ەرلان قارين: ۇلتتىق ماسەلەدە جۇيەلى كوزقاراس قاجەت
- ءسىزدىڭ نەگىزگى قىزمەتىڭىزدەن ءبولەك، تاريحي زەرتتەۋلەرمەن، سونىڭ ىشىندە بالبال تاستاردى تانۋمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى ءبىلەمىز. جالپى، ءدال وسى تاقىرىپپەن نەگە اينالىستىڭىز؟
- ءسىزدىڭ نەگىزگى قىزمەتىڭىزدەن ءبولەك، تاريحي زەرتتەۋلەرمەن، سونىڭ ىشىندە بالبال تاستاردى تانۋمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى ءبىلەمىز. جالپى، ءدال وسى تاقىرىپپەن نەگە اينالىستىڭىز؟
- باستاپقى كەزدە مەن بالبالتاسقا عىلىمي تۇرعىدان ەمەس، بەلگىلى ءبىر وبرازدىق تۇرعىدان قىزىعا باستادىم. سەبەبى ءبىز قازاق دالاسىن ەلەستەتكەن كەزدە كوزگە ءجيى كەلەتىن وبرازداردىڭ ءبىرى: شەكسىز دالا، قيسايىپ تۇرعان بالبال تاس، ۇزاقتان مەنمۇندالاعان توبە. دالا كورىنىسىنىڭ سىرى - ول تاڭ اتىپ، كۇن باتىپ جاتسا دا، كەز كەلگەن ۋاقىتتا وسى شەكسىز دالادا ءبىر مۇڭ بايقالادى. ال بالبال تاس تۇرعان جەردە دالا مۇڭى بۇدان دا قاتتى سەزىلەدى...
بالبال تاس - بۇل ءوزىڭىز بىلەتىندەي، نەگىزى ەرتە تۇركىلىك ءداستۇر. بالبال تاستاردىڭ نەگىزگى تارالۋ ايماعى - ورحوننان باستاپ كاسپي جاعاسىنا دەيىن. ال قىپشاق ءداۋىرىنەن كەيىن بالبال تاستار ءۇردىسى جالعاسىپ، سولتۇستىك كاۆكاز، رەسەي، ۋكراينا، دۋنايعا دەيىن جايىلدى. بىراق باتىسقا ىعىسىپ، ۋاقىت وزگەرگەن سايىن ونىڭ فورماسى دا وزگەرىپ وتىردى. بۇگىنگى قۇلپىتاستار مەن قويتاستار - سول بالبالداردىڭ جالعاسى. نەگىزى، بۇل تاقىرىپتى ارحەولوگتار زەرتتەگەن سوڭ، بۇعان قاتىستى تەك عىلىمي كوزقاراس قالىپتاسىپ قالعان. مەنىڭشە، مۇنىڭ تەك عىلىمي كوزقاراستان باسقا دا، ايتالىق، تانىمدىق، رۋحاني استار-ماعىناسى زور.
بىرىنشىدەن، بالبال تاستاردى ونەر تۋىندىلارى دەپ تە قاراۋ قاجەت. تاستا ادام بەينەلەرىن، سول كەزدەگى تۇلعالاردىڭ مىنەزدەرىن كەلتىرىپ، بىردە ايبىندى رۋحتى، ال باسقا ءبىر كەزدە تراگەديالىق كەيىپتى جەتكىزە العان.
ەكىنشىدەن، بالبال تاستار تۋرالى جۇيەلى زەرتتەۋلەر از. كوپتەگەن عالىمدار، تەك بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ نەمەسە ءوڭىردىڭ كولەمىندە عانا ولاردى قاراستىرادى. ال ءبىز ولاردى كەڭ ماسشتابتا قاراعىمىز كەلەدى. وسى ۋاقىت بويى، ءبىز سەمەيدەگى شىڭعىستاۋ، پاۆلودارداعى باياناۋىل مەن قىزىلتاۋ، اقمولاداعى ەرەيمەنتاۋ، جامبىلداعى شۋ مەن مەركى جانە قىرعىزستان مەن موڭعولياعا ساپار جاسادىق. قازىر سول ەكسپەديتسيالاردا جيناقتالعان ماتەريالداردى تالداۋدامىز. قۇداي قالاسا، وسى جىلى قاراعاندىداعى قارقارالىعا جانە موڭعولياعا ەكىنشى ساپاردى جوسپارلاپ وتىرمىز.
