ايدىنعا اينالعان ەگىنسۋ
ەگىنسۋدى تاعى دا سۋ باستى. تاعى دا دەپ ايتۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. ويتكەنى، الاتاۋ سىلەمدەرى مەن بالقاش كولىنىڭ ورتاسىنداعى جازىقتا ورنالاسقان اۋىل قاي زاماننان بەرى كوكتەمدە توپان سۋدىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ كەلە جاتقان. دالا اق تونىنان اجىراپ، جىلعالاردان جىلجىپ سۋ اعا باستاعان ساتتە ەگىنسۋلىقتار ەرەكشە ابىگەرگە تۇسەتىن. سودان جەر كەبەرسىپ، سۋ تارتىلعانشا ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن جاسقا دەيىن مازا جوق. وسىلاي بولىپ كەلگەن. قىزىلاعاش پەن اقەشكى وزەندەرىنە توسپا تۇرعىزىپ، پلوتينا سالماعانشا. الايدا بۇل جايلى اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرا تۇرىپ، اۋىلدى دۇرلىكتىرگەن بيىلعى جايعا توقتالايىق.
***
قىس بويى جاۋعان جاڭبىر مەن تۇسكەن قار بيىل ەرەكشە قىلىق كورسەتتى. توڭى جىبىمەگەن جەرگە سىڭە الماعان قىزىل سۋ سىرعىپ كەلىپ، اۋىلعا جايىلا باستاعان. اپتالاپ تۇرىپ العان «اق جاۋىن» وسىلاي مولشىلىققا ەمەس، قاۋىپ-قاتەرگە اينالدى. قىزىلاعاش جاقتاعى قاراكۇنگەي تاۋى مەن مولالى جوتاسىنان اققان سۋ كولتاباندى باسىپ ءوتىپ، تەمىرجول جاعالاي ويپاڭعا قاراي جول سالىپ العان. ءبارىنىڭ بارارى ءبىر عانا جەر، ول - ەگىنسۋ.
ەگىنسۋدى تاعى دا سۋ باستى. تاعى دا دەپ ايتۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. ويتكەنى، الاتاۋ سىلەمدەرى مەن بالقاش كولىنىڭ ورتاسىنداعى جازىقتا ورنالاسقان اۋىل قاي زاماننان بەرى كوكتەمدە توپان سۋدىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ كەلە جاتقان. دالا اق تونىنان اجىراپ، جىلعالاردان جىلجىپ سۋ اعا باستاعان ساتتە ەگىنسۋلىقتار ەرەكشە ابىگەرگە تۇسەتىن. سودان جەر كەبەرسىپ، سۋ تارتىلعانشا ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن جاسقا دەيىن مازا جوق. وسىلاي بولىپ كەلگەن. قىزىلاعاش پەن اقەشكى وزەندەرىنە توسپا تۇرعىزىپ، پلوتينا سالماعانشا. الايدا بۇل جايلى اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرا تۇرىپ، اۋىلدى دۇرلىكتىرگەن بيىلعى جايعا توقتالايىق.
***
قىس بويى جاۋعان جاڭبىر مەن تۇسكەن قار بيىل ەرەكشە قىلىق كورسەتتى. توڭى جىبىمەگەن جەرگە سىڭە الماعان قىزىل سۋ سىرعىپ كەلىپ، اۋىلعا جايىلا باستاعان. اپتالاپ تۇرىپ العان «اق جاۋىن» وسىلاي مولشىلىققا ەمەس، قاۋىپ-قاتەرگە اينالدى. قىزىلاعاش جاقتاعى قاراكۇنگەي تاۋى مەن مولالى جوتاسىنان اققان سۋ كولتاباندى باسىپ ءوتىپ، تەمىرجول جاعالاي ويپاڭعا قاراي جول سالىپ العان. ءبارىنىڭ بارارى ءبىر عانا جەر، ول - ەگىنسۋ.
