تۇعىرى بيىك تۋرا بي
قارا قىلدى قاق جاراتىن، ەلىنىڭ ىعىن تاباتىن،
كوپتى ۇيىتاتىن ءادىل ءبيدى ارقا تۇت.
قاراساي باتىر
«سىزدەر ءبارىن كوردىڭىزدەر،
سىزدەر ءبارىن بەردىڭىزدەر،
سىزدەر بارىنە سەندىڭىزدەر،
سىزدەر الپىسقا كەلدىڭىزدەر!» - دەپ اقيىق اقىن مۇقاعالي اعىنان اقتارىلعان ەكەن. مۇقاڭنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى ىسپەتتى كورگەنى كوپ، تۇيگەنى مول، جىلداردان العانى دا جەتەرلىك، ۋاقىتقا بەرگەنى دە قيساپسىز ادايبەك شوڭقۇلۇلى دەگەن اعامىز الپىستىڭ اسقارىنا شىعىپتى.
زىمىراپ زۋلاپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىت. ادەكەڭمەن ارالاسىپ، اعالى-ىنىدەي سىيلاسقانىمىزعا دا جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت بولىپتى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراي باستاعان كەزى. «الماتى-تاشكەنت» اۋە جولىندا تانىستىق. ماماندىعى زاڭگەر، كوپتەگەن جىل كورشىلەس وزبەك ەلىندە پروكۋراتۋرا سالاسىندا قىزمەت ىستەپ، قاراقالپاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى جوعارى سوتىنىڭ سۋدياسى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپتى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا جاڭا شىققان قىرقىلجىڭ قىرما ساقال. دۋلات اقىن ايتقانداي، «جىگەرىم بولسا جەتەمدە، ەلىمە بارىپ ۇل بولام، جىگەرسىز بولسام جەتەسىز، قويىن جايىپ قۇل بولام» دەپ جەر تەبىنىپ، قۇلشىنىپ تۇر. ويى - اتا جۇرتىندا بيىك تاۋدىڭ باسى بولماسا دا، باۋىرىنداعى تاسى بولۋ.
قارا قىلدى قاق جاراتىن، ەلىنىڭ ىعىن تاباتىن،
كوپتى ۇيىتاتىن ءادىل ءبيدى ارقا تۇت.
قاراساي باتىر
«سىزدەر ءبارىن كوردىڭىزدەر،
سىزدەر ءبارىن بەردىڭىزدەر،
سىزدەر بارىنە سەندىڭىزدەر،
سىزدەر الپىسقا كەلدىڭىزدەر!» - دەپ اقيىق اقىن مۇقاعالي اعىنان اقتارىلعان ەكەن. مۇقاڭنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى ىسپەتتى كورگەنى كوپ، تۇيگەنى مول، جىلداردان العانى دا جەتەرلىك، ۋاقىتقا بەرگەنى دە قيساپسىز ادايبەك شوڭقۇلۇلى دەگەن اعامىز الپىستىڭ اسقارىنا شىعىپتى.
زىمىراپ زۋلاپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىت. ادەكەڭمەن ارالاسىپ، اعالى-ىنىدەي سىيلاسقانىمىزعا دا جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت بولىپتى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراي باستاعان كەزى. «الماتى-تاشكەنت» اۋە جولىندا تانىستىق. ماماندىعى زاڭگەر، كوپتەگەن جىل كورشىلەس وزبەك ەلىندە پروكۋراتۋرا سالاسىندا قىزمەت ىستەپ، قاراقالپاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى جوعارى سوتىنىڭ سۋدياسى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپتى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا جاڭا شىققان قىرقىلجىڭ قىرما ساقال. دۋلات اقىن ايتقانداي، «جىگەرىم بولسا جەتەمدە، ەلىمە بارىپ ۇل بولام، جىگەرسىز بولسام جەتەسىز، قويىن جايىپ قۇل بولام» دەپ جەر تەبىنىپ، قۇلشىنىپ تۇر. ويى - اتا جۇرتىندا بيىك تاۋدىڭ باسى بولماسا دا، باۋىرىنداعى تاسى بولۋ.
العا قويعان ماقساتى ورىندالىپ، باعى جانىپ، ادەكەڭ الماتى وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنا قىزمەتكە ورنالاسىپ، ەكەۋمىز ءبىر كەڭسەدە قىزمەت ىستەدىك. ءبىز عازيز اعامەن العاشقى كۇننەن-اق توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاستىق تا كەتتىك. قارىم-قاتىنىسىمىزدا «بەس جاس - بەل قۇرداس، ون جاس - ول دا قۇرداس» دەگەن قازاقي قاعيدانى ۇستانىپ الدىق.
بىردە ادەكەڭنەن ءتورت-بەس جاس كىشىلىگى بار قىزمەتتەس ءىنىسىنىڭ ول كىسىگە «سەن» دەپ سويلەگەنىن كورىپ، ول ازاماتقا «بۇل كىسىنىڭ جاسى ۇلكەن ەمەس پە؟..» دەگەنىمدە، ادەكەڭ كۇلىمسىرەپ، وزىنە ءتان قيىننان قيىستىرا بىلەتىن تاپقىرلىعىمەن: «اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى كەلەدى عوي» دەدى سىپايى عانا.