ۇشىنشىدەن، بۇل - ولاردىڭ ساقتالۋى مەن قورعالۋ ماسەلەسى. جىلدان-جىلعا دالادا تۇرعان تاستاردىڭ سانى ازايىپ، كوبىسى ۇرلانىپ، قالعانى قيراتىلىپ جاتىر. وسىعان نازار اۋدارعىمىز كەلەدى.
- موڭعولياداعى قازاق ايماقتارىنداعى بالبال تاستاردى زەرتتەپ قايتقان سوڭ، ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «مەن تاس ەمەس، رۋح ىزدەپ ءجۇرمىن» دەگەن ەدىڭىز. قازاقتىڭ رۋحىن ءسىز سول تاستاردان تاپتىڭىز با؟
- بالبال تاستا قاشالعان ادام بەينەلەرىنەن سول ءبىر كەزدەردى، ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ كەيپىن عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن سولاردىڭ ءمىنەزدەرىن ەلەستەتەسىڭ. كەيدە سول تاستارعا قارايسىڭ دا، تاڭعالاسىڭ. ءبىر كىسىلەر ايتپاقشى، باياعىدا ءومىر سۇرگەن سول شالداردىڭ كەيپى بۇگىن وزگەرمەگەن ەكەن عوي دەيسىڭ... قۇدايعا شۇكىر، سول مىنەز ءالى ءبىزدىڭ بويىمىزدا بار سياقتى، ءايتەۋىر سوعان سەنگىم كەلەدى.
- ءسىز اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا، بالبال تاستارعا تەك عىلىمي، ياعني ارحەولوگيالىق تۇرعىدان ەمەس، رۋحاني-تانىمدىق تۇرعىدان دا قاراۋ قاجەت دەپ ايتىپ قالدىڭىز. وسى ويىڭىزدى جالعاستىرساق...
- تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ادام بالاسى ءوزىنىڭ كىمنەن جانە قالاي جارالعانىن ۇمىتىپ، كەيدە قۇدايمەن جارىسىپ يا تالاسىپ جاتادى. قىتايلىقتاردىڭ ۇلى قورعانى، مىسىر ەلىنىڭ پيراميدالارى - مۇنىڭ بارىندە سول «مەنمەندىك». ماسەلەن، جاقىندا دۋبايدا الەمدەگى ەڭ بيىك عيمارات اشىلدى. ءوز باسىم مۇنداي جايتتارعا تاڭعالمايمىن، مەن بۇدان قورقامىن. ادام ءوز كۇشىن، ءوز مۇمكىندىكتەرىن ونىسىمەن كورسەتپەۋى كەرەك. ادام تابيعاتتان دا، قۇدايدان دا اسىپ كەتە المايدى. بىراق كوپتەگەن حالىقتار، مەملەكەتتەر «مەنمەندىككە» بارىپ، «ءبىز وسىنداي دەڭگەيگە جەتتىك» دەگەندى پاش ەتىپ جاتادى. ال ءبىزدىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىنان تۋىنداعان قۇندىلىقتارىمىز ءوزگەشە. باسقالارمەن جارىسىپ، ءۇلكەن قالا، نە قامال سالۋدى كوزدەمەي نەمەسە وزەننىڭ اعىسىن بۇزباي، تاۋدى بۇزباي، وزدەرى مەكەندەگەن سول جەردى قاز-قالپىندا ءار ۇرپاققا تاپسىرىپ وتىرعان. دالادا تۇرعان بالبالدار - سىزدەردىڭ اتا-بابالارىڭىز وسى جەرگە يە بولعان، ەندى سىزدەر دە وسى جەرگە يە بولىپ، وزدەرىڭنەن كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ تاپسىرىڭدار دەگەن قاراپايىم عانا ويدى ءۇندەيتىن سياقتى.