiزدiڭ كلاسسيگiمiز بولسا، ونىڭ جازعان-سىزعاندارى ورىستاردىڭ ءۇش تولستويىنىڭ بiرەۋiمەن دە سالىستىرۋعا كەلمەيدi. مۇنداي ادامداردى باسقا حالىق وقىمايدى. عاجاپ دۇنيە اكەلiپ وتىرمىن دەسەڭ، قانە، جولما-جول اۋدارماسىن بەر دەيدi. وقيدى دا، مۇنداي ادامدى بiز تۇسiنبەيمiز دەيدi. سول ءۇشiن ولارعا قازاق تiلiن ۇيرەتۋ كەرەك. قادىردىڭ شىعارماسىن سوندا عانا تۇسiنەدi. ايتپەسە، باسقا تiلگە تiكەلەي اۋدارىلاتىن بولسا، ماسكۇنەمنiڭ بالدىر-باتپاعى سياقتى ماعىناسىز بiردەڭە عانا بولىپ شىعادى. بiزدە ادەبيەت جوق دەيتiن سەبەبiم سول. مەن ورىس ادەبيەتiن انا تiلiم سياقتى وقيمىن. بiراق ورىس حالقىن سۇيمەيمiن. ساياساتىن بiلەمiن. دەسە دە، ورىس­تىڭ ۇلكەن ادەبيەتi بار دەپ ەسەپتەيمiن. ويتكەنi, ولار كوپ قوي. بiزدە الەمدiك دەڭگەيدە مويىندالعان تەك مۇحتار اۋەزوۆ دەسەك، ورىس­تاردا ونداي كەمi 400 جازۋشى بار. ولار اۋەزوۆتى سولاردىڭ بiرەۋiندەي عانا دەپ سانايدى. بiزدi مەنسiنبەيتiن سەبەبi دە، ادە­بيەتiنiڭ مىقتىلىعى دا سول.

جاس قازاق: اڭگiمە سانعا كەلiپ تiرەلەتiن بولسا، بiزدەن سانى الدەقايدا از گرۋزين­دەردiڭ ورتا عاسىرداعى شوتا رۋستاۆەليiن الەم بiلەدi, نودار دۋمبادزە سەكiلدi جازۋشىسىن، نيكولو پيروسمانيداي سۋرەتشiسiن دە تانيدى. دەمەك، ماسەلە تەك ساندا عانا بولماعانى عوي؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ءاربiر حالىققا ءوزiن كورسەتەتiن، تانىتاتىن ۋاقىتى كەلەدi. بiز ءوزiمiزدi ادەبيەتتە كورسەتە العان جوقپىز. قىلىشىمىزدى، داڭعويلىعىمىزدى، مەش­كەي­لiگiمiزدi, ارام جولمەن قالاي تەز بايۋعا بولاتىنىن كورسەتتiك. بiراق اقىن-جازۋشى ەكەنiمiزدi كورسەتپەدiك. وزبەكتiڭ الiشەر ناۋاي دەگەن 550 جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن اقىنى جانە ونىڭ «قازىنالار ماعىناسى» دەگەن 11 تومدىق شىعارماسى بار. ءار تومى ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعىنان 4 ەسە قالىڭ. ويتكەنi, ول اباي كورگەن قىسىم مەن ازاپتى كورگەن جوق. وزبەكتەر توبەسiنە كوتەرiپ، قاستەرلەپ ۇستايدى. ال بiز جالعىز ابايدى ولاي دا، بىلاي دا تارتامىز. ابايدى تۇسiنبەۋگە بار كۇشiمiزدi سالىپ كەلەمiز. ەڭ اۋەلi ابايدى ءتۇسiنۋiمiز كەرەك. ونى كريشناشى ەتiپ شىعارۋ، سونى جازعان بەيشارانىڭ وزiنشە بولسا دا ابايدى تۇسiنگiسi كەلگەندiگi عوي. كريشنا دەگەن كiم؟ ول – يدەيا. بۇكiل ءۇندiستاننىڭ يدەياسى دەۋگە بولادى. قىتايداعى كۇڭزى (كونفۋتسي), ارابتاعى مۇحاممەد (س.ع.س.) دەگەن سياقتى ءۇندiنiڭ قاستەرلi تۇلعاسى. ءۇندi ءۇندi بولماي تۇرعان كەزدەگi رۋحىن كوتەرگەن قوبىلاندى باتىرى. ال بiز ابايدى بiر قازاق كريشناعا ۇقساتسا ار-نامىسىمىزدى قورلاعانداي بولىپ، اشۋ شاقىرىپ، ورە تۇرامىز.

