- پرەزيدەنتىمىز ءبىر سوزىندە "بيلىك باسىندا بالا-شاعا قاپتاپ كەتتى" دەدى. جالپى، سوڭعى كەزدەرى ءوزىنىڭ ورنىنان اداسقان ادامدار كوبەيدى. وسىلار قوعامىمىزدى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوق پا؟

- ەلباسى سولاي دەدى، بىراق، ءبىزدىڭ كانىمىز قايسى؟ ولاردى جايلى ورىندارعا ءبىز قويىپ وتىرعان جوقپىز عوي. بالا-شاعا ەلباسىدان جاسىرىن قويىلماعان شىعار؟ ونى كىمنەن كورىپ وتىر؟ ماماندىعىنا ساي ەمەس شالا ساۋاتتىلاردى حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن ورىنتاقتارعا كىم بەكىتىپ وتىر؟ پرەمەر-مينيستر مە، مينيسترلەر مە، جاۋاپقا  تارتىلسىن. نەگە ءوز ءىسىن بىلمەيتىندەردى جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن قىزمەتتەرگە وتىرعىزادى؟ سوندىقتان، مەن بۇل ماسەلەنى ەلباسىنىڭ وزىنەن سۇراعىم كەلەدى، شىنىندا دا نەگە بالا-شاعا قاپتاپ كەتتى؟ ولاي دەيتىنىم، ءاربىر قىزمەت - ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز.

- ءبىر كەزدەرى ءسىز مادەنيەت مينيسترلىگىندە ۇلكەن قىزمەت ىستەدىڭىز. جاڭا مينيستر كەلگەندە سول قىزمەتتەن ءوزىڭىز باس تارتىپسىز...

- پرەزيدەنتىمىز ءبىر سوزىندە "بيلىك باسىندا بالا-شاعا قاپتاپ كەتتى" دەدى. جالپى، سوڭعى كەزدەرى ءوزىنىڭ ورنىنان اداسقان ادامدار كوبەيدى. وسىلار قوعامىمىزدى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوق پا؟

- ەلباسى سولاي دەدى، بىراق، ءبىزدىڭ كانىمىز قايسى؟ ولاردى جايلى ورىندارعا ءبىز قويىپ وتىرعان جوقپىز عوي. بالا-شاعا ەلباسىدان جاسىرىن قويىلماعان شىعار؟ ونى كىمنەن كورىپ وتىر؟ ماماندىعىنا ساي ەمەس شالا ساۋاتتىلاردى حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن ورىنتاقتارعا كىم بەكىتىپ وتىر؟ پرەمەر-مينيستر مە، مينيسترلەر مە، جاۋاپقا  تارتىلسىن. نەگە ءوز ءىسىن بىلمەيتىندەردى جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن قىزمەتتەرگە وتىرعىزادى؟ سوندىقتان، مەن بۇل ماسەلەنى ەلباسىنىڭ وزىنەن سۇراعىم كەلەدى، شىنىندا دا نەگە بالا-شاعا قاپتاپ كەتتى؟ ولاي دەيتىنىم، ءاربىر قىزمەت - ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز.

- ءبىر كەزدەرى ءسىز مادەنيەت مينيسترلىگىندە ۇلكەن قىزمەت ىستەدىڭىز. جاڭا مينيستر كەلگەندە سول قىزمەتتەن ءوزىڭىز باس تارتىپسىز...

- ول راس، وندا پرەمەر-مينيستر سەرگەي تەرەششەنكو بولاتىن. ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەيتىنمىن. كىسى جامانداپ، ۇپاي جينايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، بىراق، ونىڭ جۇمىس ىستەي المايتىنىن سول كەزدە-اق بىلگەنمىن. كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە قىستىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ كاسىبي ادام مەن كاسىبيلىگى جوق ادامنىڭ قىزمەتتەسۋى وتە قيىن. مەن "ا" دەسەم، ول "ب" دەيدى. سوسىن شالكەم-شالىستىق مىنەز-قۇلىقتار شىعادى. جاماناتتى بولىپ قايتەم؟ قاي جاقتان جەل سوعاتىنىن، نوسەردىڭ قاي جاقتان جاۋاتىنىن ءبىلىپ قالعان كەزىم. ساياسي ويىندارعا ەرمەك بولماي، ۋاقىتىمدى قاعاز قالامعا ارنايىن دەدىم. ەسەسىنە 20-عا تارتا كىتاپ جازدىم.

