رۋحاني تاۋەلسىزدىك… وسى ءبىر ۇعىمدى كەڭىرەك تۇسىنگىم كەلەتىنى بار. ونداي ساتتەردە قازاقتىڭ ارمان جولىنداعى جاستارىن تاۋمەندىلىك تاۋقىمەتىمەن شىدەرلەپ تاستاعان الماتىداعى اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ پەن بىلىكتى باسشى دىنمۇحاممەد قوناەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى «جەتىم بۇرىش» اتتى مەكەنگە ات ءىزىن سالامىن. قازاق «جەتىم كورسەڭ جەبەي ءجۇر» دەيدى. «جەتىم بولسا، جەتىلەر» دەگەن دە ءسوز بار. «جەتىم بۇرىشتىڭ» اتقارار شارۋاسى — اكە-شەشەسى بار، بىراق باسپاناسى جوق «ءتىرى جەتىمدەردى» ۋاقىتشا باسپانالى ەتۋ. اشىق اسپان استىنداعى كوشپەلى كەڭسەلەر قىزدى-قىزدى تىرلىگىنە كىرىسىپ جاتادى. كۇندىك دەيسىز بە، ايلىق دەيسىز بە، جىلدىق دەيسىز بە، پاتەردى سول ءبىر مەكەننەن تەز تاباسىز. انىق جەبەيتىن ءھام جەتىلەتىن جاۋتەڭدەگەن كوزدەر پانا بولارلىق «تاۋىق كۇركە» ىزدەپ جۇرەدى. ەسىل-دەرتى التى الاشتىڭ قامى ەمەس، وتتان ىستىق وتان تۋرالى وي دا سانادان تىسقارى، تەك جايلى جاتار ورىن بولسا بولعانى. قالعانى…
«بالاڭ بولسا، بارا بەر»
مۇنداي شەكارالى ارمان بارلىق قازاق جاسىنىڭ ساناسىن بيلەپ العان. اجال سەكىلدى، بىراق كەلەتىن كۇنى بەلگىلى پاتەراقى اتتى تاجال اركىمدى قۇلدىق ساناعا جەتەلەيدى. جارقىن بولاشاققا ەمەس، كەلەر ايدىڭ كۇن كورىسىنە عانا جەتەتىن قيالىڭىز تەك باسپانانى ويلايدى. «بەرمەسەڭ بەرمەي-اق قوي باسپاناڭدى، ءبارىبىر تاستامايمىن استانامدى» دەيتىن اۋليە قاسىم كوكەم سياقتى اندەتەدى دە جۇرەدى.

رۋحاني تاۋەلسىزدىك… وسى ءبىر ۇعىمدى كەڭىرەك تۇسىنگىم كەلەتىنى بار. ونداي ساتتەردە قازاقتىڭ ارمان جولىنداعى جاستارىن تاۋمەندىلىك تاۋقىمەتىمەن شىدەرلەپ تاستاعان الماتىداعى اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ پەن بىلىكتى باسشى دىنمۇحاممەد قوناەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى «جەتىم بۇرىش» اتتى مەكەنگە ات ءىزىن سالامىن. قازاق «جەتىم كورسەڭ جەبەي ءجۇر» دەيدى. «جەتىم بولسا، جەتىلەر» دەگەن دە ءسوز بار. «جەتىم بۇرىشتىڭ» اتقارار شارۋاسى — اكە-شەشەسى بار، بىراق باسپاناسى جوق «ءتىرى جەتىمدەردى» ۋاقىتشا باسپانالى ەتۋ. اشىق اسپان استىنداعى كوشپەلى كەڭسەلەر قىزدى-قىزدى تىرلىگىنە كىرىسىپ جاتادى. كۇندىك دەيسىز بە، ايلىق دەيسىز بە، جىلدىق دەيسىز بە، پاتەردى سول ءبىر مەكەننەن تەز تاباسىز. انىق جەبەيتىن ءھام جەتىلەتىن جاۋتەڭدەگەن كوزدەر پانا بولارلىق «تاۋىق كۇركە» ىزدەپ جۇرەدى. ەسىل-دەرتى التى الاشتىڭ قامى ەمەس، وتتان ىستىق وتان تۋرالى وي دا سانادان تىسقارى، تەك جايلى جاتار ورىن بولسا بولعانى. قالعانى…
«بالاڭ بولسا، بارا بەر»
مۇنداي شەكارالى ارمان بارلىق قازاق جاسىنىڭ ساناسىن بيلەپ العان. اجال سەكىلدى، بىراق كەلەتىن كۇنى بەلگىلى پاتەراقى اتتى تاجال اركىمدى قۇلدىق ساناعا جەتەلەيدى. جارقىن بولاشاققا ەمەس، كەلەر ايدىڭ كۇن كورىسىنە عانا جەتەتىن قيالىڭىز تەك باسپانانى ويلايدى. «بەرمەسەڭ بەرمەي-اق قوي باسپاناڭدى، ءبارىبىر تاستامايمىن استانامدى» دەيتىن اۋليە قاسىم كوكەم سياقتى اندەتەدى دە جۇرەدى.
