اعابەك
قازاق ۇلتى تۋ سوناۋ ەجەلدەن نە كورiپ، قانداي قيلى-قيلى قيىن زاماندى باسىنان وتكەرمەدi دەيسiز. تار جول، تايعاق كەشۋ ونىڭ تاريحىندا تىم مول بولدى ەمەس پە. قازiرگi ساۋلەتتi, ەگەمەندi, تاۋەلسiزدiكتiڭ شۇرايلى كۇندەرiنە جەتۋ ءۇشiن، قانشاما اقيىق ازاماتتارىمىز كەمەلدi جارقىن بولاشاق ءۇشiن ءوز باستارىن بايگەگە تiگiپ، ءومiرiن قيىپ، جەر جاستاندى. ەگەر ولار قايسارلىقپەن، قاجىرلىقپەن تiرەسiپ، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا سەنiممەن قاراپ، ولاي ەتپەگەندە، بiز بۇل “قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان كۇندەرگە” جەتەر مە ەدiك؟ قايدام. بiراق بارىنا شۇكiرلiك جاساپ، تاۋبە دەيiك، اعايىن!
“قازاق ەلiنiڭ، قازاق جۇرتىنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن تاريحي كەزەڭدەردە، الماعايىپ زامانداردا اسiرەسە قازاق وقىعاندارى، ۇلت زيالىلىرى جانقيارلىق ەڭبەك كورسەتتi. ۇلت بولاشاعىن ويلاپ قام جەگەن، حالقى ءۇشiن وت پەن سۋعا تۇسكەن، ازاپ شەككەن، كەرەك بولسا وسى ماقساتتا باسىن بايگەگە تiگiپ، جان قيعان دا وسى الاش ارىستارى بولاتىن. اسiرەسە، ۇلتتىق تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەستە ولاردىڭ بiر جاعادان باس، بiر جەڭنەن قول شىعارىپ، تiزە بiرiكتiرiپ، ەل ساناسىن وياتۋداعى قىرۋار ەڭبەگiن ەشۋاقىتتا ۇمىتۋعا بولمايدى”، – دەپ جازادى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قانسەيiت ابدەزۇلى (“ەگەمەن قازاقستان”، 3.08.2007).
قازاق ۇلتى تۋ سوناۋ ەجەلدەن نە كورiپ، قانداي قيلى-قيلى قيىن زاماندى باسىنان وتكەرمەدi دەيسiز. تار جول، تايعاق كەشۋ ونىڭ تاريحىندا تىم مول بولدى ەمەس پە. قازiرگi ساۋلەتتi, ەگەمەندi, تاۋەلسiزدiكتiڭ شۇرايلى كۇندەرiنە جەتۋ ءۇشiن، قانشاما اقيىق ازاماتتارىمىز كەمەلدi جارقىن بولاشاق ءۇشiن ءوز باستارىن بايگەگە تiگiپ، ءومiرiن قيىپ، جەر جاستاندى. ەگەر ولار قايسارلىقپەن، قاجىرلىقپەن تiرەسiپ، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا سەنiممەن قاراپ، ولاي ەتپەگەندە، بiز بۇل “قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان كۇندەرگە” جەتەر مە ەدiك؟ قايدام. بiراق بارىنا شۇكiرلiك جاساپ، تاۋبە دەيiك، اعايىن!
“قازاق ەلiنiڭ، قازاق جۇرتىنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن تاريحي كەزەڭدەردە، الماعايىپ زامانداردا اسiرەسە قازاق وقىعاندارى، ۇلت زيالىلىرى جانقيارلىق ەڭبەك كورسەتتi. ۇلت بولاشاعىن ويلاپ قام جەگەن، حالقى ءۇشiن وت پەن سۋعا تۇسكەن، ازاپ شەككەن، كەرەك بولسا وسى ماقساتتا باسىن بايگەگە تiگiپ، جان قيعان دا وسى الاش ارىستارى بولاتىن. اسiرەسە، ۇلتتىق تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەستە ولاردىڭ بiر جاعادان باس، بiر جەڭنەن قول شىعارىپ، تiزە بiرiكتiرiپ، ەل ساناسىن وياتۋداعى قىرۋار ەڭبەگiن ەشۋاقىتتا ۇمىتۋعا بولمايدى”، – دەپ جازادى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قانسەيiت ابدەزۇلى (“ەگەمەن قازاقستان”، 3.08.2007).
“ويدى وي جەتەلەيدi”، وتكەن 2007 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا جالپى ەكiنشi قازاق قۇرىلتايى ءوتiپ، الاشوردا اۆتونومياسى قۇرىلعانىنىڭ جاريالانعانىنا 90 جىل تولعانىن، قاسيەتتi قازاق توپىراعىنىڭ اقىل-وي تامىرىن وتاپ، تەكتiك ۇيىتقىسىن iرiتiپ، ۇلتتىق تاعدىرىنىڭ ۇياسىن بۇزعان “الاش iسi” بويىنشا قاتiگەز جازالاۋ ناۋقانىنىڭ العاشقى تەرگەۋ iسiنiڭ باستالعانىنا دا جەلتوقساننىڭ 17-iندە 80 جىل بولعانىن مەرزiمدi باسىلىمدار جاريالادى. سول دەرەكتi ماقالالاردى وقىپ وتىرىپ بiز ەرتەرەكتەگi قارا قۇلاق قاريالاردىڭ اۋزىنان ەستiگەن “الاشوردا” پارتياسى تۋرالى، ونىڭ قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi بولعان جەرلەسiمiز سارىسۋلىق اعابەك بايدۋللاەۆ جايلى ازداپ بولسا دا حاباردار بولاتىنبىز. تiپتi, 1962 جىلدىڭ جازىندا “اعابەك اقتالىپتى” دەپ جۇبايى بيبiگۇل اپا مەن ۇلى شامعالي (بۇل كۇندەرi ەكەۋi دە ءفاني دۇنيەدەن وزعان), جاقىن اعايىن-تۋىسقاندارى سارىسۋ اۋدانىنىڭ قاراتاۋ جوتاسىنداعى، كوكجون وڭiرiندەگi, ءۇشباس اۋلىندا ءومiر تاۋقىمەتiن بiر كiسiدەي كورiپ، تاعدىرى سوقىر ساياساتتىڭ ارقاسىندا تالكەككە ءتۇسiپ وتقا ورانعان ەردiڭ ەسiمiن ەسكە الىپ، كوپشiلiك باس قوسىپ اس بەرiپ، قۇران وقىتىپ، قايسارلىق iس-مiنەزiمەن ەل-جۇرتىنا بەرiلە ەڭبەك ەتiپ، ۇلتىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشiن ەڭiرەپ ءجۇرiپ ومiردەن وزعان ازاماتتىڭ رۋحىنا باس يگەنiمiز دە ەستە قالىپتى.