جاس قازاق: بۇل جەردە ماسەلە دiنگە كەلiپ تiرەلەتiندەي. مىسالى، ورىستار الەمدiك دiندەردiڭ ءبارiن زەرتتەپ، اۋدارىپ بەرەدi. دزەن-بۋد­ديزمنiڭ، سينتويزمنiڭ، يۋدايزم مەن يسلامنىڭ، اقىر سوڭى سامۋرايلاردىڭ كانوندىق كiتابىنا دەيiن اۋدارادى. سوسىن ورىستىڭ ادەبيەتi مەن ونەرiنەن سوعان ساي ۇقساستىقتار iزدەيدi. بۇل ورىس قانا ەمەس، باسقا دا وزىق ەلدەردە بار ۇلگi بولسا، بiز نەگە قورقامىز؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ورىستار ءوزiنiڭ ۇلتتىق كانونىن الدەقاشان جاساپ شىقتى. ورىستىڭ دiنiن دە، ونەرi مەن باسقا دا قاسيەتiن كوتەرەتiن قاداۋ-قاداۋ جازۋشىلارى بار. ولار – كiمدەر؟ ولار وزگەگە مۇرنىن شۇيiرە قارايتىن ورىستار ەمەس. ولار الەمنiڭ ەڭ وزىق يدەيالارىمەن اۋىرعان جiگiتتەر. لەۆ تولستوي كونفۋتسيدi, لاو-تسزىنى، كريشنانى دا بiلگەن، iلiمدەرiن زەرتتەپ وقىعان. بiلگiشتiگiنەن ەمەس، ورىسقا كەرەك-اۋ دەپ تۇيسiگi ارقىلى سەزiنگەندiكتەن بارiنە بەيجاي قاراماعان.

جاس قازاق: ونداي جاعداي ابايدىڭ باسىندا دا بولعان عوي. بۋددانى وقىپ سوزدەرiنە ءتانتi بولعان، قازاققا كەرەك نارسە ەكەن دەپ تۇيگەن. كەش بiلگەنiنە وكiنiش بiلدiرگەن. ابايدان ءتالiم العان مۇحتار اۋەزوۆ تولستويدىڭ بۋددا تۋرالى اڭگiمەسiن اۋدارىپ بەردi. وسىنىڭ ءبارi – قازاق توپىراعىندا XX عاسىردىڭ باسىندا بولعان وقيعالار. ول كەزدەگi قازاق بۋددانى دا، كريشنانى دا الەمدiك تۇلعالار، ادامزاتقا ورتاق رۋحاني كوسەمدەر رەتiندە جات ساناماعان. بiراق قازiر ولاي ەمەس. سوندا بۇل XXI عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ XX عاسىر باسىنداعى قازاققا قاراعاندا كەرi كەتۋi مە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: بiز ەشۋاقىتتا حالقىمىز جونiندە كوڭiلگە جاعار ەشتەڭە ايتا المايمىز. اباي قازاقتان باز كەشiپ، «ەڭ وڭباعان حالىق» دەگەن قورىتىندى شىعارعان. شىعارمالارىندا ايتقان سوڭعى ءسوزi «مەن بۇل حالىقتان كەتتiم» دەگەنگە تiرەلەدi عوي.. اباي ولگەندە حالقىنا بارعان جوق. حالقىنان كەتتi. ابايدىڭ ءومiرi سولاي اياقتالعان. مiنە، بiز – ەشتەڭەنiڭ قادiرiنە جەتپەيتiن وسىنداي حالىقپىز. ءوزiمiزدiڭ كiم ەكەنiمiزدi بiلۋگە ۇمتىلىس ەندi عانا باستالدى. بiز قازiر ءوزiمiزدiڭ جامانشىلىعىمىزعا عانا عاشىقپىز. باسقا ەشتەڭەمiز جوق. اقشانى جاقسى كورەمiز، اتاققۇمار، داڭعوي، جاقىنىمىزدى مۇقاتقىش ەلمiز. ەشتەڭەنi كورگiمiز كەلمەيدi. ءوزiمiز عانا اۋليە بولعىمىز كەلەدi. ءوزiمiزدi ماقتاپ-ماداقتاۋعا شەبەرمiز. ونداي زاماننان ءۇمiت جوق. بiزدiڭ بولاشاعىمىز ءالi الدا. وعان باراتىن تاراۋ-تاراۋ جولدار جاتقانىمەن بiزدiڭ قازاقتىڭ بiرەۋi بۇل باعىتتارعا تۇسكەن جوق. ال تۇسكiسi كەلگەن ادام بولسا اڭدىپ تۇرىپ، ات­قىمىز كەلەدi. ال تاعى بiر دايىن جول – باسقا حالىقتاردىڭ جۇرگەن جولىمەن جۇرگەن جوقپىز. جاھاندانۋدى قازاق جەك كورەدi, وزدەرiنiڭ ءولiم جولىنداي كورەدi. بiراق باسقا جول جوق. جالعىز عانا ورتاق جول، تالاي حالىقتىڭ سۇيەگiن قۋراتىپ قىرعان، باقىتسىز ەتكەن، ەڭ سوڭىندا ۇرپاعى قايتا تاپقان جول – وسى. اسسيريا، بابىل، باعزى گرەك، شۋمەريا، ءبارi قۇرىدى، ارتىندا تەك اتاعى عانا قالدى. تەك اڭىز عانا قالادى. قازاق تا وسىلاي، ءوزiنiڭ قازاقشىلىعىن جوعالتادى.