- ەڭ باستى كىتابىڭىزدى اتاساڭىز...

- "ساحنا ساڭلاقتارى" ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق الدىم. ءبىر جاقسىسى، بۇل سىيلىقتى قىزمەتتەن كەتىپ الدىم. بۇگىنگىلەر اتاقتى قىزمەتتە وتىرىپ الىپ ءجۇر عوي. پرەزيدەنت اپپاراتىنداعى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ كەڭسەسىندەگى جىگىتتەردىڭ كوبىسىنىڭ اتاعى بار. قىزمەتتە وتىرىپ كەز كەلگەن نارسەنى الۋعا بولادى. جوعارىداعىلار وزدەرى ءبولىپ الىپ جاتسا، كۇندىز-ءتۇنى تەرى سۇمەكتەپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قاراپايىم حالىققا نە تيەدى؟

- تەرەششەنكو دەمەكشى، ول يزرايلدىكتەرگە «قازاقستاننان جەر ساتىپ الىڭدار» دەگەنگە ساياتىن اڭگىمە ايتىپتى-مىس. بۇل جەر، جەسىر داۋىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن قازاقتى باسىنعاندىق ەمەس پە؟

- مۇنىڭ قايسىسى شىن، قايسىسى جالعان بىلمەيمىن. بىراق، جەر تەرەششەنكونىڭ اكەسىنەن قالعان جوق. ونىڭ قانداي قاتىسى بار؟ جەر ساتۋدى مەن ايتا المايمىن، ول نەگە ايتادى. تەرەششەنكونىڭ ورىنتاقتا وتىرعانى بولماسا قازاقستان ءۇشىن ەشكىم دە ەمەس. مەنەن ارتىق پا، سىزدەردەن ارتىق پا؟ قازاقستاننىڭ جەرىن ساۋدالاپ ۇلەستىرەتىندەي قۇقىقتى كىمنەن الىپتى؟ ءوزىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ قازاق جەرىنە قانداي ەڭبەگى سىڭگەن؟ بوگەنبايدىڭ، قابانبايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ پە الدە... ابىلايحاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان با؟ تەرەششەنكو بىرەۋدىڭ ىسىنە سۇعىنباسىن. كەشەگى داقپىرت، كەشەگى قىزمەتىنىڭ بۋىمەن اۋزىنا كەلگەنىن كوكىپ ءجۇر.

- «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى دىتتەگەن جەردەن شىعا الامىز با؟

- مادەني مۇرانىڭ اۋقىمى وتە كەڭ ءارى تەرەڭ ۇعىم. بۇل ماسەلەنى تەك ءبىر بۇيرىقتىڭ نەمەسە ءبىر باعدارلامانىڭ توڭىرەگىنەن ىزدەستىرسەك، تۇبىنە جەتە المايمىز. عاسىرلىق مۇرالاردى بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىندا بىتىرەمىز دەسەك تە قاتەلەسەمىز. مادەني مۇرانى ءبىر كۇندە ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك. مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ ءبىر عانا باۋىرجان مومىشۇلى  جازىپ كەتكەن دۇنيەلەردىڭ 100 تومعا جەتەتىنىن ايتتى. سونىڭ 15 تومى جارىق كورسە، 15-ءى دايىن ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز باعا جەتپەس بايلىق. بىرتىندەپ يگەرۋدى قاجەت ەتەدى.