وتكەن جىلدىڭ جازىندا ويلاماعان جەردە جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ “اباقتى” دەگەن كiتابى قولعا ءتۇستi. ول حالقىمىزدىڭ بەلگiلi قايراتكەرi, ۇلت ماقتانىشى جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ جايلى جازىلعان دەرەكتi دۇنيە ەكەن. اۆتور سول شىعارماسىنىڭ 190-بەتiندەگi جولداردا بىلاي دەپ جازادى:
“...اباقتىداعى ايىپكەر ادامداردى توپ-توپ ەتiپ، iسiن تiركەپ، تەرگەۋدi بiتتiگە ساناپ، موسكۆاعا، بۋتىركا اباقتىسىنا جونەلتۋگە ازiرلەي باستاعان.
№6 iس بويىنشا ارنايى قاۋلى شىعارعان. ول قاۋلىنىڭ قازاقشا كوشiرمەسi تومەندەگiنشە.
ق ا ۋ ل ى
1929 جىلعى 16 تامىز، الماتى قالاسى.
“مەن، بiرiككەن ساياسي باسقارما شىعىس ءبولiمiنiڭ قازاق سسر-i بويىنشا وكiلەتتi وكiلi ساەنكو، №6 تەرگەۋ iسiمەن تانىسا كەلiپ، تومەندەگi ادامدار تۋرالى:
1.بايتۇرسىنوۆ ا. 10.جۇماباەۆ م.
2.دۋلاتوۆ م. 11.بايتاسوۆ ا.
3.ءادiلوۆ د. 12.بايتiلەۋوۆ د.
4.بولعانباەۆ ح. 13.كارiباەۆ ن.
5.جالەنوۆ ك. 14.بايدۋللاەۆ ا.
6.ايماۋىتوۆ ج. 15.ءادiلوۆ اسقار.
7.ەسبولوۆ م. 16.قۇلمۇراتوۆ ت.
8.وماروۆ ە. 17.بايدiلدين ءا.
9.ءجۇسiپوۆ ا. 18.بiرiمجانوۆ ع.
تاپتى:
الدىن-الا تەرگەۋ iسi قاجەتiنشە تولىق جۇرگiزiلدi, سوندىقتان قىلمىستىق كودەكستiڭ 207- ستاتياسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ،
قاۋلى ەتەدi:
№6 iس بويىنشا الدىن-الا تەرگەۋ اياقتالدى. بۇل تۋرالى جوعارىدا اتالعان ايىپكەرلەرگە حابارلانسىن.
شىعىس ءبولiمi باستىعىنىڭ كومەكشiسi ساەنكو (قولى) ”.
كۇتپەگەن جايدا بەلگiلi الاش ازاماتتارىنىڭ تiزiمiنiڭ قاتارىندا جۇرگەن ا.بايدۋللاەۆ ەسiمi بiزدi ەرiكسiز ەلەڭ ەتكiزدi. بۇل – بiزدiڭ جەرلەسiمiز – سارىسۋلىق اعابەك بايدۋللاەۆ بولۋى كەرەك دەگەن ءۇمiت وتى جىلت ەتە قالدى.
سودان، ونىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ماقساتىندا “Iزدەنگەن جەتەر مۇراتقا” دەپ iزدەستiرۋ، انىقتاۋ iسiنە تاۋەكەل ايتىپ كiرiستiك. قولىمىزعا قالام الىپ رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ جامبىل، الماتى، وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق دەپارتامەنتتەرiنە “سiزدەردە ازامات اعابەك بايدۋللاەۆ تۋرالى قانداي مالiمەتتەر بار؟” دەگەن سۇراۋ جولدادىق. كوپ ۇزاماي الماتى قالاسىنىڭ ۇقك دەپارتامەنتiنەن مىناداي جاۋاپ حات الدىق (ونى قاز-قالپىندا، ياعني ورىس تiلiندە جاريالاعاندى ءجون كوردiك):
“سووبششاەم، چتو ۆ دكنب رك حرانيتسيا ارحيۆنوە ۋگولوۆنوە دەلو پرويزۆودستۆا 1929-1930 گودوۆ پروشلوگو ۆەكا، پو كاتورمۋ پروحوديت بايدۋللاەۆ اگابەك، 1902 گ.ر.، ۋروجەنتسا اۋىلا № 3 سارى-سۋسكوگو رايونا سىر-دارينسكوگو وكرۋگا.
كاك سلەدۋەت يز ماتەريالاوۆ دەلا، بايدۋللاەۆ ا.، رابوتايا ۆ ۋرو (ۆوزموجنو ۋگولوۆنوگو روزىسكا) سىر-دارينسكوگو وكرۋگا، 03.04.1928 گودا بىل ارەستوۆان، ودناكو لەتوم ەتوگو گودا يز پود ستراجي بەجال. ۆتوريچنو بىل ارەستوۆان ورگانامي وگپۋ كازاحستانا 17.12.1928 گودا ي پوستاناۆلەنيەم ترويكي پري پپ وگپۋ ۆ كازاحستانە وت 04.04.1930 گ.، پو ستاتە 58-11 ي 82 ۋك رسفسر (زا سۆياز س كونتررەۆوليۋتسيوننوي ورگانيزاتسيەي الاشوردينتسەۆ، ۋچاستيە ۆ ۆوورۋجەننوم سوپروتيۆلەني ەكسپەديتسي پو پروۆەدەنيۋ كونفيسكاتسي بايسكيح حوزيايستۆ ي پوبەگ يز مەست زاكليۋچەنيا), وسۋجدەن نا پيات لەت كونتسلاگەرەي.
نا وسنوۆاني ست.1 ۋكازا پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسر وت 16 يانۆاريا 1989 گودا “و دوپولنيتەلنىح مەراح پو ۆوسستانوۆلەنيۋ سپراۆەدليۆوستي ۆ وتنوشەني جەرتۆ رەپرەسسي، يمەۆشيح مەستو ۆ پەريود 30-40-ح ي ا ناچالە 50-ح گودوۆ”، زاكليۋچەنيەم پروكۋراتۋرى كازاحسكوي سسر وت 30.08.1991 گ. بايدۋللاەۆ ا. رەابيليتيروۆان.