مۇنداي تابيعي اپاتتى سان كورگەن ەگىنسۋلىقتار بۇل جولى قامسىز قاراپ وتىردى دەۋگە بولمايدى. اۋىلدىڭ شەتىنە سۋ كىرە باستاعاندا-اق الدىن الا ساقتىق جاساپ، ءۇش قاباتتى مەكتەپتىڭ جوعارعى قاباتىنا توسەك ورىندارىن جەتكىزىپ، بالا-شاعا، شال-كەمپىردى سوندا قوندىرا باستاعان. اۋىل اكىمى بايان قۇرمانعاليەۆا وسى شارانىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، تۇرعىنداردى توتەنشە جاعداي بولا قالعاندا اتقارار شارالارعا جۇمىلدىرىپتى. دەسە دە، قار مەن جاڭبىر سۋىنىڭ بولىمسىزدىعى ادامدار بويىنداعى ۇرەيدى سەيىلتىپ، بەيقامدىق قالىپتاستىرعان. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى مەكتەپتى تاستاپ، ۇيلەرىنە قايتىپ ورالىپ، ءتورت تۇلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەن كورىنەدى.
ەگەر قىزىلاعاش پلوتيناسى جارىلماعاندا اڭگىمە وسىمەن تامام بولار ما ەدى، قايتەر ەدى؟! 11 ناۋرىز كۇنى تۇندە قىزىلاعاشتى تاپتاپ وتكەن تاسقىن تەگىسكە شىققاننان كەيىن ەسەرلىگىن ءسال تەجەگەنىمەن، ەكپىنىن باسا قويماعان. جولىندا كەزدەسكەننىڭ ءبارىن جايپاپ ءوتىپ، بۇرىندارى سالىنعان كوتەرمەلەردى شايىپ، لەپسى-تالدىقورعان تاس جولىنىڭ ۇستىمەن اعىپ، تاڭعى ساعات 9-دار شاماسىندا ەگىنسۋعا جەتەدى. مول سۋ تۇرعىنداردىڭ ەس جيۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، اپ-ساتتە ءۇي-ۇيگە كىرىپ ۇلگەرگەن. وسى تۇستا جەكە كولىكتەرىمەن اۋىلداستارىنا كومەككە كەلىپ، قاۋىپسىز جەرگە كوشۋلەرىنە اتسالىسقان ازاماتتارعا ەل بولىپ العىس ايتساق جاراسادى.
***
اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ەگىنسۋدى تاعى دا سۋ باستى دەگەن ەدىك. ەندى وسىنى تارقاتىپ ايتساق دەيمىز. سەبەبى، وسى سۋ ماسەلەسى ەگىنسۋلىقتار ءۇشىن كەشە دە، بۇگىن دە وزەكتى.
جالپى، «ەگىنسۋ» اتاۋىن حالقىمىزدىڭ دانا پەرزەنتى مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ قويىپ كەتكەنى بەلگىلى. تۇركىستان - ءسىبىر تەمىرجولى بويىنداعى بەكەتتەرگە تۇتاستاي قازاق اتاۋلارىن قويىپ كەلە جاتقاندا رەتتىك سانى 43 - ءشى بەكەتكە «ەگىنسۋ» دەپ ەسىم بەرىپتى. بۇل جەردە «سۋ» ماسەلەسى تۇسىنىكتى. تەك «ەگىن» دەگەن ۇعىمنىڭ قايدان شىققانى بەلگىسىز. ويتكەنى، الا-جازداي سۋدىڭ استىندا جاتاتىن بۇل ولكەدە شابىندىق مول بولعانىمەن، سورتاڭ جەرگە استىقتى بىلاي قويعاندا كادىمگى قارا اعاشتىڭ ءوزىن ءوسىرۋ قيىن. سوندىقتان «ەگىن» دەگەننەن گورى «تەگىن-سۋ» نەمەسە «ەمىن-سۋ» دەگەن الدەقايدا قولايلىراق بولار ەدى. جارايدى، ۇلى اتامىزدىڭ ءوز قيسىنى بولعان شىعار، ونىمەن داۋلاسپاي-اق قويايىق. ودان گورى وسى ىرعىن سۋدىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىنا توقتالايىق.