جاس قازاق: سوندا قازاقتىڭ بولاشاعى جوق دەپ ايتقىڭىز كەلە مە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: بۇل قازاقتىڭ بولاشاعى جوق دەگەن ماعىنادا ەمەس. بۇل حالىق الداعى ۋاقىتتا كيiز ۇيدە تۇرمايدى، اتقا مiنبەيدi. وتىرا قالىپ اقشا ەسەپتەيدi نەمەسە باسقالارعا اۋلا سىپىرۋشى بولادى.

جاس قازاق: اقشا ەسەپتەۋدەن ەۆرەيلەر جامان بولىپ وتىرعان جوق قوي؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ەۆرەي بولۋ ءۇشiن قۇداي سەنi ءسۇيۋi كەرەك. اللا ەۆرەيدi جاقسى كورگەنiم ءۇشiن جاراتتىم دەگەن. بۇكiل دiن اتاۋلىنىڭ تiزگiنiن ۇستاعان دا سولار. يسلام، حريستيانشىلىق، يۋدايزم دiندە­رiنiڭ ءبارiنiڭ نەگiزi الدىمەن ەۆرەيدەن شىققان يبراھيم پايعامبارعا تۇسكەن دەپ سانالادى. ول كەزدەگi ەۆرەيدiڭ قازiرگiدەي قۋلىعى جوق، بiراق قۇتىرعان بiر جىندى شالى ەكi قاتىنىمەن جايلى جەر iزدەپ كوشەدi ەكەن. سوسىن كiشi قاتىنى ۇلكەنi سارادان تاياق جەپ، كۇنiن كورە الماي بiر بالاسىمەن جولدا قاڭعىپ قالادى. ودان تاراعاندار – بۇگiنگi پالە­ستين­دiكتەر. ال بiرiنشi قاتىنى سارادان تۋعان بالانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جولى بولدى. ولار – قازiرگi ەۆرەيلەر. ولار سان جاعىنان وسپەگەنiمەن، اقىل دا، قۋلىق تا سولاردا. بۇكiل تاريحتى سولاردىڭ جولىمەن جاساپ وتىرسىڭ. مىسالى، سەن قازاقتىڭ تاريحىن باسقالار تۇمسىعىن دا سۇعا المايتىنداي ەتiپ جاقسىلاپ تۇرىپ جاسايسىڭ، بiراق ءبارiبiر ەۆرەيدiڭ تاريحىنان اۋماي شىعادى. ويتكەنi, ءومiر بويى وقىعانىڭ تەك ەۆرەيدiڭ وقۋى. ودان باسقا وقۋ جوق.

جاس قازاق: نەگە ولاي؟ ارگەنتين بورحەستi وقىساڭىز، ەفتاليت، عۇن، گالل مەن گوت سەكiلدi حالىقتاردىڭ ۇرپاعىنا مۇرا ەتكەن تاريحى جوق، ءداستۇرلi تاريح تەك ءولi تەڭiز جاعالاۋىنداعى حالىقتاردا عانا بار دەيدi. ولاردىڭ ارابتار مەن ەۆرەيلەر ەكەنi بەلiگiلi.