ادەكەڭ تۋرالى اڭگىمە باستاساق ولەڭنەن، ۇتىمدى ۋاجدەن، جاراسىمدى ازىلدەن اينالىپ وتە المايمىز.
بىردە ارىپتەستەر ارنەنى اجىك-گۇجىك ءسوز ەتىپ تۇرعانىمىزدا ىسقاقوۆ وڭعار دەگەن ازامات ءسوز اراسىندا تەرگەۋ ءبولىمى پروكۋرورىنىڭ قىزمەتىندە جەتى جىل وتىرعانىن ايتىپ ەدى. ءازىر جاۋاپ، سويلەر سوزگە مۇقتاجى جوق ادەكەڭ سول جەردە سۋىرىپ الىپ:
«سىبىس شىقسا تىڭدايمىز قۇلاق ءتۇرىپ،
وسكەنىڭدى تىلەيمىز جىلاپ تۇرىپ.
ءبىر ورىندا جەتى جىل وتىرىپسىڭ،
اپىرماي، بۇل نە دەگەن تۇراقتىلىق!» دەمەسى بار ما. كەلەسى كۇنى وڭعار اعامىز رەسپۋبليكا پروكۋراتۋراسىنا اۋىسىپ كەتتى.
كوپ ۇزاماي، جىل-جىل جارىم ۋاقىتتان سوڭ، مەرەيى ارتىپ، ادەكەڭ الماتى وبلىستىق ادىلەت باسقارماسى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە اۋىستى. بىردە ماعان تەلەفون سوعىپ، ۇيعىر اۋدانىنا ىسساپارىمەن بارا جاتقانىن ايتىپ، قالياكپەروۆ تالاپ دەگەن ارىپتەس اعاما نە سالەمىم بار ەكەنىن سۇرادى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى دۇكەن سورەلەرى قاڭىراپ قالعان كەز. «نە سالەم ايتۋشى ەدىم، ءبىر قوي بەرىپ جىبەرسىن» دەدىم. ادەكەڭ بارسا، تاكەڭ اۋىلدا جوق ەكەن، حاتشى قىزىنان قاعاز، قالام سۇراپ الىپ،
«اسسالاۋماعالەيكۇم، تالاپ اعا!
تالاي بىرگە ءجۇرىپ ەك تاماشادا.
دۇكەننىڭ كوك ەتىنە كوندىگە الماي،
جاس ەتتى اڭساپ ءجۇر عوي بالا - شاعا.
ءبىر قوي بەرىپ جىبەرشى مۇمكىن بولسا،
دۇعاي - دۇعاي سالەممەن ءىنىڭ يسا!» - دەپ، سول جەردە قولما - قول ولەڭ جازىپ تاستاپ كەتىپتى.
ادەكەڭنىڭ بويىنداعى تاعى ءبىر ۇلكەن قاسيەتى، ول انگە اۋەستىگى، كۇيگە قۇمارلىعى. ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. بىردە اتىراۋعا ماعان تەلەفون سوعىپ، امان-ساۋلىق، ەلدىڭ جاڭالىعىن سۇراسقاننان كەيىن، ءىليا جاقانوۆ اعامىزدىڭ مەرەي تويى ءوتىپ جاتقانىن ەستىپ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قايتا تەلەفون سوعىپ سول ساتتە شىعارعان ولەڭىن وقىدى.
ىلەكە، ءجۇرسىڭ ءار كەز جورتۋىلدا،
ارۋاقتار ءجۇر عوي قولداپ قولتىعىڭدا.
قانداي عاجاپ، كەلەسىڭ بار قازاقتى
تەربەتىپ «ەدىل - جايىق» تولقىنىندا.
تالعان جان اۋەنىڭنەن ەسىن جيناپ،
اق شاعالا كاسپيدىڭ توسىندە ويناپ.
ءار اۋىلعا كەلەسىڭ اق نيەتپەن،
جايدارى «جايلاۋكولدىڭ كەشىن» سىيلاپ.
..................................................................................................
باتىر دەگەن باراق يت،
ەكى دولى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى.
بي دەگەن ءبىر بۇلاق
قاتىننىڭ ىلۋدە ءبىرى تابادى.
تولە بي
ادەكەڭ ابىرويلى قامقورشىل اكە بولا بىلگەن جان. ءتۇتىن تۇتەتكەندەرىنە 37 بولعان بانۋ جەڭگەمىز ەكەۋى ەكى ۇل، ءۇش قىز تاربيەلەپ، بارلىعىن قۇتتى ورىندارىنا قوندىردى. اكە جولىن قۋعاندارى دا بار، جانارى سۋديا، اسقارى قارجى پوليتسياسىنىڭ مايورى. ادايبەك اعانىڭ ۇرپاعىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، ادىلەتتىڭ اق جولىن قۋعان ابزال جاندار. ادەكەڭ مەن بانۋ جەڭگەمىزدىڭ بار باقىتى وسى شىعار. ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان سوناۋ قاراقالپاق ەلىنىڭ تاعى ءبىر تاس تۇلەگى بەلگىلى قازاق اقىنى تولەگەن ايبەرگەنوۆ بىلاي دەۋشى ەدى: -
«قاجەت جەرىندە قاتىگەزدىك پەن قاتالدىق كەرەك دەسەكتە،
ادامنىڭ زاڭعار ۇلىلىعىن ساعىنىشىڭ مەن ەسەپتە».