الگىندە ەگىنسۋ ويپاڭىن جان-جاقتان تاۋلار قورشاپ جاتقانىن ايتتىق. كوكتەمدە وسى جوتالاردان ەرىپ اعاتىن قار مەن جاڭبىر سۋىن قوسپاعاندا شىعىستان باتىسقا قاراي كوسىلىپ اعاتىن بۇيەن، قىزىلاعاش، اقەشكى وزەندەرىنىڭ بارار جەرى دە وسى ەگىنسۋ. بالقاشقا بارىپ قۇياتىن ەشبىر وزەندەرگە قوسىلمايتىن بۇل سۋلار سارى ەسىك - اتىراۋ اتالاتىن شولەيت ايماقتىڭ بۇيرات قۇمدارىنا بارىپ سىڭەتىن. ءبىر بولىگى ۇشكول كولىن قورەكتەندىرىپ جاتۋشى ەدى. قىزىلاعاش پەن بۇيەن وزەندەرى ۇشقۇدىق ارقىلى جاناش جەرىن جايلاي اعىپ، بايساق، توقاي، باقاي وڭىرلەرىن تولىق باسىپ، جەلدىباي ارقىلى ۇشكولگە جىلجيتىن. ال اقەشكى وزەنى بولسا كولتابان مەن الاجيدە ارقىلى شىرىكقۇدىققا تاراپ، جەلدىبايدىڭ سۋىنا قوسىلاتىن. سوندا مولشەرى 3 - 4 مىڭ گەكتار ايماق تولىقتاي سۋدىڭ استىندا قالۋشى ەدى. وسى سۋ ارقىلى ۇشكولدەن ۋىلدىرىق شاشۋعا شىققان سازان بالىق جاز بويى ولكە جۇرتشىلىعىنىڭ ىرىزدىعىنا اينالاتىن. سۋ تارتىلا كەلە شاعىن شۇڭقىرلاردا قالعان بالىقتى جالاڭ قولمەن ۇستاپ اكەلىپ جاتۋشى ەدىك. ال ەندى، وسى جايىلىمدا وسكەن قامىستىڭ قالىڭدىعىندا قيساپ جوق. قاپتاعان كولدەردى قورشاعان قامىس ىشىندە جابايى شوشقادان باستاپ، ءتۇز تاعىلارىنىڭ ءتۇر-ءتۇرى ءورىپ ءجۇرۋشى ەدى.
«ەدى» دەپ وتىرعانىمىزدىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. بۇل جەردە العاشىندا وسى قامىستى شاۋىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارىن دايارلايتىن شاعىن زاۋىت سالىندى. كەيىننەن قۋاڭشىلىق جىلدارى قازاقستاننىڭ ءار شالعايىنان ەرەن تەحنيكا كەلىپ، قامىستى مال ازىعىنا دا شاپتى. نۋىنان ايىرىلعاننان كەيىن سۋىنىڭ دا بەرەكەسى بولمايدى ەكەن. وسىلايشا سانسىز كولدەر قۇرعاپ، كەشەگى يت تۇمسىعى وتكىسىز ولكە قۋ-مەكيەن دالاعا اينالعان.
قاراپ وتىرسام، ەڭ سوڭعى الاپات سۋ تاسقىنى 1969 جىلى بولعان ەكەن. سول تاسقىن اۋىلدىڭ شەتىندە تۇرعان ءبىزدىڭ ءۇيدى شايىپ كەتىپ، وزگە جاققا كوشۋگە ءماجبۇر بولعانبىز. كوكتەم شىعا مەكتەپكە اكەمىز اتشانا، اتاربامەن عانا اپاراتىن. ۇكىمەت اسكەري تەحنيكانى جاۋىپ جىبەرىپ، تىكۇشاقپەن تۇرعىنداردى كوشىرىپ، تەمىرجولشىلار جولدىڭ وسال تۇستارىنا الدىن الا تاس توگىپ، ۇلكەن ناۋقاندىق جۇمىستار يۋ-قيۋ اتقارىلىپ جاتۋشى ەدى-اۋ. ەگىنسۋ «سكوتويمپورت» شارۋاشىلىعى اتانىپ تۇرعان كەزدە الەۋەتى دە مىقتى-تۇعىن.فيليپوۆ دەگەن ديرەكتور ماسكەۋدىڭ قارجىسىمەن اۋىل ماڭىنان سۋ قويماسىن سالدىرىپ، كەيىننەن بۇلاننان شاتىرباي ارقىلى ۇشكولگە ۇلكەن توعان قازدىرعانى دا سول تۇس. ەنى مەن ۇزىندىعى 1,5 شاقىرىم بولاتىن سول سۋ قويماسىنىڭ ارقاسىندا ەگىنسۋلىق بالالار بالىقتاي بولىپ وستىك. كۇننىڭ كوزى، تازا اۋا جانە سۋ ءبىزدى شىمىر اسىقتاي شىڭدادى دەسەم، قاتەلەسە قويماسپىن. وسى سۋ قويماسىنا موتور قويىپ، تۇرعىندار الا-جازداي باقشالارىن سۋعاراتىن. كوكونىس كورمەگەن ءتۇز بالالارى - بىزدەر، ءتۇنى بويى باقشاعا ءتۇسىپ، ءبىر قارىق بولاتىنىمىزدى نەسىنە جاسىرايىن. وكىنىشكە وراي، بۇل سۋ قويماسى دا سوڭعى جىلدارى قۇرتتاعان شالشىققا اينالعان.