ءبىزدى قويىڭىزشى، اتاعىنان ات ۇركەتىن قاسىمداردىڭ كورەر كۇنى وسىنداي بولعان. ءبىزدىڭ كۇنىمىز ونىڭ قاسىندا نەمەنە، ءتايىرى؟! ادەتتەگى ادەمى ويلاردىڭ شىرماۋىمەن «جەتىم بۇرىشقا» قالاي جەتكەنىمدى اڭعارماي قالىپپىن. ورىس تىلىندە جازىلعان پاتەردىڭ جارناماسىن كەۋدەسىنە ءىلىپ العان «جەڭگەتايلار» ءورىپ ءجۇر. مۇنداعى پاتەر ىزدەۋشىلەردىڭ دەنى — قازاق. جالداۋشىلار… اڭگىمە ءتىپتى ول جايىندا ەمەس.
مۇراجايداعى ەكسپوناتتاردىڭ استىنداعى تۇسىندىرمە ماتىنگە شۇقشيعان كورەرمەندەي اركىم ءار جەردە ءىلىنىپ تۇرعان الاباجاق قاعازداردان كوز المايدى. ارلى-بەرلى جوڭكىلىپ جۇرگەن قارا جىگىت ءىشى-باۋىرىڭا كىرەدى. انا ءبىر تولىقشا اپايدىڭ الدىنداعى تەلەفونعا قاراڭىزشى. ۇيىڭىزگە ايلاپ ءجۇرىپ ارەڭ ورناتاتىن تەلەفوندى دالاداعى جۇمىس ورنىنا قۇرعىزىپ الىپتى. سويلەسۋ پۋنكتىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
مەنىمەن العاش بولىپ الپىستى ەڭسەرگەن ورىس كەمپىر تىلدەستى. جالدايتىن پاتەرى — ءۇي استىنداعى جەرتولە. «كىممەن تۇراسىڭ؟» دەيدى. «ايەلىممەن» دەيمىن. «بالاڭ بار ما؟» دەيدى. «بار» دەي سالدىم. «ا، وندا جۇرە بەر».
كىشكەنە عانا وسى اڭگىمە جۇرەگىمە شانشۋداي قادالىپ ۇلگەردى. توتىقۇستاي كۇندەلىكتى تاقىلداپ جۇرگەن دەموگرافيا ماسەلەسىنىڭ كۇرمەۋلى ءجىبى عوي مىناۋ. «بالالى ءۇي — بازار، بالاسىز ءۇي — قۋ مازار». «بالا — باۋىر ەتىڭ». مەنىڭ اللانىڭ قالاۋىمەن تۇرعىزعان كىپ-كىشكەنتاي مەملەكەتىمدى مازارعا اينالدىرعىسى كەلەدى، مىنا بەيباق. قاسىم كوكەمشە: «ولەڭىمنىڭ وتىمەن جىلىتارمىن، ءوزىمدى، ايەلىمدى، جاس بالامدى…»، — دەپ كەتە باردىم.
قاناعاتسىزدىڭ جالعىز اتى
اپامنىڭ ارام پيعىلىنان ارىلماق بولىپ، شەتكەرى شىقتىم. بۇل بۇرىشتاعى ماڭىندا ءوسىپ تۇرعان تەرەكتەردىڭ ءوزى ءبىراز جايدان حاباردار ەتىپ تاستايدى. اعاشتى اينالدىرا جاپسىرىلعان جارنامالاردان كوز سۇرىنەدى. «ەكى قىزعا پاتەر جالدايمىن» دەيدى مىنا ءبىر شالا ساۋاتتى پاراقشا. استىنا تەلەفونىن جىرتىپ الۋعا بولاتىنداي جازعان ەكەن. جۇلما-جۇلماسى شىعىپتى.