- قازىرگى قازاق كينوسى جايلى نە ايتاسىز؟

- ەلباسى "كوشپەندىلەر" فيلمىنەن تۇك شىقپاعانىن ايتتى. ءبىز كەزىندە مارقۇم ساكەن ءجۇنىسوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، باۋىرجان نوگەربەكوۆ تورتەۋمىز "فيلم بولماي قالىپتى" دەپ مەرزىمدى باسىلىمدارعا شىعىپ شۋلادىق. بالالاردىڭ ويىنى سياقتى، "اناداي ءابىلمانسۇرى بار قازاق  باقىتسىز. بىرەۋدىڭ كوستيۋمىن ۋاقىتشا سۇراپ الىپ تويعا  بارىپ كەلگەندەي كوڭىل-كۇيدە وتىرمىز" دەدىم. مۇنى تسيتاتا ەتىپ كوپ گازەتتەر بەردى. "قىز جىبەك", "اتاماننىڭ اقىرى" سياقتى فيلمدەرگە زار بولىپ قالدىق قازىر. جاس رەجيسسەرلەردىڭ بارلىعىنىڭ كورگەنى از، تالانتسىز. مەن مۇنى جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتىپ وتىرمىن. كوركەم ويىلىلىق كەم. تەك قانا ءىشىمدى جىلىتقانى ء"سىز كىمسىز، كا مىرزا؟" ءفيلمى بولدى. ايتەۋىر، قازاق رۋحى بار. تايلاندتا، وسىندا بولسىن، ناركوماندارمەن الىسىپ-جۇلىسىپ ءجۇرىپ قازاق ەلىنىڭ تازا بولۋىن، مورالدىق، فيزيكالىق، تابيعي، تاعى باسقا جاعىنىن ەلىمىزگە نۇقسان كەلمەسىن دەپ جانۇشىرىپ جۇرگەن قازاق شالىنىڭ بەينەسى ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ ورىنداۋىندا كوڭىلىمە جاقتى. "مۇستافا شوقاي" كينوسىنان مەن قيالداعان مۇستافانى كورە المادىم. بىزگە قازاق ۇلتىنا قىزمەت ەتەتىن، قازاق ۇلتىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن فيلم كەرەك. ءبىز مەملەكەتپىز، ءبىز ءوز ءفيلمىمىزدى ءوزىمىز تارازىلايتىن دارەجەگە جەتتىك. ء"بىرجان سال" تۋرالى اناۋ-مىناۋ دەگەنىمەن وندا قازاقتىڭ تاريحى بار. ەل-جۇرت كورەدى. جالپى سوڭعى قازاقفيلمدەردەگى قىزدار بەينەسىن سوماداعان اكتريسالار مەنىڭ كوڭىلىمنەن شىققان جوق. قازاقى كەلبەتتى، ءىشى ءان سالىپ تۇرعان، كۇمىس كومەي، سىڭعىر قاققان قازاقتىڭ كەرەمەت تابيعي سۇلۋ قىزدارى كوپ. جىگىتتەردىڭ تالعامىنا تاڭ قالدىم.  فيلمگە سۇلۋدىڭ سۇلۋى ءتۇسۋ كەرەك. قىز جىبەككە 500-دەن اسا قىز تاڭدالعان. بىزدە ونداي جوق. اپىل-عۇپىل، تامىر-تانىس وسىلاي كەتەتىن بولۋ كەرەك. قازاقتا مۇستافا شوقايدى وينايتىن اكتەر قۇرىپ قالدى ما؟ مۇستافا شوقايدى ويناي الماسا قازاق اكتەرلارىنىڭ قادىر-قاسيەتى ءبىر تيىن.

- ءبىز اۋىل جىلىن وتكىزدىك. اۋىلعا بارىپ تۇراسىز با؟

-اۋىلعا ميللياردتاردىڭ بولىنگەنىن ەستىدىك، گازەتتەردەن وقىدىق. بىراق، مەن اۋىلعا بارعاندا سول ميللياردتاردىڭ بۋىن سەزىنبەيمىن. سەزىنسەم ايتار ەدىم.

- تايلى-تۇياعىمىزبەن ءتىل ماسەلەسىن كوتەرىپ ءجۇرمىز.