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بالبال تاستار عاسىرلارمەن ساقتالعان ءداستۇر بويىنشا دالادا تۇرۋى كەرەك پە، الدە ولاردى ساقتاۋعا ارنايى مۇراجاي اشۋ دۇرىس پا؟
- العاشىندا، بالكىم، بالبال تاستاردى ءبىر جەرگە جيناپ، ارنايى مۇراجاي اشۋ ءجون شىعار دەگەن وي بولدى. مەن ارىپتەستەرىممەن بىرگە قازاقستانداعى كوپتەگەن وبلىستىق، اۋداندىق، ولكەلىك مۇراجايلاردى ارالاپ شىقتىم. بايقاعانىم، كوپ جەردە بالبال تاستارعا ارنالعان ارنايى ەكسپوزيتسيا نە زال جوق. تاراز قالاسىندا عانا ءبىر كەشەن بار. راس، كەيبىر اۋداندىق، وبلىستىق مۇراجايلاردىڭ كىرە-بەرىسىندە، دالادا بالبال تاستار ورنالاستىرىلعان، بىراق كوبى ءجۇيەسىز. ماسەلەن، شىمكەنت، وسكەمەننىڭ وبلىستىق مۇراجايلارىندا بالبال تاستار پاتشا اسكەرىنەن قالعان زەڭبىرەكتەرگە قارسى ورناتىلعان. مۇنىڭ ءوزى دە، ياعني زەڭبىرەكتەرگە قارسى بالبال تاستاردى قاراتىپ قويۋ دا كەزدەيسوقتىق ەمەس شىعار؟!
وتكەن جازدا ارىپتەسىم بەرىك ابدىعاليەۆپەن الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايدىڭ ديرەكتورى نۇرسان الىمبايعا ارنايى بارىپ، ءوز ويلارىمىزبەن ءبولىسكەن ەدىك. ول دا بىزبەن كەلىسىپ، ەگەردە قارجى بولىنسە، تۇتاستاي ءبىر زالدى بالبال تاستارعا ارناۋعا بولار ەدى دەگەن ويدا. مەنىڭ ويىمشا، بالبال تاستارعا قاتىستى ءبىر زال ەمەس، ءتىپتى يدەالدى تۇردە دەربەس مۇراجاي اشىلۋى ءتيىس. ارينە، دالادا جاتقاندارىن سۋىرىپ الماي، سول كۇيىندە قالدىرۋ قاجەت، ال ءارتۇرلى اۋداندىق مۇراجايلار الدىنداعى بالبال تاستاردى ءبىر جەرگە جيىپ، تۇگەندەپ، جۇيەلەۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ارحەولوگتار تاپقان بالبالدارىن ءوز ينستيتۋتتارىن نەمەسە جەكە جيىنتىقتارىنا (كوللەكتسياسىنا) الىپ كەتىپ جاتادى. سولاردى دا ءبىر ورتالىققا توپتاپ، نەگە جيناماسقا؟!