— «ۆەچەرينكا»، «ۆەچەرينكا»…
جالت قارادىم. كەۋدەسىنە «كارتون» قاعازعا «كوتتەدج» دەپ ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىپ العان اعا كەتىپ بارادى. ماعان دا كەرەگى وسى ەدى دەگەندەي جاقىندادىم.
— اعا، قانشاعا بەرەسىز.
— الدىمەن مىناعان قارا.
ماساتتانعانداي قالتافونىنىڭ سۋرەتتەر پاپكاسىن اشتى دا كورسەتە باستادى. مىناۋ — اس ءۇي. مىناۋ — جاتىن بولمە. مىناۋ — زال، بيلەيتىن جەر، بيليارد، ساۋنا، تەننيس…
باعاسى وتىز بەس مىڭ تەڭگە ەكەن. بۇل مەكەننەن ءبىر ادامعا ايىنا ون مىڭ تەڭگەگە پاتەر تابۋعا بولادى. ال مىنانىڭ كۇندىك باعاسىن قاراڭىز. «قاناعاتسىزدىڭ جالعىز اتىن سويعىزاتىنى سەكىلدى ءبىر كۇن دەمالار ما ەدى؟» دەپ ويلادىم.
كوشپەلى قۇجىرا
«جەتىم بۇرىش» قوعامىڭىزدىڭ ايناسى سەكىلدى. تاعدىرلار توعىسىپ جاتىر. ءبىرى — ىلىنگەن جارنامالاردان، ەندى ءبىرى ماكلەر اتانىپ كەتكەن دەلدالداردان مەدەت تىلەيدى. كىممەن دامدەس بولاسىز؟ كىمنىڭ ءۇيىن جالداپ الىپ، جالشى بولاسىز؟ بەلگىسىز. بەلگىلىسى، ءبىز اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، اۋىلعا بارىپ تۇرامىز. راس. ءتورت قۇبىلاڭ تەڭ جانداي ىرعالامىز كەلىپ. الماتىداعى ءزاۋلىم-ءزاۋلىم حان سارايلارىنىڭ ىشىندە ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ جۇرگەندەي بولامىز. اقيقاتىندا بىرەۋدىڭ «ات قوراسىندا» تۇرىپ جاتۋىمىز مۇمكىن.
بۇلاي دەۋىمنىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. «جەتىم بۇرىشتان» دوس تاپتىم. ەڭگەزەردەي جىگىت. شىمكەنتتىڭ سارىاعاشىنان. ۇزىندى-قىسقالى ەكەۋمىز از-كەم پىكىرلەسكەننەن كەيىن پاتەردى بىرگە جالعا الۋعا كەلىستىك. ونىڭ قانداي ادام ەكەنى، نەمەن اينالىساتىنى بەيمالىم. ءبىر قاراعان جانعا ءتاۋىر ادام كورىنەدى. ايتەۋىر، اركىممەن سويلەسىپ ءجۇرىپ، اقشاسى ارزان ءبىر پاتەر دە تابىلدى.
العاشىندا كوپ دۇنيەنى اڭعارماعان ەكەنمىن. تەگىندە مۇسىركەگەندى جەك كورەتىن ادام ەدىم. ءبىزدى پاتەر كورسەتۋگە اپارعان جىگىت مۇسىركەي قارايدى. ونىسىن ەلەمەگەندەي «ايشا ءبيبى» اتانىپ كەتكەن رىسقۇلوۆ داڭعىلىنىڭ بويىنداعى جاڭا ىقشاماۋدانعا جەتىپ ۇلگەردىك. وزبەكتەردىڭ توقال تامىنداي اتشاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان ءبىر ۇيگە جەتتىك. ءۇي دەگەنىم — اينالدىرىپ سالىپ تاستاعان «باراك-تامدار». كىپ-كىشكەنە ەسىكتەرى بار. ءار ەسىكتە ءبىر وتباسىنان. ەسەپتەي بەرىڭىز، ون بەس ەسىك ەگىز بالاپانداي اۋىزدارىن اشادى. بىزگە سول ون بەستىڭ ءبىرى بۇيىرار دەگەنبىز. قاتەلەسىپپىز. جۇك ماشيناسىنىڭ ارتىنا تىركەيتىن كوشپەلى ۆاگوندار بولۋشى ەدى عوي. سونداي ەكى ۆاگون تۇر. ءىشى شاعىن ەكى بولمە. ەسىك-تەرەزەسى جابىق ەكەن. ونىڭ ۇستىنە تەمىر ەمەس پە؟ مونشادان بەتەر ىستىق.