- قازاق الدىمەن دەموگرافيانى تۇزەۋى كەرەك. ويتكەنى، حالىقتىڭ سانى وسسە تىلدىك پروبلەما وزىنەن ءوزى شەشىلەدى. دەموگرافيانى قالاي تۇزەيسىڭ، قازاقتىڭ ايەلدەرى جاڭبىردىڭ استىندا قۇرت، شەمىشكە ساتىپ وتىر. جىگىتتەر بار بالاسىنا  تاماق تابۋدىڭ قامىمەن سەيفۋلليندە تۇر. قىزىڭنىڭ ءجۇرىسى اناۋ، ۇلىڭنىڭ تۇرىسى مىناۋ. جەتىم بۇرىشتا پاتەر ىزدەگەندەر كىلەڭ قازاقتار. ال، ونى جالعا بەرىپ وتىرعاندار وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى.

- ەكى قولعا جۇمىس تابىلادى، بىراق قازاقتىڭ ءوزى جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى دەگەن دە اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر عوي.

- قاي حالىقتا دا جالقاۋلار بار، "تەك قازاق" دەپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. جۇمىس ىستەگىسى كەلمەسە  جىگىتتەر كوشەدە نەعىپ تۇر؟ سولار بايشىكەشتەردىڭ قارا جۇمىسىن ىستەيدى. جۇمىستان قاشسا تۇرا ما؟ سونى تۇسىنبەيمىن. قايسىبىرەۋلەرىمەن سويلەستىم. "بالا-شاعاما قۇر قول بارام با" دەگەن ءسوزدى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. ەلىمىز تىم قۇرىسا قالامساپ شىعارمايدى، زاۋىت، فابريكا جوق، ولار قايدا بارىپ نان تاۋىپ جەيدى؟

- پەتر ءبىرىنشىنىڭ كەزىندە ورىستار ەۋروپاعا تەرەزەسىن اشتى. ءبىز سونى ەندى باستاپ جاتقان سياقتىمىز.

- ءبىز و باستا باتىستى دا، ەۋروپانى دا ورىس مادەنيەتى ارقىلى قابىلدادىق. تەاترلارىمىز بەن كينولارىمىزداعى قاپتاپ جۇرگەن ەۋروپالىق ەلەمەنتتەردىڭ ءبارى سونىڭ اسەرى. تەك قازاقى ۇعىمنىڭ اينالاسىندا شەكتەلىپ قالۋعا تاعى بولمايدى. بارلىق مادەنيەتتەردى بىلە وتىرىپ ۇلتىمىزدىڭ ۇردىستەرىنەن ايرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك.

- بولات اتاباەۆ سوڭعى كەزدەرى كوپ ەكسپەريمەنتتەر جاساپ ءجۇر. ءبىز قاشانعى ەكسپەريمنەتشىل بولامىز؟

- باياعىدان كەلە جاتقان داستۇرلەرىمىز ءوز اعىمىمەن جۇرە بەرسىن، بىراق، بىزگە قاي سالادا دا جاڭاشىلدىق كەرەك. قايتا بىزدە ەكسپەريمەنتاتورلار از بولىپ تۇر. ادەبيەتىمىز، ونەرىمىز قانداي باي، ىزدەنىسكە باراتىن رەجيسسەرلار از. ەكسپەريمەنتتىڭ دە وڭتايلىسى، وڭتايسىزى بولادى. بولات اتاباەۆتىڭ بەكەجان وبرازىنا جاساعان اكتسەنتى ماعان ۇنايدى.

- باتىسشىل ەمەسپىز بە؟

- گەتە "بار گاپ شىعىستا، شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنىڭ بىرەۋىنىڭ كىشكەنتاي تىرناعىنا تاتىسام ءوزىمدى باقىتتى اقىن سانار ەدىم" دەدى عوي. فيلمدەرىمىزدى دە، سپەكتاكلدەرىمىزدى دە شىعىسپەن ۇشتاستىرۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار باتىستىڭ كەرەمەت شىعارمالارىمەن دە سۋسىنداۋىمىز قاجەت. بىراق، سولارمەن تىنىس الۋ مىندەت ەمەس. شىعىستىق ۇلگىنى ءپىر تۇتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ءبىز شىعىستىقتارمىز. اباي ەكەۋىن دە بويىنا ءسىڭىردى عوي. سودان ۇلگى الساق جامان بولمايمىز.