وتەجان نۇرعاليەۆ: بورحەس – بiزدiڭ زاماننىڭ سەگiز سەرiسi. سەندەر ونىڭ اتىن عانا بiلەسiڭدەر. بۇكiل قازاقتىڭ وڭاي ولەڭ شىعاراتىن، بەس مينۋتتا بۇكiل تاريحتى جىرلاپ بەرەتiن اقىندارىن سەگiز سەرi دەپ ايتۋعا بولادى. سەگiز سەرi دومبىرامەن بەس مينۋتتا تاريحتى تiزiپ ايتىپ بەرەدi. ول ونىڭ پاراساتتىلىعى نەمەسە بiلiمدiلiگi ەمەس، پاتريوتتىعى. قازاقتى كوتەرە بiلەتiندiگi. سوسىن قاۋمالاعان جۇرت ودان باتا-تiلەك سۇرايدى. سەگiز سەرi بولسا، «قازاقتان اسقان حالىق جوق، ورىس كورسەڭ قارسى شاپ، الدىندا باس يمە. دالادا ءدال مەن سياقتى ەڭسەڭدi تۇسiرمەي اسقاق ءجۇر. ەلiڭدi, دالاڭدى ءسۇي، ەشقانداي بايلىققا ۇمتىلما، جالعاندى جالپاعىنان باسقان سەرi بولىپ ءوت» دەيدi. بۇكiل قازاقتىڭ اقىندارى تۋرا سونداي سەرi بولعىسى كەلەدi. بiراق ونىڭ زامانى الدەقاشان كەتكەن. سەگiز سەرiنi باسقالاردىڭ ۇناتپايتىنى سول. قازاقتىڭ مىڭنىڭ ۇستiندە ءانi بولسا، سونىڭ ءبارiن شىعارعان سەگiز سەرi. بiراق «بiلگiشتەر» ونىڭ ءبارiن حالىق ءانi دەپ ءجۇر. نە ءۇشiن؟ سەبەبi, سەگiز سەرiنiڭ اتىن وشiرگiسi كەلەدi. قازاقتىڭ مادە­نيەتiن، اۋىز ادە­بيەتiن جاساعان وسى سەگiز سەرi. سە­گiز سەرi بiر اۋىلعا بارادى دا، بايىن ماقتايدى، «ساعان حان دا، قارا دا باسىن يەدi. سەنەن اسقان باتىر، باي جوق» دەيدi. سوسىن الگi باي وعان ءۇي تiگiپ، ايەل الىپ بەرەدi. ول بۇل جەردە باس-اياعى ەكi-ءۇش جىل تۇرادى دا، قاتىنى مەن بالاسىن قالدىرىپ تاعى كەتەدi قاڭعىپ. مiنە، سەرiلiك دەگەنiڭ وسپەۋ دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ اقىندارىنىڭ ءبارi سەرi بولعىسى كەلەدi, بiراق سەرi­لiكپەن الىسقا بارمايتىنىن بiلگiسi كەل­مەيدi. بۇل حالىقتىڭ ادەبيەتi تۇرالادى، ەندi وسپەيدi. قازاق باسقا حالىققا اينالۋدىڭ الدىندا تۇر دەۋگە بولادى.

جاس قازاق: ول قانداي حالىق؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: اتى قازاق بولعانىمەن، زاتى مۇلدەم باسقا حالىق. حالىقتىڭ رۋحى امان بولۋ ءۇشiن تiلi بولۋى مiندەتتi ەمەس. ول تەك حالىق بولۋعا كەرەك قىرىق قاسيەتتiڭ بiرەۋi عانا. جەردiڭ بەتiنەن جويىلماۋ ءۇشiن تاعى وتىز توعىز قاسيەتi بولۋ قاجەت.

جاس قازاق: قازiرگi قازاقتىڭ بويىندا قالعان وتىز توعىز قاسيەت بار ما جانە بولاشاقتاعى قازاق وسى قاسيەتتەردi ساقتاي الا ما؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ادام ەڭ اۋەلi ءوزiن قۇرمەتتەۋدi ۇيرەنۋi كەرەك. مىسالى، ۇيiڭە قوناق كەلسە، ءوزiڭ تورگە وتىر. ۇلى حالىقتار سويتەدi. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەي­iن، تۇرمەدە 15 جىل بiرگە وتىرعان ەكi امەريكالىق قايىقپەن اعىندى سۋدان وتپەكشi بولادى. سوندا بiرەۋi قاسىنداعى جولداسىن قايىقتان تۇسiرەدi دە، قاپىسىن تاۋىپ قولىنداعى تاپانشاسىمەن اتپاقشى بولادى. مۇنى سەزiپ قالعان ەكiنشiسi «سەن مەنi نەگە اتقالى جاتىرسىڭ، مەنەن باسقا دوسىڭ جوق قوي، ادامگەرشiلiك قايدا؟» دەيدi. سوندا اناۋ «مىنا قايىق ەكەۋمiزدi بiردەي كوتەرە المايدى، سۋعا باتىپ كەتەدi, سوندىقتان سەن ءولۋiڭ كەرەك» دەيدi دە، تارس ەتكiزەدi. مiنە، قازاق ءوزiم دەسە وسىنداي قولى دiرiلدەمەيتiن قاتiگەز بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ جەرiنە ارام پيعىلمەن اياق باسقان ادامنىڭ اياعىن سىندىرىپ، ءمۇيiزiن كورسەتكەننiڭ ءمۇيiزiن قاعىپ تاستاۋى تيiس. سونداي دارەجەگە كوتەرiلسەك، حالىق بولۋعا قاجەت بiر قاسيەتكە جەتكەنiمiز بولىپ سانالادى. تەك ارۋاقتى، بولماسا ايەلiڭ مەن بالاڭدى عانا ەمەس، ءوزiڭدi دە جاقسى كورۋ سەزiمiن قورعاي بiلۋiڭ كەرەك. قازاقتا ونداي قاسيەت جوق. قازاق ءوزiم نە بولسام ول بولايىن، دوسىم امان بولسىن، بالام امان بولسىن، باستىعىم امان بولسىن دەيتiن اڭگiمەدەن ارى اسا الماي ءجۇر. سانامىزدان ارىلماي كەلە جاتقان قۇلدىق پسيحولوگيا دەگەنiڭiز وسى.