ءسىزدىڭ دە اسقارالى الپىسىڭىزدى وسىنداي ساعىنىشپەن قارسى الدىق، اعا...
دۋلات باباتايۇلىنىڭ
«بي مەن بەكتىڭ ءسانى جوق،
ەلىن قورعاي الماسا،
تۋرا جولعا سالماسا،
ىستىعىنا كۇيمەسە،
سۋىعىنا توڭباسا»- دەگەن سوزدەرى بۇگىنگىنىڭ ادەكەڭ سياقتى ازاماتتارىنا ارنالىپ ايتىلعانداي. كەمەل شاعىن، ونەگەلى ءومىرىن سوت جۇمىسىنا ارناپ، ونىڭ «وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ» جۇرگەن ادەكەڭ قاراعان تالاي كۇردەلى ىستەر زاڭدى شەشىمدەرىن تاپتى. ول ىستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىر جاعدايلاردا قاساقانا كىسى ءولتىرۋ سياقتى ءولىم جازاسى كوزدەلگەن اسا اۋىر جانە كۇردەلى قىلمىستار ەدى.
توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا «رەكەت» دەگەن ۇرى-قارىنىڭ ۇيىمداسقان توبى جۇرتقا ىلاڭ سالدى. ەل ءىشى ازان-قازان، ۋ دا شۋ. «تارتىپ اكەتتى»، «ۇرىپ اكەتتى»، «جۇلىپ اكەتتى»، «ءولتىرىپ كەتىپتى»، «اتىپ كەتىپتى»، «اسىپ كەتىپتى». بۇل الگى «جاۋ جاعادان العاندا ءبورى ەتەكتەن الادىنىڭ» كەرى بولدى. ەكونوميكالىق ەكسپەريمەنتتەردەن قاراشا حالىق ەسەڭگىرەپ قالعان شاق. قوعامنىڭ ءوزى قاي باعىتتى بەتكە الارىن بىلمەي سارسىلىپ تۇر. قىسقاسى الگى قۇتىرىنعان توپقا قۇرىق سالۋ مۇمكىن بولماي بارا جاتقان. سول كەزدە قولعا تۇسكەن ۇلكەن ءبىر توپ جەتەكشىسىنىڭ ءىسىن قاراۋ الماتى قالالىق سوتىنىڭ سۋدياسى ادايبەك بەيىمبەتوۆكە تاپسىرىلعان ەدى. بۇل جەردە قالالىق سوت باسشىلىعى سۋديانىڭ تاجىريبەسىن، بىلىمدىلىگىن، سالماقتى دا سابىرلى، ساليحالى مىنەزىن ەسكەرگەنى ءسوزسىز.
زاكون ءىسى كوتەرمەيتىن كەيبىر توتەنشە ارەكەتتەردىڭ تابيعاتىنان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ نىشانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇقارا حالىقتىڭ بۋىرقانعان مىنەز تانىتاتىنى دا وسى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردەن تۋىندايدى. سونداي ءىستى قاراۋ - زاڭ قىزمەتكەرى ءۇشىن ازاپپەن تەڭ.
بۇدان ءۇش جىلداي ۋاقىت بۇرىن قوعامدا رەزونانس تۋعىزعان وتە اۋىر قىلمىستىق ءىستى ۇزاق ۋاقىت قاراعان كەزىندە ادەكەڭنىڭ قينالعانىن دا، شارشاعانىن دا كوزىممەن كوردىم. سۋديا جۇمىسىنىڭ ەڭ اۋىرلىعى دا، ەڭ قيىندىعى دا ءىستى مۇقيات قاراپ،
دۇرىس شەشىم قابىلداۋىندا. ال زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ قابىلدانعان شەشىم - ادامداردىڭ تاعدىرى. وسى سىنداردان ادەكەڭ سۇرىنبەي ءوتىپ كەلەدى. ەندەشە، الماتى قالالىق سوتىنىڭ سۋدياسى ادايبەك بەيىمبەتوۆ اعامىز تۋرالى اڭگىمەمىزدى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىمەن تۇيىندەسەك بولادى ەكەن:
«الپىس دەگەن ەر جىگىتكە دىم ەمەس،
بەۋ، قۇربىلار! ءجوندى سوزگە قىلما ەگەس.
الپىسىمنان كورىنىپ تۇر ءتالتۇسىم،
بۇگىنگى الپىس - ول باياعى جيىرما بەس».
الپىستا القىنباي العان اسۋلارىڭىز بيىكتەي بەرسىن، اعا.
يسا مومباەۆ