ارحيۆنوە ۋگولوۆنوە دەلو ۆ وتنوشەني بايدۋللاەۆا ا.، پرويزۆودستۆا 1937 گودا، حرانيتسيا ۆ دكنب رك پو كوستانايسكوي وبلاستي، كۋدا رەكومەندۋەم وبراتيتسيا پو ينتەرەسيۋششيم ۆام ۆوپروسام.
ناچالنيك پودرازدەلەنيا دەپارتامەنتا س.انوسوۆ. 06.11.2007 گ. № پ-695”.
ۋاقىت سۋىتپاي قوستانايعا حات جولدادىق. 2007 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ سوڭىنا قاراي قر ۇقك-نiڭ قوستاناي وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتiنەن مىناداي انىقتاما كەلدi (ونىڭ تۇپنۇسقاسىن ساقتاپ ورىس تiلiندە بەرiپ وتىرمىز):
پو ماتەريالام ارحيۆنوگو ۋگولوۆنوگو دەلا، حرانياششەگوسيا ۆ دەپارتامەنتە كنب پو كوستانايسكوي وبلاستي، پروحوديت بايدۋللاەۆ اگابەك، 1902 گودا روجدەنيا، كازاح، ۋروجەنەتس اۋلا №3 سارىسۋسكوگو رايونا يۋجنو-كازاحستانسكوي وبلاستي. دو ارەستا جيل ۆ پ.دەنيسوۆكا دجەتىگارينسكوگو رايونا كۋستانايسكوي وبلاستي، رابوتال زاۆەدۋيۋششيم رايتورگوم.
بايدۋللاەۆ ا. يمەەت ۆىسشەە وبرازوۆانيە، رانەە وكونچيل رۋسسكو-تۋزەمنوە ۋچيليششە، س 1928 گودا ناحوديلسيا پود سلەدستۆيەم، 4 اپرلەليا 1930 گودا ورگانامي وگپۋ وسۋجدەن پو ستاتە 58-10,11 ي 82 ۋك رسفسر ك 5 گودام يتل. ناكازانيە وتبىۆال ۆ لاگەرە نا بەلومورسكوم كانالە. ۆ پ.دەنيسوۆكۋ پريبىل ۆ 1936 گودۋ يز كيرگيزي.
ارەستوۆان 4 نويابريا 1937 گودا دجەتىگارينسكيم رو نكۆد پو كۋستانايسكوي وبلاستي پو وبۆينەنيۋ ۆ توم، چتو ياۆلياياس چلەنوم انتيسوۆەتسكوي ناتسيوناليستيچەسكوي ورگانيزاتسي، سيستەماتيچەسكي ۆەل ۆرەديتەلسكۋيۋ پودرىۆنۋيۋ دەياتەلنوست ۆ وبلاستي تورگوۆلي، ۋمىشلەننو سرىۆال سنابجەنيە ترۋدياششيحسيا رايونا وسترودەفيتسيتنىمي توۆارامي. زاسەدانيەم ترويكي ۋنكۆد پو كۋستانايسكوي وبلاستي وت 20 نويابريا 1937 گودا پو ست. №58 پ.پ. 2, 7, 10, 11 ۋك رسفسر وسۋجدەن ك ۆىسشەي مەرە ناكازانيا – راسسترەلۋ. پريگوۆور پريۆەدەنو ۆ يسپولنەنيە 23 نويابريا 1937 گودا.
پوستانوۆلەنيەم پرەزيديۋما كۋستانايسكوي وبلاستنوگو سۋدا (№ 4 ۋ-17س) وت 4 يانۆاريا 1962 گودا رەشەنيە ترويكي ۋنكۆد وت 20.11.1937 گودا ۆ وتنوشەني بايدۋللاەۆا اگابەكا ي درۋگيح پروحودياششيح پو دەلۋ ليتس وتمەنەنو ي دەلو پرويزۆودستۆوم پرەكراششەنو زا وتسۋتستۆيەم ۆ يح دەيستۆياح سوستاۆا پرەستۋپلەنيا.
نا مومەنت ارەستا بايدۋللاەۆ ا. يمەل سلەدۋششي سوستاۆ سەمي:
– جەنا بيبيگۋل،
– سىن شامگالي،
– مات انافيا، پروجيۆالا ۆ گ.تاشكەنتە.
سۆەدەني ۆ وتنوشەني وتتسا ۆ دەلە نە يمەەتسيا.
ناچالنيك سگا دكنب رك پو كۋستانايسكوي وبلاستيۆ.دانين.
11.12.2007گ. № ي/6 – 5583.”
ءسويتiپ، الگi حاتتارمەن تانىسىپ، جوعىمىزدى تاپقانداي ەرەكشە كۇيدە بولىپ، “كەزiندە “الاش” پارتياسىنىڭ نەگiزiن قالاپ، ونىڭ بەلسەندi مۇشەلەرi بولعان، “الاشوردا” ۇكiمەتiنiڭ تiزگiنiن ۇستاعان ۇلتىمىزدىڭ بەلگiلi اقيىق تۇلعالارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءتارiزدi ازاماتتارمەن يىق تiرەسە ەڭبەك ەتكەن اسىل ازامات اعابەك بايدۋللاەۆتىڭ بiزدiڭ سارىسۋ وڭiرiندە جاقىن كiمi قالدى، كiمدەر ونى بiلەدi ەكەن؟” دەگەن وي قاۋزادىق.
بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ بiزدەر ءۇشiن جەڭiل جۇمىس بولمادى. ويتكەنi, ونىڭ زامانداستارى بۇل كۇندەرi قاتارىمىزدا جوق.. كوپ جىلدار ساۋداكەنتتە (بۇرىنعى بايقادام سەلوسى) تۇرعان اعابەكپەن بiرگە تار جول، تايعاق كەشكەن ومiرسەرiگi, جانجارى بيبiگۇل اپا مەن ونىڭ جالعىز بالاسى شامعالي (كەزiندە جەرگiلiكتi اۋداندىق اۆتوبازادا جۇرگiزۋشi بولعان) بiراز جىلدار بۇرىن و دۇنيەلiك بولىپ كەتiپتi. ولاردان قالعان ۇرپاق قازiرگi قيىنشىلىققا، ءومiر قىسپاعىنا ءتۇسiپ، بiرەۋلەرi كورشi جاتقان وڭتۇستiكتەگi شىمكەنتكە اسىپ، ەكiنشiلەرi تاراز شاھارىنا اۋىسىپ، جاڭاتاس وڭiرiندە تiرشiلiك ەتiپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ بiرنەشۋiمەن جولىعىپ، ماندىرىمدى دەرەك تاۋىپ، قۇندى مالiمەت الا الماعانىمىزعا وكiندiك.