جاس قازاق: ءار قازاق ءوزiن ارداق تۇتاتىن قاسيەتتi قاشان جانە قالاي قالىپتاستىرامىز؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ول سەن بايىعاندا بولادى. سەگiز قاباتتى ءۇيiڭ، جانىندا بiر گەكتار جەرiڭ، تiپتi كiشكەنتاي تiكۇشاعىڭ بولعان كەزدە، سەن ولاردى قولىڭ دiرiلدەمەي قورعايتىن بولاسىڭ. ول ءۇشiن قازاقتىڭ اربiرەۋi ىرىسى شالقىعان باي بولۋى كەرەك. مىسالى، قازاق اناۋ از شەشەنگە ەشتەڭە دەي المايدى. كەزدەسسە – سالەم بەرۋi, كەرiسسە – جاي وكپەلەۋi مۇمكiن، بiراق تيiسە المايدى. ال سول شەشەندi «نەگە ءۇيiمنiڭ الدىنان كوكiرەك كەرiپ وتەسiڭ؟» دەپ قامشىمەن تارتاتىن قاسيەت دارىسا، كەرەمەت بولار ەدiك. مەن قازاقتا سونداي مiنەز بولعانىن قالايمىن. بiراق سورىنا قاراي، بۇل قازاق وعان جەتە الماي جاتىر.

جاس قازاق: مۇحتار ماعاۋين اعامىزدا وسىنداي مiنەز بار ەمەس پە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ءيا، ونداي مiنەزi بار. ول ءوزiنiڭ جازعانىن قاسيەتتەگەنi عوي. ءوزiنiڭ جازعان-سىزعان شىيماي-شاتپاقتارىن سۇيەدi ول. ماعاۋيندi جاقسى كورەم، بiراق ءوزi ادام ەمەس. ادامعا كەرەكتi باسقا قاسيەتتەر وندا جوق. ونىڭ مەن جاقسى كورەتiن تاعى بiر قاسيەتi, جازعانىن قالاي دا شىعارادى. ال مەن وعان كەرەعار باسقا اداممىن، جازعانىمدى شىعارعىم كەلمەيدi جانە شىقپاي-اق قويسىن. كەرەك بولسا وزدەرi تاۋىپ الادى. اباي جۇرگەن جەرiندە ءوز ولەڭiن اركiمگە «سەن وقى، سەن وقى» دەپ تاراتىپ بەرەتiن بولعان. كەرەك قىلعاندار الىپ، كەرەك ەتپەگەندەرi قۇيرىعىن سۇرتەتiن بولعان. مiنە، اباي ءسويتiپ وتكەن. مەنiڭ جازعانىم دا دالادا قالادى دەپ ويلامايمىن. بiراق مەنiڭ جولىم ادەبيەتتە جۇرگەننiڭ بارلىعىنا بiردەي جارامايدى. ال ماعاۋيننىڭ جولى دۇرىس. ەشتەڭەسiن تارتپادا قالدىرعىسى كەلمەيدi, كەز كەلگەن دۇنيەسiنiڭ ءبارiن التىن سانايدى. ونىڭ قايسىسى التىن، قايسىسى التىن ەمەس ەكەنiن بiز بiلەمiز، سەندەر بiلمەيسiڭدەر.

جاس قازاق: ءوزiڭiز پوەما ارناعان اسقار سۇلەيمەنوۆ زامانداسىڭىز قانداي جازۋشى ەدi?

وتەجان نۇرعاليەۆ: ول جازۋشى ەمەس. بار بولعانى ءوزiنiڭ قارا باسىنىڭ بوستاندىعىن سۇيگەن ادام. ول دا وتە كەرەك قاسيەتتiڭ بiرi. ول «مەنiڭ بiلگەنiمدi بiلگەن ادام قۇدiرەتتi» دەپ ساناپ، تاپسا توبەسiنە شىعارعىسى كەلەدi. بiراق ونداي ادام تاپپايدى. ول كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مۇراسىن جاتسىنباي، جاتىپ الىپ وقيتىن. مىسالى، اسقار فاشيزمنiڭ مۋزىكاسىن شىعارۋشى دەپ بiرەۋلەر جاڭساق ءتۇسiندiرiپ جۇرگەن نەمiس ۇلتىنىڭ ماقتانىشى ريحارد ۆاگنەردiڭ مۋزىكاسىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن وقۋىن ستيپەندياسىمەن بiرگە تاستاپ، بiر جىل ۆاگنەرمەن جىندانعان ادام. ۆاگنەر كiمگە كەرەك قازiر. بiراق قازاقتا ۆاگنەر سياقتى مۋزىكامەن حالىقتىڭ بارلىق شارۋاسىن جاساپ بەرەتiن ەشكiم جوق.