مۇنىڭ ءبارىن مەن ەسكىنى اڭساعاندىقتان ايتىپ وتىر دەپ ويلاپ قالماڭىزدار. ماسەلە، وسى سۋ كوكتەمدە حالىقتى ابىگەرگە سالعانىمەن وزگە مەزگىلدە ەل ىرىزدىعىن ەسەلەۋگە سەپ بولاتىندىعىندا. قىزىلاعاش پەن اقەشكى وزەندەرىنە پلوتينا سالعاننان كەيىن كوكتەمدە اۋىلدى باسىپ قالاتىن سۋ اۋىزدىقتالدى. الايدا ەندى كەڭ القاپقا ەركىن تارايتىن سۋدىڭ جوقتىعىنان شابىندىق كولەمى ەسەلەپ قىسقارىپ، جۇرت وزەك-وزەكتى قۋالاپ ءشوپ شاباتىن بولعان. ول - ول ما، سوڭعى جىلدارى جازدا اۋىل تۇرعىندارى مال سۋعارۋعا ءزارۋ بولىپ قالدى.
اۋىلدان 4 شاقىرىم جەردەگى بۇرىن تەرەڭدىگىنە ادام بويلاي المايتىن باقاي وزەنى دە جازدا قۇرتتاپ كەتەدى. ال، ەكى وزەندى تاۋدىڭ تۇمسىعىنان بىتەپ العان «قوجايىندار» ەلدىڭ قامىن ويلاعاننان گورى، سۋدى ساتىپ اقشا تابۋعا بەيىم. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەندەي، ەگىنسۋلىقتار قاراجاتىن تولەپ، سۋ الۋعا دا مۇددەلى. الايدا بۇل ماسەلە دە جىلدار بويى وڭدى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. بۇل جەردە دە كوپ مۇددەسىنەن جەكەلەگەن توپ مۇددەسى سالماقتىلاۋ شىققانى وكىندىرەدى.
- قىزىلاعاش پلوتيناسىن قالپىنا كەلتىرگەن دۇرىس شىعار، - دەيدى عۇمىر بويى وسى اۋىلدا تۇرىپ كەلە جاتقان جەكە قوجالىق يەسى جاقسىبەك مۇحمەتوۆ. - ەتەكتەگى ەل ەگىن شارۋاشىلىعىمەن ەركىن اينالىسۋى ءۇشىن قار سۋىن جيناپ، مولشەرلەپ بەرىپ وتىرۋ تاۋ باۋرايىنداعى ەلگە پايدالى. سول پلوتينالار ءبىزدى جىل سايىن باسىپ قالاتىن توپان سۋدان دا اراشالاپ الىپ قالدى.
ءبىز كۇزدە ەگىن جينالعاننان كەيىن توسپادا قالعان سۋدى اعىتىپ جىبەرۋدى ۇسىنامىز. بۇل سۋ كۇزدە ەگىنسۋدىڭ جايىلىمدارى مەن شابىندىقتارىنا جايىلىپ، شۇڭقىرلاردى تولتىرىپ، قىستا مۇز ويىپ، مال سۋعارعانعا سەپتىگىن تيگىزسە، كوكتەمگى قار مەن جاڭبىردىڭ سۋى ونى تولىقتىرىپ، جاز ورتاسىنا دەيىن ىلعال تاپشىلىعىن تولتىرار ەدى. ال جەتپەگەن سۋدى پلوتينامەن كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، ساتىپ الۋعا ءازىرمىز. سوندىقتان بىزگە قىزىلاعاش جانە اقەشكى پلوتينالارىنىڭ كومەگى قاجەت-اق.