– بيبiگۇل اپايدىڭ كوزi تiرiسiندە كوپ جىلدار بويى كورشi بولىپ، ارالاسىپ تۇردىق. اپاي شەشiلiپ كوپ سويلەسە بەرمەيتiن، بiرەۋدiڭ iسiنە ءجون-جوزىقسىز ارالاسپايتىن، مiنەزi سالماقتى دا سابىرلى، جۇرەگi مەن ويى تازا، وتە ۇستامدى، پاراساتتى، كەلبەتتi كiسi ەدi. جارىقتىقتىڭ بۇكiل بولمىسىنان بۇرىنعىلاردىڭ اقىلدى بايبiشەلەرiنە ءتان جاقسى مiنەزدiڭ يسi اڭقىپ تۇراتىن. سويتسەك، كەزiندە بiلمەپپiز، ول اپانىڭ پەيiلi دارحان، سۇيەگi اسىل جاقسى جان ەكەن-اۋ. ۇلتىمىزدىڭ ماقتان ەتەر تالاي ازاماتتارمەن كەزiندە داستارقانداس بولعانىنىڭ ءوزi, بiلە بiلسەك، كەرەمەت عاجايىپ دۇنيە ەمەس پە؟!
كەيدە كوڭiلi كەلسە قولىندا ەرتە كەزدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان ۋاقىتپەن سارعىش تارتقان فوتوسۋرەتتەردi اقتارىپ: “مىنا ۇستەل باسىندا جاقىنىراق وتىرعان ساكەن سەيفۋللين، ارىراقتا وتىرعان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، ال مىناۋ مەنiڭ كۇيەۋiم مارقۇم اعابەك، ونىڭ وڭ جاعىنداعىلار جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ پەن دiنمۇحامەد ءادiلوۆ” دەپ سىر شەرتەر ەدi. بiراق بiز، جاستىعىمىزدان بولار، ولارعا ءمان بەرمەي، ودان ءارi سۋىرتپاقتاپ، اڭگiمەگە قوزعامايتىنبىز. اتتەڭ، قاتار ءجۇرiپ، ول كiسiنiڭ iشكi سىرىن، كەۋدەسiندە سايراپ جاتقان قىمبات “كومبەنi” كەزiندە كوڭiلiمiزگە توقي الماعانىمىز وكiنiشتi. “توقتا بالام، ءومiر دەگەن وتپەلi, بۇل دۇنيەگە كiمدەر كەلiپ، كەتپەدi” دەگەن قازاقتىڭ ءسوزi راس قوي. التىننىڭ سىنىعى، ەسكiنiڭ كوزi بيبiگۇل اپاي دا وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ 90-شى جىلدارى دۇنيەدەن ءوتتi دە كەتتi. ونىڭ iشكi سىرى دا وزiمەن بiرگە كەتتi...، – دەپ ەسكە الاتىن بيبiگۇل اپانىڭ ونداعان جىلدار كورشiسi بولعان، جانى جاناتتا شالقىعىر مارقۇم شەشەمiز باقتىلى ۇسەنقىزى تۇرلىبەكوۆا.
سول فوتوسۋرەتتەردi تابۋعا بiز دە بiراز اۋرەلەندiك. بiراق، وكiنiشكە قاراي، ولاردىڭ كiمنiڭ قولىندا قالعانى بەلگiسiز، بار بولعانى، قولىمىزعا iلiككەنi سiزدەردiڭ نازارلارىڭىزعا بۇگiن ۇسىنىلىپ وتىرعان اعابەك اعانىڭ جەكە فوتوسۋرەتi عانا بولدى ء(الi دە بولسا بiرەۋلەردەن الگi تاريحي ەسكi سۋرەتتەر تابىلىپ قالار دەگەن ۇمiتتەمiز). سوعان “جوقتان جاقسى” دەپ iشتەي ريزا سەزiمگە بولەندiك.
كوپ iزدەنiستiڭ ارقاسىندا سارىسۋلىق جازۋشى دۋلات شالقارباەۆتىڭ 1998 جىلى تارازداعى باسپادان شىققان “اقيىقتار” اتتى تاريحي-دەرەكتەر كiتابى قولعا تيدi. سول كiتاپتىڭ بiرنەشە جەرiنەن سارىسۋلىق جەرلەسiمiز اعابەك بايدۋللاەۆ جايلى بiراز مالiمەتتەر، از-كەم اڭگiمەلەر كەزدەستi. ەندi سونىڭ بiرنەشەۋiنە كوپشiلiكتiڭ كوڭiلiن اۋدارايىق:
“...دiنمۇحامەد (دiنمۇحامەت /ەل ورتاسىنداعى تارالعان اتى – دiنشە-مۇقىش/ ءادiلۇلى قازاقتىڭ بەلگiلi ساياسي قايراتكەرi – اۆتورلار) شىمكەتتە جۇرگەندە ۋەزدiك ميليتسيا باستىعى اعابەك بايدۋللاەۆپەن تانىسادى. م.دۋلاتوۆتىڭ ۇيiندە بiراز ۋاقىت جاتادى. كەيiن مiرجاقىپ وعان ءۇي تاۋىپ بەرەدi. اعابەك – ساۋداكەنتتiك. جەرلەس ەسەبiندە ەكەۋi بiرiن-بiرi قاتتى سىيلاسادى” (81 بەت).
“وسىدان بiرەر اي بۇرىن شىمكەنتتەگi ميليتسيا باستىعى اعابەك بايدۋللاەۆ قاماقتا جاتقان. دiنمۇحامەد جۇسiپبەكتەن (ج.ايماۋىتوۆ – اۆتورلار) شىققان سوڭ اباقتى باستىعىنا كەلiپ، اعابەكتi كەپiلگە بەرۋدi تالاپ ەتەدi. ونىڭ كازتسيك-تiڭ مۇشەلiگiنەن شىعىپ قالعانىن مۇندا ەشكiم بiلمەيتiن. ونىڭ ۇستiنە اباقتى باستىعى بۇرىننان تانىس، پiكiرلەس ادام بولاتىن. ول دiنمۇحامەدكە سەنiپ، اعابەكتi بiر تاۋلiككە كەپiلگە بەرەدi. اعابەك قولىنا تيiسiمەن وسى شىمكەنتتە ميليتسيا بولىپ iستەيتiن وگiز وسپان دەگەن اعايىنىنىڭ ۇيiنە كەلiپ، ونىڭ كۇتiمدە تۇرعان اتىن سۇراپ الادى دا:
– ال، وسەكە، باستىعىڭا سالەم ايت، اعابەكتi كەرەك ەتسە اۋىلعا بارىپ السىن. ال، بiز كەتتiك، – دەيدi” (84 بەت).