جاس قازاق: جوعارىدا تاريح جانە ەۆرەيلەر تۋرالى ايتىلىپ قالدى. قاراپ وتىرساق، ءۇش جارىم مىڭ جىلدى قامتيتىن ولاردىڭ تاريحى دا تىم ۇزاق دەۋگە كەلمەيتiندەي. جانە تاريحتى شۋمەرلەردەن، بابىلدىقتاردان كوشiرiپ الدى دەيتiن اڭگiمە تاعى بار؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ارينە، كiم كiمنەن كوشiرiپ العانىن جازىپ وتىرعان ادام عانا بiلەدi. قازاقتىڭ بارلىق اقىنى وتەكەڭنەن كوشiرۋ ۇستiندە. مەنi ەشكiم وقىمايدى دەپ ويلاماڭدار، كۇشتi وقيدى، تiپتi لۋپامەن وقيدى. سوسىن ويىنداعىسىن جاساي بەرەدi. مىسالى، قادىر، تۇمانباي، وڭعارسىنوۆا ءفاريزا ءبارi كوشiرەدi. بiرگە وقىعان كەزدە كەكiلبايدىڭ ءابiشi دە كوشiرگەن. بiراق وعان قالاي رەنجيسiڭ، ويتكەنi, مەن – حالىقتىڭ قازىناسىمىن. مەنەن دە كۇشتi اقىن شىققانىنا مەن قۋانباسام رەنجiمەيمiن. بiراق ونداي اقىن جوق. سەبەبi, مەنiڭ ولەڭiمدi شىعارتپاۋعا ءبارi تىرىسىپ جاتىر. ۋاقىتقا جاۋاپ بەرەتiن ولەڭ مەنiكi عانا. مەن تەك جانعا جايلى ولەڭ تۋدىرعىسى كەلەتiن اقىنداردى تۇسiنبەيمiن. ولەڭ جانعا جايسىز بولۋ كەرەك. استىڭداعى ەسەگiڭنiڭ ارقاسى جاۋىر بولۋ كەرەك. سوندا عانا ول تۋلاپ جىعادى. مەنiڭ شىندىقتى ايتپاۋدان باسقا جولىم دا جوق. ەگەر ءسوز ءۇشiن تۇرمەگە وتىرعىزۋ كەرەك بولسا، وتىرۋعا بولادى. جۇرت مەنi ويىنا كەلگەنiن iستەپ جۇرە بەرەتiن ەڭ باقىتتى ادام دەپ ەسەپتەيدi. باسقالار سولاي ويلايدى. نەگە مەنiڭ ولەڭiمدi وقىعىسى كەلمەيدi, ولەڭiمدi نەگە شىعارمايدى؟

جاس قازاق: “ەگەمەن قازاقستانعا” بiر بەت ولەڭدەرiڭiز باسىلدى عوي؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ول دەگەنiڭ 1958-1959 جىلدارداعى باياعى يزرايلدiڭ پاتشالىعى تۇسىنداعى ولەڭدەر ەمەس پە؟

جاس قازاق: ابايدىڭ قادiرiنە جەتپەدiك، باسقالارىمىزدى كوزگە دە iلمەيدi دەمەكسiز بە؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ءومiرi ۇزارىپ، تiرi جۇرسە اباي اعا سۇلتان بولار ەدi. بiراق اباي وعان شىداي المادى. ويتكەنi, اقىن عوي، سول اقىندىقتىڭ سوڭىندا جانىپ كەتتi. ءوزiنiڭ ولەڭiنiڭ قىزىعىن دا كورمەگەن ادام. بiزدiڭ ونى ءتۇسiنiپ، ەڭبەكتەرiن قولعا الۋىمىز كەزدەيسوقتىق. مۇرسەيiت، مۇحتار سەكiلدi عاجايىپ ادامداردىڭ جانقيارلىق جۇمىسىنىڭ ارقاسى. ايتپەسە اباي دا سەگiز سەرiنiڭ كەبiن كيەر ەدi. اباي ورىستىڭ الدىڭعى قاتارداعى جازۋشىسى عوي. تولستوي بولماسا دا سالتىكوۆ-ششەدرينگە جاقىن، پۋشكيندەي بولماسا دا، لەرمونتوۆقا جاقىن. ەگەر حالقى ۇلى بولسا، اباي پۋشكيننەن دە مىقتى بولار ەدi. بiراق جەر جۇزiندە پۋشكيننەن دە ۇلى اقىندار كوپ. بiراق قازاقتىڭ ولاردى كورگiسi كەلمەيدi.