- كەلەشەكتە قازاقتىڭ بويىنان تاۋەلسىزدىگىمىزدى، مەمەلەكەتتىگىمىزدى نىعايتاتىن قانداي قاسيەت كورگىڭىز كەلەدى.

- تۋراشىلدىق، ەڭبەكقورلىق، بىرسوزدىلىك، سوسىن ساتقىندىقتان اۋلاق بولۋ كەرەك. ءبىلىم، عىلىم.

- قازاقتار، قازاقستاندىقتار ماتەريالدىق قۇندىلىقتان گورى رۋحاني قۇندىلىققا ۇمتىلعانى ءجون دەيسىز عوي.

- ءسوز جوق. ءبىلىمسىز، عىلىمسىز ەل بولمايدى. جاپوندار الەمگە تەك مادەنيەتى، ونەرى ارقىلى تانىلدى. كارىستەر دۇنيە جۇزىندە ءبىر-اق حالىق، كارىستەر عانا بار سياقتى سەزىنەدى. اۋىزدارىندا تەك كارىستىڭ پروبلەماسى، كارىستىڭ مارتەبەسى. ءبىز سونداي جاعدايعا كوتەرىلگەندە عانا قازاق پەن قازاقستاننىڭ ايبارى اسقاقتايدى. سوعىس جىلدارىندا بار حالىق قازاقتىڭ قۇشاعىندا جىلىندى عوي.

- ءبىزدى پانالاعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ كەيبىرى بىزگە قارسى شىعىپ جاتسا نە دەيمىز؟

- ول - ساناسىزدىق، مادەنيەتسىزدىك. وتكەنىن ۇمىتۋ.  بىردە قاسىمداعى جىگىتپەن قازاقشا سويلەسىپ كەلە جاتقانمىن. ءجۇن ساتىپ وتىرعان ءبىر قورا كەمپىر الدىمنان شۋ ەتىپ ورە تۇرگەلدى "قازاقسىڭ با؟", "قازاق" دەپ جىلاپ كورىستى. سويتسەم ءبىزدىڭ ەلدەن كەتكەن قاراشايلار ەكەن. بۇكىل قازاق حالقىنا راقمەت ايتىپ، ۇلارداي شۋلادى.

- "جاس قازاق" گازەتىندەگى ولجاس سۇلەيمەنوۆ جايلى ماقالاعا نە دەر ەدىڭىز؟

- ءوز باسىم ولجەكەڭدى قابىلدامايمىن. ماعان ول كىسى داڭعويلاۋ كورىنەدى. كۇڭگىرلەپ سويلەپ وزىمەن ءوزى "بەسقاپ" بولىپ جۇرگەنى. ولجاستىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەت بولۋىمىزعا قاتتى ارالاسىپ، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا جان سالعانىن بايقامادىق. قايتا ءبىزدى مۇقاتىپ، يتەرىپ جۇرگەندەي. ولجاسسىز دا باسقا يگى جاقسىلارىمىز جەتەدى.

- قازاققا شاكىرتتىكتەن ۇستازدىققا كوتەرىلىپ، قاراپايىمدىلىقتان ساياسي تۇلعاعا اينالاتىن كەز تۋا ما؟

- جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس. ۇلت بولا الماساق،  ءبىز نەعىپ ءجۇرمىز؟ نەسىنە ۇل-قىز ءوسىرىپ جاتىرمىز؟ بولۋعا ءتيىسپىز. سەنىم، وپتيميستىك رۋح، تەك العا قويعان ماقسات قازاق ۇلتىن ءوسىرىپ-وركەندەتەدى. قازاق ۇلتىنا ءتان ارەكەت جاساساق تۇلعاعا اينالامىز، نەگە اينالماسقا؟

امانحان ءالىم،

تۇيمەگۇل سماعۇلقىزى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ - «شىنىندا دا نەگە بالا-شاعا قاپتاپ كەتتى؟»

دەرەك كوزى - zan.zanmedia.

سۇحبات ىقشامدالىپ جاريالاندى.