“بيجانوۆ مەنiڭ وڭ قولىمدى شاپ بەرiپ ۇستاپ، ارتىما قايىردى دا، بۇراي باستادى. جانىم كوزiمە كورiندi. داۋسىم شىعىپ كەتسە كەرەك.
– قايدا ول؟.. قايدا دەيمiن؟.. – دەپ بۇرايدى قولىمدى.
الدەن ۋاقىتتا:
– مۇرسات بەر، ايتايىن، – دەدiم مەن.
ول قولىمدى بوساتىپ، قارسى الدىما تونە جۇرەسiنەن وتىردى.
– ال، قانە، قۇلاعىم سەندە.
– مۇقىش (دiنمۇحامەد ءادiلۇلى – اۆتورلار) وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن اعابەك دوسىنىڭ اۋلىنا كەتكەن.
– بiزگە سول اعابەك بايدۋللاەۆتiڭ ءوزi دە كەرەك. وسى ايتقانىڭ راس پا؟
– راس.” (95 بەت).
“... دiنمۇحامەد ءادiلوۆتىڭ بiزدiڭ ۇيدە تىعىلىپ جاتقانى راس. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن اعابەك بايدۋللاەۆتiڭ اۋلىنا كەتكەن. مەن بايدۋللاەۆتiڭ اۋىلىن بۇگiن تۇندە تاۋىپ بەرەمiن...” (96 بەت).
“... مۇقىش كەرەگە باسىنا iلۋلi تۇرعان ۆينتوۆكانى الىپ ەسiككە بiر، تورگە بiر بارىپ، ەرنiن جىمقىرا ءۇنسiز ءجۇردi دە، اعابەككە بۇرىلدى.
– نە iستەيمiز؟ – دەدi ول ابىرجىپ.
– اتىسامىز، – دەدi اعابەك” (98-99 بەتتەر).
“ – ەستiدiڭ بە، اعابەك، – دەدi مۇقىش بۇيرا شاشىن ارتىنا قاراي بiر سiلكiپ تاستاپ. – بولماس ەندi, بەرiلەيiك. اۋىلدى ابىرجىتپايىق.
– مەيلi, – دەدi اعابەك ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتىپ.”(99 بەت).
مiنە، بۇل كەلتiرiلگەن كiتاپ ۇزiندiلەرiنەن اعابەك بايدۋللاەۆتىڭ ءوز زامانداستارىنىڭ ورتاسىندا كiم بولعانىن، ۇلتىمىزدىڭ قانداي تاريحي تۇلعالارىمەن قىزمەتتەس، ۇزەڭگiلەس بولعانىن، قانداي ەرجۇرەك باتىل ازامات بولعانى جايىندا مالiمەت الۋعا بولادى. وكiنiشكە قاراي جەرلەسiمiز اعابەكتiڭ ءومiرi مەن ەڭبەك جولى سوڭعى كەزگە دەيiن تەرەڭ زەرتتەلiپ، ونىڭ حالىق الدىنداعى قىزمەتi تيiستi باعاسىن الا-الماي كەلەدi. بiز ءوز كۇشiمiزبەن بiرەر جىل بويى تام-تۇمداپ تiرنەكتەپ جيناعان، قولعا iلiككەن ماتەريالدار تىم از، ولار ءجۇزدiڭ بiر بولiگi دەپ ايتساق تا بولادى. بۇل iسكە الداعى كەزدە ەلiمiزدiڭ تاريحشىلارى، جازۋشى-زەرتتەۋشiلەرi ءوز ۇلەسiن قوسار دەگەن ۇمiتتەمiز...
بiزگە جەتكەن جاناما دەرەكتەر بويىنشا اعابەك بايدۋللاەۆ 1902 جىلى قازiرگi جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىنىڭ قاراتاۋ سiلەمiندەگi ءۇشباس اۋلىندا – سول وڭiرگە جاقسى تانىس ۇلى جۇزدەن تارايتىن سۇلگەتاي (اقمولدا) رۋىنىڭ باقمۇرىن (بوقمۇرىن) ۇرپاقتارىنىڭ قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاستايىنان ويى زەرەك اعابەك ءدۇبiرلi قازان رەۆوليۋتسياسى جىلدارىندا قىر اسىپ، وڭتۇستiكتەگi قاتارلاس جاتقان ۇلكەن شاھار شىمكەنتكە بارىپ، بiلiم جولىنا ءتۇسiپ، سول جەردەگi ورىس-تۇزەم ۋچيليششەسiن تامامداعانى بەلگiلi. ودان كەيiن تاشكەنت قالاسىنداعى ورتا ازيا مەملەكەتتiك ۋنيۆەسيتەتiندە بiلiم العان (قاي فاكۋلتەتتi بiتiرگەنi بiزگە ازiرشە بەيمالiم. (اۆتورلار). سول جىلدارى قازاق حالقىنىڭ زيالى ازاماتتارىمەن تانىسىپ، ولارمەن كوپ جىلدار قويان-قولتىق ارالاسقان، ساياسي-ۇيىمداستىرۋ قىزمەتتەر اتقارىپ، ۇلتتىق مۇددە ءۇشiن كۇرەسكەن.
كەزiندە تۇركiستان قالاسىنداعى ماقتا زاۆودىنىڭ ديرەكتورى، قالالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتiندە بولىپ، كەيiنiرەك وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق iشكi iستەر باسقارماسىن (وبلىستىق ميليتسيا ءبولiمiن) باسقارىپتى دەگەن دەرەك-مالiمەتتەر بار. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي ەلiمiزدە ەتەك العان قۋعىن-سۇرگiن، ويدان قۇراسىرىلاتىن نەگiزسiز جالا ا.بايدۋللاەۆتى تا اينالىپ وتپەيدi. ول 1928 جىلدىڭ ءساۋiر ايىندا “الاشوردا” قوزعالىسىنىڭ مۇشەسi” دەگەن جالامەن اباقتىعا جابىلادى. ودان جەرلەسi دiنمۇحامەد ءادiلوۆتىڭ كومەگiمەن قاشىپ شىعىپ، تۋعان ولكەسi – سارىسۋ اۋدانىنىڭ تالاس بويىنداعى مويىنقۇم مەن كوكجونداعى ءۇشباس اراسىندا اۋىلدارعا تىعىلىپ، بiرەر اي باس ساۋعالايدى. بiراق وگپۋ مەن نكۆد “بەلسەندi” قىزمەتكەرلەرi قالماي iزiنە ءتۇسiپ، قۋعىنشى قارۋلى جاساق ۇيىمداستىرىپ، 1928 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ونى قايتا قولعا ءتۇسiردi. ەكi “قاشقىندى” (مۇقىش ءادiلۇلى مەن اعابەك بايدۋللاەۆتى) سودان اۋليەاتاعا الىپ كەلەدi. جەڭiل-جەلپi جۇرگiزگەن تەرگەۋدەن كەيiن، ۋاقىت وزدىرماي، ونى باسقا دا قازاقتىڭ بەلدi تۇلعالارىمەن – ساياسي تۇتقىندارمەن توپتاستىرىپ ماسكەۋدەگi اتىشۋلى “بۋتوركا” تۇرمەسiنە جەتكiزiپ، نكۆد-نىڭ قىزمەتكەرلەرiنiڭ كومەگiمەن تاعىلعان ايىپتارى سول جەردە “مويىنداتىلىپ”، 1930 جىلى سوت شەشiمiمەن 5 جىل ارقالاپ كەتە بارادى.