جاس قازاق: ورىستاردا پۋشكينتانۋ ول دۇنيەدەن وتكەسiن كەمi ەلۋ جىلدان كەيiن باستالدى. ال قازاقتا اباي قايتىس بولعان سوڭ ارادا ون-ون بەس جىل وتiسiمەن-اق اقىن تۋرالى سوزدەر ايتىلا باستادى. وعان الاشورداشىلاردىڭ ەڭبەكتەرi كۋا. بۇل ۇلىسىن تانۋدا قازاقتىڭ ورىستان زەرەكتiگiن اڭعارتپاي ما؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: الاش وردانىڭ اقىندارى ابايعا مۇلدە ۇقسامايدى. ولار ابايدىڭ اسەرiنسiز، ىقپالىنسىز قالىپتاسقاندار. سەندەرگە وڭاشالاپ ايتايىن، ولاردىڭ ءبارi – ورىس اقىندارىنىڭ كوشiرمەسi. ماعجاننىڭ پانيسلاميزم، پانتۇركيزم، پانمونگوليزم دەگەندەرi ورىس اقىندارىنىڭ اڭگiمەسi. اباي ول اۋرۋمەن اۋىرعان جوق. ماعجاندى ءبارiڭ جاندارىڭداي جاقسى كورەسiڭدەر. ويتكەنi, ءبارiڭ ۇلتشىلدىق اۋرۋىمەن اۋىرعانسىڭدار. باسقا ۇلتتىڭ الدىندا ءوز تۋىڭدى بيiك قىلۋعا تىرىساتىن اسiرە قىزىلدىق سوردىڭ بiر ءتۇرi. بۇل، كوبiنەسە، جاس حالىقتاردىڭ اۋرۋى. ۇلى حالىقتار ونداي دەرتكە پىسقىرمايدى. باسقا ماسەلەسi جەتiپ جاتىر. ال بiزدiكi ۇلتشىلدىقتىڭ جالاڭاش ءتۇرi. ماعان مiرجاقىپ تا، احمەت تە، ماعجان دا، ءبارi ۇنامايدى، بۇلار – بايلارعا الاقان جايىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانىن جازامىز، تۇڭ­عىش گازەتiن شىعارامىز دەپ سولارعا جاعىمپازدانعان ادامدار. بiراق ولاردان جيiركەن­بەيمiن. ۋاقىتىنا قاراعاندا ونىسى دۇرىس تا شىعار دەپ ويلايمىن.

جاس قازاق: وتكەنگە سiزدiڭ كوزقاراسىڭىزبەن قارايتىن بولساق، تاريحتا بiردە-بiر ۇلى ادام قالمايتىن سەكiلدi?

وتەجان نۇرعاليەۆ: قالمايدى. ەسحيل، سوفوكل قۇساپ ۇلتتىڭ تراگەدياسىن اشىپ كورسەتەتiن اقىندار عانا ۇلى. حالقى قۇرىپ بارا جاتقاندا شىعار جول كورسەتكەن اقىن عانا ۇلى. ال قازاق حالقىنا مۇنداي جول كورسەتiپ وتىرعان اقىن جوق.

جاس قازاق: ءوزiڭiز جول كورسەتە الار ما ەدiڭiز؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: كورسەتەمiن. مەنiڭ ءسوزiمدi شىعارسا، سوسىن سول ءۇشiن بiر-ەكi جىل تۇرمەگە وتىرعىزسا، iسiمiزبەن ەمەس، جازعانىمىزبەن جول كورسەتە الامىز.

جاس قازاق: بiر كەزدە Iلياس ەسەنبەرلين مەملەكەتتiك سىيلىققا ۇسىنىلعاندا بiرەۋ­لەر ارىز جازىپ، جولىن كەسكەن كورiنەدi, ال سىيلىقتى تالانتتى گرۋزين جازۋشىسى ال­عانى بەلگiلi. ءوستiپ جۇرگەن اقىن-جازۋشى كiمگە جول كورسەتەدi?

وتەجان نۇرعاليەۆ: ءيا، ونى جازعان بiز، كiشi ءجۇزدiڭ جiگiتتەرi. تاحاۋي احتانوۆ، ءابدiجامiل نۇرپەيiسوۆ، ءابiش كەكiلباەۆ جانە مەن تورتەۋمiز جازعان بولاتىنبىز. بiزدەگi كورەالماۋشىلىق كەمشiلiك ەمەس، قازاقتىڭ جاماندىعى دا ەمەس، ءوزiنiڭ قانىنا سiڭگەن مiنەزi عوي. مىسالى، مەن كورە الماستىقتان بiراز ادامداردى جامانداپ وتىرمىن. بۇل كورە الماعاندىقتان ەمەس، قىزىعۋشىلىقتان. ەندi بiر جاعىنان سەندەردi, باسقا دا جاستاردى سول دەڭگەيدە قالماسا ەكەن دەۋ. بiزدiڭ اقىندار قازاق حالقىن قۇرتقىسى كەلەدi. ەتەگiنەن كەرi تارتادى. ال بiزگە iلگەرi ۇمتىلىپ، تەك العا عانا قۇلاۋ كەرەك.