- ولاردى ساقتاۋ ماسەلەسى قانداي دەڭگەيدە؟
- مىسالى، شىڭعىستاۋعا ۇيىمداستىرىلعان ساپار بارىسىندا بىزگە ءبىر سىنعان بالبال تاس كەزدەستى. ونى اڭ اۋلاۋمەن اۋەستەنۋشىلەر سۋدان وتە الماي، كولىگىنىڭ استىنا، لايعا لاقتىرعان. نەمەسە باياناۋىلدىڭ ماڭىنداعى ءبىر تاستى سايدىڭ ىشىنەن تاۋىپ قاراپ، ءتۇسىرىپ بولعاسىن، جول كورسەتكەن اعامىز «قايتادان سول سايعا جاتقىزىپ سالىپ قويىڭدار، ايتپەسە جولدا ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋلەر سۋىرىپ الىپ كەتەر» دەپ قايتا-قايتا ۋايىمدادى. ەرەيمەنتاۋعا ءبىز ءجيى بارىپ، ءتۇسىرىپ جۇرگەن تاسىمىزدى ۆولوشين ەسىمدى ارحەولوگ تۇرعان جەرىنەن اكەتىپ، استانالىق ءبىر مۇراجايعا بارىپ ساتىپ ءجىبەردى. وسىنداي مىسالدار كوپ. سوندىقتان ءبىز كەيبىر قۇلاپ جاتقان بالبال تاستاردى تىكتەپ قويماي، ءشوپتىڭ استىنا قايتا تىعىپ كەتىپ جۇردىك. امال جوق، ونى تىكتەپ قويساق، بىرەۋلەر قايتادان سىندىرىپ نە ۇرلاپ كەتۋى مۇمكىن. قايدا بارساق تا، ءجيى وسى تاستاردىڭ سوڭعى ۋاقىتتا ۇرلانىپ، ساتىلىپ جاتقاندىعىن ايتىپ جاتادى. وكىنىشكە قاراي، جىلدار ءوتكەن سايىن دالادا تۇرعان بۇل تاستار ازايىپ بارا جاتىر. سوندىقتان اۋدان، اۋىل، كەنت اكىمدەرى تەك شارۋاشىلىق ماسەلەلەر بويىنشا ەمەس، سونىمەن قاتار بابالاردان قالعان مۇراعا دا باس-كوز بولۋى كەرەك. ەڭ قىزىعى، قازاق ارحەولوگتارىنىڭ ماقالالارىن وقىپ كورسەڭىز، ولار قازاقستانداعى بالبال تاستاردىڭ جالپى سانىن كەلتىرگەن كەزدە كەيدە الىستاعى جاپوندىق عالىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە ءسۇيەنەدى. ءوز جەرىمىزدەگى مۇراعا ءوزىمىز يە بولا الماي ءجۇرمىز. بۇل ورتاق ەسەپتىڭ، جۇيەلى زەرتتەۋدىڭ جوقتىعىنىڭ سالدارى.
- ءسىز بالبال تاستاردى قايتادان ەل كولەمىندە جۇيەلەپ، ورتاق ءتىزىمىن جاساۋ كەرەك دەيسىز عوي سوندا؟
- تەك بالبالدار ەمەس، باسقا دا مۇرالارىمىزدى تۇگەندەپ الۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىن بىرەۋلەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كەڭ كولەمدە اتاپ وتەتىن توي رەتىندە قاراستىرۋى مۇمكىن. بىراق ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا باسقاشا تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. ءبىز 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىككە وراي ۇلتتىق سانادا ءوز شەشىمىن ءالى تاپپاعان، جۇيەسىز، كۇردەلى دەگەن ماسەلەلەردى يا تولىقتاي شەشىپ، يا ونى شەشۋ جولىن ءبىرجولا اشىپ كەتۋىمىز كەرەك. مىسالعا، ءتىل ماسەلەسى، ونوماستيكا، وقۋلىقتارعا كەلسەك. سول سياقتى مۇراجايلار مەن تاريحي ارحەولوگيالىق وبەكتىلەردىڭ جاعدايى - ۇلكەن ماسەلە. بىزدە تەك 3-4 وبلىس قانا ءوز ايماقتارىندا جيناقتالعان تاريحي، مادەني، ارحەولوگيالىق وبەكتىلەرىنىڭ تولىقتاي ءتىزىمىن جاساپ شىعاردى. مەنىڭشە، 20 جىلدىقتىڭ قارساڭىندا بارلىق وبلىستار ءوز ايماقتارىنداعى كيەلى مەكەندەر، قاسيەتتى جەرلەر، تاريحي، مادەني، ارحەولوگيالىق وبەكتىلەرىنىڭ ءتىزىمىن تولىقتاي جاساپ شىعارۋى كەرەك. سوندا عانا ءبۇكىل مۇرالارىمىز ەسەپتە بولادى. ءازىرشە، كوپشىلىگى ەسەپسىز، سول سەبەپتى قاراۋسىز.