ماسكەۋدەگi “بۋتوركا” اباقتىسىنا ول، جازۋشى د.دوسجانوۆتىڭ مالiمەتi بويىنشا، “حالىق جاۋلارى” دەگەن جالامەن تۇتقىندالعان بايتۇرسىنوۆ ا.، جۇماباەۆ م.، دۋلاتوۆ م.، ايماۋىتوۆ ج.، بايتاسوۆ ا.، ءادiلوۆ د.، بايتiلەۋوۆ د.، بولعانباەۆ ح.، كارiباەۆ ن.، جالەنوۆ ك.، بiرiمجانوۆ ع.، قۇلمۇراتوۆ ت.، بايدiلدين ءا.، ەسبولوۆ م.، ءادiلوۆ اسقار، ءجۇسiپوۆ ا.، وماروۆ ە. سياقتى ازاماتتارمەن بiر ۆاگوندا جەتكiزiلەدi. اعابەك سول جەردە قازاقتىڭ بەتكە ۇستار تالاي مايتالمان ازاماتتارىمەن اباقتىدا بiرگە جاتىپ، ولارمەن پiكiرلەس بولعانى ايدان انىق.
جوعارىدا قوستاناي وبلىسىنىڭ ۇقك بەرگەن ءراسمي انىقتاماسىندا اعابەكتiڭ ول جىلداردى بەلومور كانالىنىڭ قۇرىلىسىندا وتكەرگەنi باياندالعان. قيىندىققا قايىسپاعان ەر ەلگە امان-ەسەن ورالىپ، بiرەر جىل ءوزiنiڭ تۋعان ولكەسi وڭتۇستiكتە قىزمەت iستەپ، ودان كەيiن قىرعىزستاننىڭ مەملەكەتتiك ساۋدا سالاسىن باسقارادى. ال 1936 جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ جەتiقارا اۋدانىنىڭ قالالىق ساۋدا بولiمiنە قىزمەتكە جiبەرiلiپ، سول مەكەمەنi باسقارىپ جۇرگەنiندە ونى نكۆد قىزمەتكەرلەرi 1937 جىلدىڭ قاراشاسىنىڭ 4-i كۇنi “حالىق جاۋى” دەگەن جالامەن ۇستاپ، ونىڭ بۇرىنعى iستەرiن ەسكە الا وتىرىپ، 20 قاراشا كۇنگi “ۇشتiكتiڭ” شەشiمiمەن اتۋ جازاسىنا كەسiلەدi. بۇل ۇكiم، ۋاقىت سۋىتپاي، 23 قاراشا كۇنi iسكە اسىرىلادى. ول سول كەزدە نەبارi 35 جاسقا جەتەر-جەتپەس كەزi ەكەن-اۋ! شiركiن، ناقاقتان-ناقاق جاستاي قيىلعان، قىرشىن كەتكەن ءومiر-اي، دەسەڭشi!
ءسويتiپ، سول كۇنi قازاقتىڭ تاعى بiر كوڭiلi وياۋ، ويى زەرەك زيالى ازاماتتارىنىڭ بiرi ەشبiر نەگiسسiز ويدان قۇراستىرىلعان “قىلمىستان”، جاعىلعان جالادان ارام پيعىلدى “ۇشتiكتiڭ” جازالاۋىمەن تەكسەرۋسiز، تەرگەۋسiز وققا ۇشتى. قازاقتىڭ تاعى بiر اسىل ازاماتى كوكسەگەن ارمانىنا جەتە الماي، ەلiنiڭ اڭساعان جارقىن بولاشاعىن كورە الماي، ناقاقتان-ناقاق تiرسەگi قيىلىپ، قاناتى كەسiلiپ، زار زامانعا نالەت ايتىپ شەرمەندە كەتە باردى... نە دەرسiڭ، نە iستەرسiڭ سول بiر تالايدىڭ تاعدىرىن تالكەك ەتكەن، ءومiرiن قىسقارتىپ، عۇمىرىن قيعان زۇلامات، قاھارلى زامانعا؟!
اعابەكتiڭ جۇبايى بيبiگۇل اپاي جاستاي قالعان جالعىز ۇلى شامعاليدى جەتەكتەپ، كۇيەۋiنەن بiر حابار بولار دەگەن ۇمiتپەن بارماعان جەرi جوق، اشپاعان ەسiگi جوق. تاشكەنت، الماتى، شىمكەنت قالالارىنداعى ءۇش ارiپتەن تۇراتىن مەكەمەلەردiڭ تالايىنىڭ ەسiگiن قاقتى، ماسكەۋگە جالىنىپ-جالبارىنىپ ونداعان حات جولدادى. بارلىعى دۇرىس جاۋاپ بەرۋدەن جالتارىپ، “جاۋابىن كەيiن بەرەمiز، كۇتiڭiز” دەپ اۋىزدارىن قۇرعاق شوپپەن ءسۇرتiپ شىعارىپ سالۋمەن بولدى. تەك كەيiنiرەك “سiزدiڭ جۇبايىڭىز “حالىق جاۋى” رەتiندە اتىلدى” دەگەن حابار كەلدi.