وسى پىكىردى ەگىنسۋ اۋىلىنىڭ ازاماتتارى تولىقتاي قوستادى. كوكتەمدە سۋ استىندا قالىپ، جازدا سول سۋدىڭ زارۋلىگىن تارتىپ كەلە جاتقان اۋىلدىڭ ماسەلەسىن ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ قاتىسۋىمەن جان-جاقتى تالقىلاپ، ءبىرجولا وڭدى شەشىم قابىلدايتىن كەزەڭ كەلگەن سياقتى.
اۋىل سۋ استىندا قالعان كەزدە تىكۇشاقپەن ارالاپ كورگەن باسشىلار ەگىنسۋدىڭ ۇيلەرى تولىقتاي قايتا سالىنادى دەپ مالىمدەگەنى ەسىمىزدە. سۋ تارتىلعاننان كەيىن ءۇي-ءۇيدى ارالاعان كوميسسيا مۇشەلەرى بارلىق عيماراتتاردىڭ قۇلاماي تۇرعانىن كورىپ، اۋىلداعى 126 ءۇيدىڭ 20-سى عانا قايتا تۇرعىزىلادى دەپ وتىر. الاپات تاسقىنعا مال مۇلكىن بەرگەنىمەن جانى امان قالعان ەگىنسۋلىقتار تاۋبە دەسىپ، اللاعا العىستارىن جاۋدىرۋدا. ەگىنسۋلىقتارعا جاقىندا عانا 30 پالاتكا جەتكىزىلىپ، ۇيلەرى بۇلىنگەندەرگە ۋاقىتشا تۇرۋ ءۇشىن ءبولىنىپ بەرىلدى. الماتىداعى جايما بازاردا ەڭبەك ەتەتىن قىرعىز اعايىندار دا قازاق باۋىرلارعا قولۇشىن بەرەمىز دەپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتكەن ەكەن. قايىرىمدى جانداردىڭ قامقورلىعى قامكوڭىل جۇرتتىڭ كۇدىگىن سەيىلتىپ، الداعى كۇنگە دەگەن ءۇمىتىن ۇرلەيدى. دەسە دە، توپان سۋدان زارداپ شەككەن ەگىنسۋلىقتار وسىنداي وڭتايلى ساتتە باسپانالارىن وڭداپ العىلارى كەلەدى. ول ءۇشىن اۋىل تۇرعىندارىن كىنالاۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. سەبەبى، ولار اپات سالدارى جويىلعاننان كەيىن تاعى دا «كوزدەن تاسا، كوڭىلدەن ۇمىت» قالا بەرەتىنىنە كۇمان كەلتىرمەيدى. ەندەشە، بۇكىلحالىقتىق قولداۋ ناتيجەسىندە جينالعان قارجىنى اۋىل ماسەلەسىن شەشۋگە تولىقتاي جۇمساسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
P.S.
ءيا، قىزىلاعاش وقيعاسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ەڭ ءىرى ءارى كەلەڭسىز اپات ەكەنىنە داۋ جوق. اسىلدارى مەن جاقىندارىنان ايىرىلعان جۇرتتىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتقانداردىڭ قاتارىندا ءبىز دە بولعانبىز. اللانىڭ ىسىنە امال جوق، ەندى تىرىلەردىڭ جاعدايىن ويلاۋ كەرەك ەكەنىن دە تۇسىنەمىز. سوندىقتان ادامدارى امان قالعان ەگىنسۋ اۋىلىنىڭ جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەسىنە بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋدى ماقسات ەتىپ، قولعا قالام العان ەدىك. ەل تىلەگى ەسكەرىلىپ جاتسا ەڭبەگىمىزدىڭ اقتالعانى. بولماسا، وبال-ساۋابى وزگەدە.
قۋات قايرانباەۆ.
ەگىنسۋ اۋىلى،
اقسۋ اۋدانى،
الماتى وبلىسى.
سۋرەتتەردە. ەگىنسۋدى ەن داريا سۋ باسىپ جاتىر...