- تاريحي ماسەلەلەرمەن اينالىسۋعا نە تۇرتكى؟ قانداي دا ءبىر سۇراقتارعا وتكەننەن جاۋاپ ىزدەيسىز بە؟
- ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز جاي عانا تاستىڭ توڭىرەگىندە بولىپ كورىنگەنىمەن، ونىڭ وزىنەن باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەردى تارقاتىپ شىعارۋعا بولادى. ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە، كوپ نارسەنى ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايدى. ءبارى دە ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى: ۇلتتىق رۋح، ءتىل، تاريح، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر! رۋحاني سالادا ءبارى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلمەيىنشە، ءبىزدىڭ ءتىل باعىتىندا نەمەسە باسقا ءبىر باعىتتاعى اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالار مەن ارەكەتىمىزدىڭ ماقساتىنا جەتپەيدى.
- جوعارىدا ءبىر سوزىڭىزدە بەرىك ابدىعاليەۆ تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز، جالپى، ول دا مۇراجايلاردىڭ كونتسەپتسياسىن جاساۋ قاجەتتىگىن ايتىپ ءجۇر عوي...
- نەگىزى، ماعان وسى ويدى سالىپ، كونتسەپتسيا جاساۋعا ارقاۋ بولعان بەرىكتىڭ ءوزى ەدى. كەيىن، ءوزىم دە بالبال تاستاردى زەرتتەپ، ءبىراز جەردى ارالاپ، مۇراجايلاردى كوردىم. اشارشىلىق، الاش تاقىرىبىنا بايلانىستى بىردە-ءبىر كولەمدى ەكسپوزيتسيانى كورمەگەن سوڭ، بەرىكپەن اقىلداسىپ، وتكەن جىلى قازاقستانداعى بۇكىل مۇراجايلارداعى جاعدايعا بايلانىستى زەرتتەۋ جاسادىق. ەندىگى ماقسات، مۇراجايلاردىڭ جاڭا تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋ.
- وسى مۇراجاي دەگەننەن شىعادى، تاريحشى رەتىندە بۇگىنگى مۇراجايلارىمىزدىڭ وتكەنىمىزدى ءتۇگەندەۋ جولىندا اتقارىپ جاتقان ءىستەرى، تاريحي جادىگەرلەرىمىزدى توپتاستىرۋ جاعى قانداي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟
- بىزدەگى مۇراجايلار، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ادىسىمەن جاسالعان. كەز كەلگەن وبلىستىق، ولكەلىك مۇراجايدىڭ جارتىسى فلورا مەن فاۋنادان قۇرالادى: قاسقىر مەن تۇلكىنىڭ تەرىسى، قىراننىڭ بەينەسى، ت.ب. قالعان جارتىسى ەرتە كەزەڭدەگى ءداۋىر دەپ اتالادى: جاپسىرىلىپ قۇراستىرىلعان ءبىر قۇمىرا، ءبىر-ەكى جەبە، ساداق، قىلىش. بولدى. ودان كەيىن پاتشالىق ءداۋىر. ءبىر پىلتە مىلتىقپەن شەكتەلەدى. ودان كەيىنگى جارتى كەزەڭ - كەڭەستىك ءداۋىر. قىزىل اسكەردىڭ كيىمى، پۋلەمەتى. ال الاش قايراتكەرلەرىن قانشا ايتساق تا، قاي مۇراجايعا بارساڭىز دا، ولاردى سول جەردەن كورمەيسىز. مەن شىمكەنت مۇراجايىندا ءجۇرىپ، تاڭعالدىم. ەكى قاباتتى عيماراتتىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ءبىر ستەندتە عانا الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان كوپ بولسا، 5-6 پاراق كوشىرمە قاعاز تۇر؟! باسقا دا مۇراجايلاردا سونداي جاعداي. ەسەسىنە كەز كەلگەن ءولكەلىك مۇراجايلاردا سول جەردە شىعاتىن سىرانىڭ نەمەسە اراقتىڭ بوتەلكەلەرى ءتىزىلىپ تۇرادى. سوسىن جاڭا ءداۋىر - ەگەمەندىك العان كەزەڭ. ونىڭ ءوزى دە دۇرىس بەينەلەنبەگەن.