جاس قازاق: اقىندار بiر-بiرiنە قارا تاڭبا تاپسىرادى دەپ جاتادى، سiزگە ەشكiم ولاي iستەگەن جوق پا؟

وتەجان نۇرعاليەۆ: ءيا، ونداي ءداستۇر بار، قولىڭا قارا بەلگi اكەلiپ تاپسىرادى، نە ونى جاعىنان سالىپ جiبەرۋiڭ كەرەك، نە بولماسا ولەڭ وقى دەيسiڭ. ماعان الماس تەمiرباي دەگەن بالا تاپسىردى. بۇل «سەن بiتتiڭ، ەندi اقىن ەمەسسiڭ» دەگەنi. سوسىن وعان ولەڭ وقى دەپ ەدiم، ەكi ولەڭ وقىدى. ەكەۋi دە كەرەمەت. «مىنا ولەڭدەر وزiڭدiكi مە، ءالi دە وسىنداي ولەڭ جازا الاسىڭ با، الدە بار ولەڭiڭ وسى عانا ما؟» دەپ سۇرادىم. ءيا، وزiمدiكi دەدi. «ونداي بولسا ۇيگە ءجۇر، مەنiڭ سەنiكi سياقتى بەس ءجۇز ولەڭiم بار» دەدiم. جولاماي كەتتi. كەيiن ءمۇشايرادا جۇلدە العان ولەڭiن وقىپ ەدiم، ناشار ەكەن.

مەن قازاقتىڭ ۇلىلارىن اقىماق قىلىپ، اقىماقتارىن ۇلى ەتiپ كورسەتەمiن. سوندا عانا شىندىق قايتادان جاڭا قىرىنان كورiنەدi. بiز دايىن شتامپتارمەن جۇرمەۋiمiز كەرەك. قازاقتىڭ ادەبيەتiندە، ونەرiندە حالتۋرا كوپ سياقتى، ۇناتپاي تۇرامىن. سوسىن توقمەيiلسۋ، iشتارلىق بار. فرانتسۋز، ازەربايجان حالىقتارى سەكiلدi كەڭ بولۋىمىز كەرەك. باسقالاردىڭ ارتىقشىلىعىنان ۇيرەنە بiلۋiمiز كەرەك. قازاق ءوزiنiڭ تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى سەكiلدi تار ۇيشiگiنەن سىرتقا شىققىسى كەلمەيدi. قاراباي، سارىبايدىڭ زامانىن اڭساپ، قىز جiبەككە ۇيلەنگiسi كەلەدi. قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاسا دەپ ويلايدى. قويدىڭ ۇستiنە بوزتورعاي قايدان جۇمىرتقالاسىن؟..

جاس قازاق: اششى دا بولسا تۇشىمدى اڭگiمەڭiزگە راحمەت.

1938 جىلى 15 تامىزدا اقتوبە وبلىسى، بايعانين اۋدانىنىڭ «اقجار» ۇجىمشارىندا دۇنيەگە كەلگەن.

1964 جىلى قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiن بiتiرگەن.

1964-1968 جج. جارقالا ورتا مەكتەبiندە مۇعالiم، 1968-1969 جج. «قازاقستان پيونەرi» گازەتiندە تiلشi, 1969-1972 جج. «قازاق ادەبيەتi» گازەتiندە تiلشi, سودان كەيiن «جالىن» باسپاسىندا رەداكتور بولىپ قىزمەت اتقار­عان. قازiر شىعارماشىلىق دەمالىستا.

شىعارمالارى: مەنiڭ ماحابباتىم. ولەڭدەر. «جازۋشى»، 1962; اق نوسەر. ولەڭدەر. ا.، «جازۋشى»، 1968; نوسەردەن كەيiن، ولەڭدەر. ا.، 1972; قايىڭدى توعاي. ولەڭدەر. ا.، «جازۋشى»، 1973; سوعىستىڭ سوڭعى جازى. باللادالار. ءتورت كiتاپ. «جالىن» جانە «جازۋشى»، 1977-1984 جىلدار; افينا مەكتەبi. ولەڭدەر. «جازۋشى»، 1997 ج.

اقىننىڭ شىعارمالارى: مەنiڭ ماحابباتىم. ولەڭدەر. «جازۋشى»، 1962; اق نوسەر. ولەڭدەر. ا.، «جازۋشى»، 1968; نوسەردەن كەيiن، ولەڭدەر. ا.، 1972; قايىڭدى توعاي. ولەڭدەر. ا.، «جازۋشى»، 1973; سوعىستىڭ سوڭعى جازى. باللادالار. ءتورت كiتاپ. «جالىن» جانە «جازۋشى»، 1977-1984 جىلدار; افينا مەكتەبi. ولەڭدەر. «جازۋشى»، 1997 ج.

(«جاس قازاق»، №32, 2008)