ءبىز كەلىسپەدىك. كەلىسپەگەنىمىزدىڭ اقىسىنا بەس ءجۇز تەڭگە الدى. ەكىنشى ۆاگوننىڭ الدىندا ءبىر جىگىت تۇر ەكەن. از-كەم پىكىرلەستىك. ءۇيىنىڭ ءىشىن كورسەتتى. كىشكەنە عانا ءبىر بالاسى بار ەكەن. ۇستەلدىڭ ۇستىندە مۇقاعاليدىڭ «قوش، ماحابباتى» جاتىر. «ات قورا» دەۋگە اۋىز بارمايدى. بىراق ودان اۋىلى دا الىس ەمەس.
«اۋىلىنا قاراپ، ازاماتىن تانى»
ەرالى: «دۋمان» جاقتا ۇيلەردىڭ سىرتىنا «كۆارتيرانت الامىز» دەپ جازىپ قويادى. مەن سول جاققا بارىپ قارايىن، سەن «جەتىم بۇرىش» جاقتان ىزدە»، — دەدى. وسى ءسوزدىڭ جەلەۋىمەن مانا عانا كەتكەن جەرىمە قايتا ورالدىم.
— كۆارتيرا كەرەك پە، كۆارتيرا…
ءوزىم قۇرالپى جىگىت القىمىمنان الارداي ەنتىگىپ تۇر.
— جالعىزسىڭ با؟
— ءيا، جالعىزبىن.
— ءجۇر، سويلەسەيىك.
ەكەۋمىز قاراقۇرىم حالىقتىڭ ىشىنەن سىتىلىپ شىقتىق.
— قاي جاقتىڭ جىگىتىسىڭ؟
— شىمكەنتتىڭ (وتىرىگىم جىلتىڭ ەتتى).
— ا، بىزگە شىمكەنتتىكتەر قاجەت ەمەس.
— نەگە؟
— سول.
مىنا قىزىقتى قاراڭىز. ادامنىڭ الاسى دا، قۇلاسى دا بولماي ما؟ سالعان جەردەن مەنىڭ قانداي ادام ەكەنىمدى توپشىلاپ تاستايتىنداي كىم ءوزى؟ توبەلەسە كەتەتىن جەر ەمەس. «اۋىلىنا قاراپ، ازاماتىن تانى» دەگەن كىسى سەكىلدى «كۆارتيرا كەرەك پە، كۆارتيرا» دەپ قويىپ كەتىپ بارادى.
«مەن قالاي ۇيلەندىم؟»
«جەتىم بۇرىش» توعىز جولدىڭ تورابىندا. بۇل مەكەننەن كىمدەر باقىت تاپقانىن بىلمەيمىن. بىلەتىنىم، ءتۇرلى تاعدىرلار ساپىرىلىسىپ جاتادى. قۇلاق ەكەش قۇلاق تا ءوز قىزمەتىن اسىرا ورىندايتىن كەزدەرى از ەمەس. قازاق شالىن اينالسوقتاپ ءتورت قىز ءجۇر. «ورالمان ەدىك» دەيدى. «جىگىتتەردى كەلتىرمەيمىز» دەيدى. ارتىمدا سويلەسىپ جاتقان ەكى جىگىت «تۇنىمەن جۇمىستا بولامىز، كۇندىز عانا ۇيگە كەلەمىز» دەيدى.
نەسىن سۇرايسىز؟ پاتەر بەرۋشىگە كىرىپتار بولۋعا ءبارى دە قۇلىقتى. ون مىڭ مەن وتىز مىڭنىڭ ورتاسىندا قالاعان پاتەرىڭىزدى تاۋىپ الساڭىز بولادى. بىراق… ول پاتەرلەردە سىبىرلاسىپ سويلەسۋ كەرەك. اياقتىڭ ۇشىمەن كىرىپ، ۇشىمەن شىعۋ قاجەت. قۇت اكەلەتىن قوناق دەگەن اتىمەن بولماۋى كەرەك. ەرتەرەك جارىقتى ءسوندىرىپ جاتا قالۋ كەرەك. سۋ ۇنەمدەۋ…
«جەتىم بۇرىشقا» كەلەر جول بىرەۋ بولعانىمەن، قايتار جول سان سالالى. تاعى دا بىرەۋىمەن قولتىقتاستىق. بۇل جولى التى ادامبىز: ەكى قىز، ەكى جىگىت، مەن، پاتەر جالداۋشى.