- سوندا قالاي بولۋى قاجەت؟
- بىزگە ۇلتتىق دامۋ جولىن بەينەلەيتىن ورتالىق مۇراجايلارمەن قاتار، سالالىق مۇراجايلار دا كەرەك. مىسالعا، توكيوداعى ۇلتتىق مۇراجايدا تۇتاستاي ءبىر قابات جاپوننىڭ جىبەك ماتاسىنا، تاعى ءبىر قاباتى - قارۋ-جاراعىنا ارنالعان. ءسويتىپ، كەتە بەرەدى. ال ءبىز «قازاق - جاۋىنگەر حالىق» دەيمىز، بىراق ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن مۇراجايىندا بولساڭىز، وندا سول جاۋىنگەرلىك رۋحتى كورسەتەتىن ەشتەڭە دە جوق. ءبىزدىڭ مۇراجايلاردا ءبىر جىرتىق ساۋىت، نە جىعاسى جىرتىق دۋلىعا، ءبىر قىلىش پەن ءبىر سەمسەر تۇرادى... بالكىم، ودان گورى قارۋ-سايماننىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جيناستىرىپ قويۋ دۇرىس شىعار. بۇگىندە استاناداعى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مۇراجايىندا ابىلاي حانعا رەسەي پاتشاسىنىڭ سىيلاعان قىلىشى ساقتاۋلى. سول سياقتى شىمكەنت مۇراجايىندا كەنەسارىنىڭ قىلىشى تۇر. ارينە، عالىمدار اراسىندا «بۇل قىلىش كەنەسارىنىكى ەمەس» دەگەندەي داۋ بار. دەسە دە، «كەنەسارىنىڭ قىلىشى» دەگەن اتى تاعى بار عوي؟! مۇنىڭ ءبارىن جەكە-جەكە قاراستىرماي، ابىلاي حاننىڭ، كەنەسارىنىڭ قىلىشىنان باستاپ بارلىق قارۋ تۇرلەرىن جيناستىرىپ، «قازاقتىڭ قارۋ-جاراعى»، «قازاقتىڭ اسكەري ونەرى» دەگەن سياقتى نەمەسە ءبىر مۇراجاي نەمەسە ارناۋلى ەكسپوزيتسيالار ۇيىمداستىرۋ قاجەت. وتكەن جىلى موڭعولياداعى ساپار ۋاقىتىندا سۇراعان راحمەتۇلىنىڭ ۇيىندە وتىرعان كەزىمىزدە، ول ءوزىنىڭ جەبەلەر كوللەكتسياسىن كورسەتكەن ەدى. بۇرىن كورىپ جۇرسەم دە، كوپ ماعىنا بەرمەپپىن. اتاۋلارىن سۇراستىرىپ ەدىم، ونىڭ ءوزى دە جەبەلەردىڭ كوپ اتاۋلارىن بىلمەيدى ەكەن. كەيىن استاناعا كەلىپ، كەزدەيسوق بالالارعا ارنالعان قازاقتىڭ قارۋ-جاراعى جونىندە كىتاپشا قولىما ءتۇسىپ، سوندا ساۋىت-سايمان مەن قارۋدىڭ اتاۋلارى تۇگەل كەلتىرىلمەگەنى بولەك، قاتە بەرىلگەنىن كورىپ، سودان سول جەبەلەردىڭ اتاۋىن قول بوس ۋاقىتتا ءتۇرلى كىتاپتاردى الدىرتىپ ىزدەستىرە باستادىم. باستاعاسىن اياعىنا جەتكىزەيىن دەگەن ويمەن. جەبەنىڭ 100-گە جۋىق ءتۇرى بار! ولاردىڭ اتاۋلارىن تابۋ ءۇشىن قازاق ەپوستارى، باتىرلىق جىرلارىن، تاريحي پوۆەستەر مەن رومانداردى، باسقا دا ەڭبەكتەردى الىپ، اقتارا باستادىم. وسىلايشا قازىرشە جەبەنىڭ 40-قا جۋىق ەسكى اتاۋىن تاپتىم. ال ءبىز تاۋىپ، انىقتاماعان ءالى قانشاما اتاۋى بار؟ بۇل قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك، باتىرلىق رۋح داستۇرىنەن بولەك، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن دا كورسەتپەي مە؟! ەگەر دە كىشكەنتاي عانا جەبەنىڭ سونشا اتاۋى بولسا؟ ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ءار سالا بويىنشا جۇيەلى كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. سوندا ۇلتتىق رۋحاني مۇرالارىمىزدىڭ بايلىعىن باسقالارعا كەڭ كورسەتە الامىز. كەزىندە يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پرەزيدەنتتىڭ مادەنيەت ورتالىعىنا زەرگەرلىك، قولونەر بۇيىمدارىنىڭ جەكە كوللەكتسياسىن تاپسىرعان ەدى. تاڭعالارلىق جادىگەرلەر. ياعني بۇل ءادىس وتە دۇرىس، ءبىز ءار سالا بويىنشا مۇرالارىمىزدىڭ الۋان تۇرلىلىگىن كورسەتۋىمىز قاجەت. ال بىزدە ءالى دە كەڭەستىك مەتودولوگيا: بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە سايكەس مۇراجايلاردا ەكسپوزيتسيالار ۇيىمداستىرىلعان - فەودالدىق ءداۋىر، پاتشالىق ءداۋىر، كەڭەستىك ءداۋىر... ال شەتەلدىك مۇراجايلاردىڭ كونتسەپتسياسى باسقاشا.
- قازىر كوپتەگەن ادامداردىڭ ساناسىندا تاۋەلسىزدىگىمىز وزىنەن-ءوزى كەلە قالعان سەكىلدى تۇسىنىك باسىم. ال وسى تاۋەلسىزدىگىمىز ەل مۇراجايلارىندا قانداي ورىن الۋدا؟
- كەزەڭدىك تاسىلدەن باس تارتپاساق، وندا سول تاريحي كەزەڭدەردى ءالى تولىق اشا تۇسەيىك. مىسالى، جوعارىدا ايتقانىمداي، وبلىستىق مۇراجايلاردا يا اشارشىلىق، يا الاش قايراتكەرلەرى اتىمەن جوق. بۇل تەك الاش قايراتكەرلەرىن ايتۋ ەمەس، ول - ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزگە جول اشقان، شەكارامىزدى بەلگىلەپ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن ايقىنداپ كەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداۋ، مەملەكەتتىلىك قۇندىلىقتارىن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ. ولاردىڭ تاريحي ءرولى نەدە؟ ولار رەۆوليۋتسيا بولعان كەزدە اۆتونوميا، مەملەكەتتىلىكتى جاريالاپ كەتۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز دەربەس مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ قالدىق. ءايتپەسە ءبىز باسقا ءبىر ەلدىڭ قۇرامىندا قالىپ قالار ما ەدىك، كىم بىلەدى؟! الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمدەرىمەن تاباندى كەلىسسوز جۇرگىزۋىنiڭ بارىسىندا بىرنەشە قاتاڭ تالاپ قويىلىپ، ونىڭ ىشىندە شەكارا ماسەلەسى دە بار، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسى - ءبىز دەربەس مەملەكەت بولىپ قالدىق. نەگە ءبىز سونى كورسەتە المايمىز؟! بۇگىندە تاريحشىلار رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولعاننان بەرى قازاقستاندا جالپى سانى 300-گە جۋىق كوتەرىلىس بولدى دەپ ايتامىز. ال نەگە ءبىز مۇراجايلاردا سونىڭ بىردە-بىرەۋىن كورمەيمىز؟! سوندا ەرتەڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىندا ءبىز ءتاۋەلسىزدىككە سەبەپكەر بولعان نە دەيمىز؟ وعان سەبەپكەر بولعان سول 300-گە جۋىق كوتەرىلىس، ونىڭ سوڭعىسى - جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەمەس پە؟! ارينە، سودان بارىپ بىزدە «تاۋەلسىزدىك وزىمەن عانا، جاي عانا كەلدى» دەگەندەي تۇسىنىك قالىپتاسادى.