الماتى قالاسىنداعى تەحنيكۋمدا وقىپ جۇرگەن جاس شامعاليدى “حالىق جاۋىنىڭ بالاسى” دەپ وقۋدان شىعارىپ، ودان ءارi وعان بiلiم الۋعا مۇمكiنشiلiك بەرمەيدi. ەشبiر جۇمىسقا ورنالاسا الماي قينالعاننان سوڭ تiلەۋلەستەرiنiڭ اقىلىمەن جاقىن اعايىندارى امانتايدىڭ ەسiمiن فاميليا رەتiندە الىپ، “امانتاەۆ شامعالي” اتانىپ كەتەدi. ۋاقىت وزا، “ادام ءۇش كۇننەن سوڭ كورگە دە ۇيرەنەدi” – دەگەندەي كەيiن ونىڭ قۇلاعى بۇل فاميلياعا دا ۇيرەنiپ كەتتi. سودان، ولاردى كوپ جىلدار “حالىق جاۋىنىڭ ايەلi”، “حالىق جاۋىنىڭ ۇلى” دەپ ەش قىزمەتكە جاقىنداتپاي، ءومiردiڭ تالاي سۋىعى مەن ىستىعىن كورiپ، تالاي ادام سەنگiسiز قيامەت قيىندىقتاردى باستارىنان وتكەردi.
وتكەن عاسىردىڭ 50-شi جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي كۇيەۋiنiڭ اتامەكەنi سارىسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى بايقادام سەلوسىنا كوشiپ كەلiپ، جالعىز ۇلى شامعاليدى اعايىن-تۋىستارىنا، ەل-جۇرتىنا جاقىنداتىپ، ۇيلەندiرiپ، “اللا، كورسەتكەنiڭە تاۋبە! ايتەۋiر اعابەكتەن قالعان جالعىزىمدى امان ەتە گور! “ورنىندا بار وڭالار” دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان شىعار. ءۇرiم-بۇتاعى جوعالىپ، اعابەكتiڭ شاڭىراعىنىڭ وتى سونبەسiن!” دەپ جاراتۋشى يەمiزگە جالبارىنىپ، الدىندا باس يiپ، شۇكiرشiلiك جاساپ ءجۇرiپ ۇلىنان بiراز نەمەرە ءسۇيدi.
1962 جىلى “اعابەك اقتالىپتى” دەگەن جىلى حابار كوكتەمنiڭ نۇرلى جاۋىنىنداي ەلگە كوگiلدiر كونۆەرتپەن جەتكەندە جاقسىنىڭ جارقىن بەينەسiن كوز الدىنا ەلەستەتكەن بيبiگۇل اپا داۋىس شىعارىپ، كوز جاسى كولدەي اعىل-تەگiل بولىپ، ەگiلە، سوگiلە ۇزاق جىلاعانى جاقىندارى مەن كورشiلەرiنiڭ ءالi ەسiندە. بيبiگۇل اپانىڭ ولگەنiنiڭ تiرiلگەن كۇنi “نە دەرسiڭ بيبiگۇلگە، ۋايiمنەن تاس-شەمەن بولىپ قالعان شەرلi جۇرەگi جويقىن سەل وتكەندەي بiر بوساسىنشى” دەگەن قاريالار كوپكە دەيiن سوناۋ الىستا قالعان سان قيلى، وپاسىز زاماندى ەستەرiنە الىپ، مۇڭعا تولى جانارلارى تۇنجىراپ، جۇرەكتەرi ءۇنسiز جىلاي وتىرىپ، زامانداستارىنىڭ قۋانىشىنا كوڭiل بiلدiرگەن...
– اعابەكتi ەسكە تۇسiرگەندە كوڭiلiم الەم-جالەم بولىپ، جۇرەگiم شانشىپ، ساي-سۇيەگiم سىرقىرايدى. قيىن-قىستاۋ جىلدارى ەل بيلەپ، حالىق ءۇشiن جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي قىزمەت ەتكەن ابزال ازاماتتىڭ بۇل كۇنi قاي جەردە جاتقانى دا بەلگiسiز. اق جاۋىپ، ارۋلاپ قويىلمادى دا. وعان كiمدi كiنالايمىز. ۋاقىت سولاي بولدى. وي، زامان-اي دەسەڭشi! – دەپ وتىرۋشى ەدi جارىقتىق بيبiگۇل اپا مۇڭعا ورانىپ.
يا، قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا نەشە رەت قالىڭ قارا بۇلت ءتونiپ، قانشاما بەتكە ۇستار قايراتكەرلەرiمiزدiڭ تاعدىرى قاتەرلi قارا داۋىلعا تاپ كەلiپ، ساناسى جانشىلىپ، رۋحى تاپتالىپ، ءۇمiتi ءۇزiلiپ، ءومiرi پۇشايمان بولدى؟! سول بiر زاماننىڭ اششى زاپىرانى مەن سارى ۋايىمىن مەملەكەت جانە ۇلت قايراتكەرi, الاشتىڭ ارداقتىسى سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ جۇرەكجاردى، قاپالى مىنا بiر جىرلارىنان ۇعۋعا بولادى:
قۋ زامان، يت تiرشiلiك قورلادى عوي،
كورسەم دە قانشا يكەمدەپ، بولمادىڭ عوي.
جەتە الماي دەگەنiمنiڭ جالعىزىنا،
تالاپ كوپ، تالايسىز بوپ سورلادىم عوي...
كەلەمiن اۋرەلiكپەن وتكiزiپ جاس،
Iس بiتپەي، قۇر تالاپپەن قاتىرىپ باس.
تابيعات، تاعدىر، زامان تiزە قوسىپ،
بولعانداي ماعان قارسى ىنتىماقتاس.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتباەۆ “اباقتىداعى الاش” اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا بىلاي دەپ وي تۇيەدi:
“...1927-1929 جىلداردىڭ اراسىندا وزiندiك پiكiرi بار قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ بارلىعىنا “ۇلتشىل” دەگەن ايىپ تاعىلىپ، سىپىرا جۇمىستان قۋىلدى. ولاردىڭ ءاربiر قادامى باقىلاۋعا الىنىپ، سوڭدارىنان ەرگەن “سالپاڭقۇلاقتاردىڭ” ەسەبi Iشكi iستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ مەملەكەتتiك ساياسي باسقارماسىنىڭ ەرەكشە ءبولiمiنiڭ تارتپاسىنا جيناقتالا بەردi. مۇنىڭ ءوزi, جاندارمەريانىڭ تىڭشىلىق ايلا-امالى مەن ارانداتۋشىلىق قيتۇرقىسىن اككiلiكپەن مەڭگەرگەن گولوششەكيننiڭ قازىمىر باسشىلىعىنىڭ ناتيجەسiندە وتە تىڭعىلىقتى تۇردە جۇزەگە استى. پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ قۋلىق-سۇمدىعىنا جەتiك، قاشىپ-پىسىپ ءجۇرiپ ابدەن ىسقاقتانىپ العان گولوششەكين ۇلتجاندى قايراتكەرلەردiڭ سوڭىنا “جانسىزداردى” سالىپ قويدى. (“ەگەمەن قازاقستان”، 5.12.2007).