«ەكى جىگىت تۇرامىز» دەگەنمىن. «وربيتا» ىقشاماۋدانىنا جەتتىك. قاتارلاسا سالىنعان ەكى «ۆرەميانكا». ەكەۋى دە ەكى بولمەدەن. بىرەۋىنىڭ ءبىر بولمەسىندە ەكى جىگىت تۇرادى ەكەن. ەكىنشى بولمەگە بىزبەن بارعان ەكى جىگىت ورنالاستى. ىستىق-سۋىق سۋى ىشتە بولعان سوڭ، قىزىقتى ما، ەكى قىز دا بىردەن كەلىستى. ەكىنشى «ۆرەميانكانىڭ» ءبىر بولمەسىن تاڭدادى. ونىڭ ەكىنشىسى ماعان بۇيىرىپ تۇر. «قىزداردان ىڭعايسىز بولماي ما؟» دەيمىن بەردىبەك سوقپاقباەۆ كوكەمنىڭ «مەن قالاي ۇيلەندىم؟» دەگەن اڭگىمەسى ەسىمە ءتۇسىپ. ەكى جىگىت ءبىر بولمەدە، ەكى قىز ءبىر بولمەدە ەسىكتەس تۇرساق، ءبىر جىل وتكەن سوڭ، سول اڭگىمەدەگىدەي قالاي ۇيلەنگەنىمىزدى جىر قىلىپ ايتىپ وتىرمايمىز با؟ كىم بىلەدى؟ «جەتىم بۇرىش» ۇيسىزدەردى وسىلاي دا جەبەيتىن شىعار.
«دوسىمدى ەرتىپ كەلەم» دەپ شىعا جونەلدىم.
ءومىردىڭ ءوزى — ساباق. كۇلتاي دەگەن اپايىمىز ساباعىمىزدى دۇرىس وقىماساق، بۇرىشقا تۇرعىزىپ قويۋشى ەدى. كەي-كەزدەرى ورىندىق كوتەرتىپ قوياتىن. ەندى، مىنە، ءومىر ساباعىندا كۇشىمىز ارەڭ كەلەتىن پاتەراقىنى كوتەرىپ «جەتىم بۇرىشتا» تۇرمىز…
ءتۇيىندى وي
تەلەفونىم شىر ەتە ءتۇستى. ەرالى. «پاتەر تاپتىڭ با؟» دەيدى. «سەن شە؟» دەدىم. «ءجونى ءتۇزۋى تابىلمادى». «ماعان دا»…
وسىناۋ قوعامدا اركىم ءوز الەتىنشە ءومىر سۇرەدى. بىرەۋلەرى كوش ىلگەرى، ەندى بىرەۋلەرى قويۋ شاڭنىڭ ورتاسىندا. كىم بىلەدى، ءبارى ءبىز ويلاعانداي بولسا، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزەر مە ەدىك؟ پاتەر وزىڭدىكى بولسا، ءوز تىلىڭدە سويلەسەڭ، ءوز قوتىرىڭدى ءوزىڭ قاسىساڭ… الەمنىڭ كەيبىر دامىعان ەلدەرىندە الماتىداي داليىپ جاتقان قالاعا ون بەس ميلليوننان استام ادام سىيعىزادى ەكەن. ەكى ميلليونعا جەتەر-جەتپەس حالقى بار ءبىزدىڭ قالادا ەلدىڭ ەگەسى قازاقتاردىڭ «تاۋىق كۇركەسى» دە جوق. الىبەك شەگەباي دەگەن اقىن اعام بار. سول كىسى ءبىر ولەڭىندە:
قورادا ەمەس، قاباتتى ۇيدە تۇراتىن،
الماتىدا يتتەر نەتكەن باقىتتى، — دەپ جىرلاپتى. راس. دىم وتىرىگى جوق. حان سارايلاردا تۇراتىن الماتىداعى رۋحتارى تاۋەلسىز يتتەر نەتكەن باقىتتى ەدى…

قانات ابىلقايىر، ءhاىr-han@mail.ru 8 705 133 25 25
“انا ءتىلى” گازەتى 23 مaمىر 2009 جىل