- بۇل تۇستا حالىق تا ءبىر ءنارسەدەن سۋسىنداعىسى كەلەدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى قايدا؟
- ءيا، حالقىمىزدا ءوزىمىزدىڭ ىشكى رۋحاني ىزدەنىس پەن سۇرانىستارعا ءبىر وتەلمەي، قانباي كەلە جاتقان قاجەتتىلىك بار. حالىقتىڭ رۋحاني «ءشولى» ازىرشە قانبايدى. قاجەت نارسەنى تەك ىزدەپ قانا ءجۇرىپ تابۋىڭ كەرەك. كىتاپ ءدۇكەندەرىندە دە ايتارلىقتاي ەشتەڭە جوق، بار بولعاننىڭ وزىندە دە كوپ ەمەس. ءبىز، مىسالى، كادىمگى مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ جايىن قوزعاماي ءجۇرمىز. وسى جاڭاجىلدىق دەمالىس كۇندەرى جىر-ەپوستاردى تالداۋدان بولەك، ارنايى كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ ءجۇرىپ، 10-11-سىنىپتاعى ورىس جانە قازاق تىلىندەگى قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا وقۋلىقتاردى وقىپ، تالداپ كوردىم. جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا باعىتى بويىنشا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردا ميلليون قازاق قىرىلعان اشارشىلىق تاقىرىبى تۋرالى بار بولعانى كىشكەنتاي عانا ءبىر ابزاتس. سوندا ءبىر ۇلتتىڭ تراگەدياسى بار بولعانى ءبىر ابزاتسقا سىيىپ كەتكەن بە؟! سول پاراقتاعى تاراۋدىڭ ءوزى بىلاي اتالادى: «كەڭەستىك ساياساتتىڭ ولقىلىقتارى». اشارشىلىقتى باياعى سارىنمەن تەك ولقىلىق، كەرتارتپالىق دەپ قاراستىرۋ قانشاما ادامنىڭ ءولىمى تراگەديا ەمەس، جاي ءبىر عانا قاتەلىك سياقتى. بۇل نە؟ بۇل دا تسينيزمنىڭ ءبىر فورماسى. جارايدى، ماتەماتيكا باعىتى بويىنشا مەكتەپتەرگە سونشاما تاريحي دەرەك قاجەت ەمەس دەگەن دايەك ايتىلسا، وندا سول وقۋلىقتا كوممۋنيستىك پارتيا مەن كومسومولدىڭ تاريحىنا ءوز الدىنا بولەك ۇلكەن تاراۋدى ارناۋدىڭ قانشاما قاجەتى بار؟ سوندىقتان ءبىزدىڭ كەيدە ءتىل، الاش تاقىرىبى بويىنشا داۋلاسۋىمىز ماعان بوس ءسوز سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءبىز ءوزارا داۋلاسامىز، ال ءسىز دە، مەن دە مۇنىڭ قاجەتتىلىگىن بىلەمىز. ءبىر-بىرىمىزگە دالەلدەپ، ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق ءبىزدىڭ كۇرەسىمىزدىڭ باستى نىسانى - جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى! بىراق بىزدە بالانى اپاراتىن مۇراجايىڭ جوق، وقىتاتىن وقۋلىعىڭ جوق، كورسەتەتىن ءفيلمىڭ جوق، وندا جاس ۇرپاققا نەنى جەتكىزەسىڭ؟! ەڭ قاۋىپتىسى دە سول، بۇگىنگىدە ءبىزدىڭ نەمقۇرايلىلىعىمىز تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ساناسىندا، جۇرەگىندە ءىز قالدىرۋدا. ءبىز بولساق، سول ۇرپاققا جاڭاعى «مەلوماندا» ساتىلىپ تۇرعان «قايرات-چەمپيون» سياقتى ءفيلمدى عانا ارناعانداي بولدىق؟!..
اڭگىمەلەسكەن
كامشات تاسبولات
«ايقىن» گازەتى، 25.02.10.