بەلگiلi ساياساتكەر، مەملەكەت قايراتكەرi زينوۆەۆ كەزiندە قازاقستاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى ساراپتاي كەلiپ: “گولوششەكيننiڭ قازاقستانعا بارىسىمەن، جەرگiلiكتi ۇلت ينتەلليگەنتتەرi مەن قايراتكەرلەرiن ءوزارا قىرقىستىرىپ، اقىر سوڭىندا ولاردى قۋعىنعا سالىپ، ۇلكەن قياناتقا دۋشار ەتتi” دەگەن پiكiر بiلدiرگەن ەكەن.
بۇل پiكiرلەر نەگiزسiز ەمەس. حالىق اراسىندا “تەكەساقال”، “قۋجاق” دەگەن اتاق الاعان شايا يتسكوۆيچ (بۇركەنشiك ەسiمi – فيليپپ يساەۆيچ) گولوششەكيننiڭ ءوزiن “كiشi وكتيابردiڭ كوسەمi” ەتiپ كورسەتۋ ماقساتىندا 1928 جىلدىڭ كۇزiندە بايلاردىڭ مال-مۇلكiن ورتاعا الىپ، ەت پەن استىقتىڭ بiر قاداعىن دا قالدىرماي سىپىرا جيناۋعا نۇسقاۋ بەردi. ولارعا قوسىپ ورتاشا اۋقاتتىلار دا مالسىز، تاياقسىز، اس-سۋسىز قالدى. “بەلدەۋدەگi بۇزاۋىنا دەيiن” تاركiلەنگەن قازاقتار اشارشىلىققا ۇرىنىپ، كۇيزەلiپ، قاتتى زارداپ شەكتi. بiراز ەل توز-توز بولىپ، جان ساقتاۋعا باس ساۋعالاپ كورشi جانە شەت ەلگە دۇرلiگە قىر استى. ۇلكەن قارا جولداردىڭ بويى اشتان قىرىلعان ادامداردىڭ تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيiلگەن سۇيەكتەرiنە كوبەيدi. ەل اراسىندا نارازىلىق كوبەيiپ، ءار ايماقتا ءارتۇرلi تولقۋ بولىپ، حالقىمىزدىڭ زيالى ازاماتتارى گەنوتسيتتiك ساياساتقا قارسى ءوز پiكiرلەرiن، ويلارىن بiلدiرە باستادى. بiراق ونى “كiشi قازان كوسەمi” “بۇل ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق اعىم”، “ۇلتتىق قىلمىسكەرلەردiڭ ارانداتۋى”، “حالىق جاۋلارىنىڭ تiمiسكi iسi” دەپ ءتۇسiندiرiپ، ولاردى اياۋسىز قۋعىنعا ۇشىراتتى.
گولوششەكيننiڭ گەنوتسيتتiك تەرiس ساياساتى ۇلتىمىزدىڭ قانشاما جاقسىلار مەن جايساڭدارىن سول قاتەرلi جىلدارى قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراتىپ، قازاق حالقىنىڭ ساعىن سىندىرىپ، ەل اراسىنا ۋ-قاسiرەت تاراتىپ، كوڭiلدەرiن مۇڭعا وراندىرىپ، قانشا زيالىلارىمىزدىڭ ومiرلەرi دالەلسiز، نەگiزسiز، تەكتەن-تەك قيىلدى؟!
ستالين جانە ونىڭ توڭiرەگiندەگi گولوششەكين سەكiلiدi جاندايشاپتارىنىڭ، اسىرا سiلتەۋشiلەردiڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، تiكەلەي جالا جابۋىنان قانشا ازامات تۇتقىندالىپ، اباقتىعا جابىلدى، ءومiرi قيىلدى.
سول 1925-1930 جانە 1936-1938 جىلداردىڭ قىرعىنىندا قازاق ۇلتىنىڭ قايماعى بولعان تالاي ارىستارىمىز ادام توزگiسiز قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراپ، ولاردىڭ باسىم كوپشiلiگi اتىلىپ كەتتi. اجالدان امان قالعانداردىڭ ءوزi ۇزاق جىلدار بويىندا ەسكەرۋسiز قالدىرىلدى. رەپرەسسيا قۇرباندارى تۋرالى تiس جارىپ اڭگiمە قوزعاۋعا، ماقالا جازۋعا كوپ جىلدار بويى تىيىم سالىندى.
– سول بiر سۇراپىل قيىن جىلداردا ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىنىڭ باسىم كوپشiلiگiنە “حالىق جاۋى” “بەلسەندi الاشوردالىق” “تەرiس پيعىلدى ۇلتشىل” دەگەن اتتار تاعىلىپ، ولاردىڭ كوپشiلiگi اتۋ جازاسىنا كەسiلدi. سولاردىڭ ورتاسىندا اعابەك بايدۋللاەۆ تا بiرگە كەتتi. ونىڭ ەسiمi ەسكەرۋسiز، iزدەۋسiز قالىپ بارادى..، – دەپ ەسكە الاتىن كەيبiر كەزدە اعابەكتiڭ جاقىن قاينىسى، كەزiندە (1928-1930 جج.) جامبىل وبلىسىنىڭ جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان سارىسۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى قىزمەتiن اتقارعان، كوپ جىلدار رەسپۋبليكامىزدا جاۋاپتى بيiك قىزمەتتەر اتقارعان، وداقتىق دارەجەدەگi زەينەتكەر الiشەر بەيسەنوۆ جەزدەمiز بiز 1970 جىلدارى الماتىدا ستۋدەنت بولىپ جۇرگەن كەزiمiزدە. ول كiسi دە الدەنەگەگە جالتاقتاپ، شەشiلiپ، تىم تەرەڭ، ارىعا بارا بەرمەيتiن. قازiر ويلاساق، ول كەز ءالi “تiل قىسقا، قۇلاق ۇزىن” ابايلاپ سويلەيتiن ۋاقىت ەكەن عوي. ول زاماندا ماسكەۋگە قاراپ “ناماز” وقىپ، كوممۋنيستiك پارتيانىڭ “ايداۋىندا” جۇردiك ەمەس-پە...
اسىلدىڭ سۇيiكتi جارى، بالاسى مەن نەمەرەلەرiنiڭ سۇيiكتi انا-اجەسi بولا بiلگەن بيبiگۇل اپانىڭ دا ومiردەن وزعانىنا بiراز جىل بولىپتى. “ول كiسi قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرiن ساقتاي بiلگەن، ومiرلiك تاجيريبەسiنەن تۇيگەنi مول، iس-مiنەزiمەن ادامداردىڭ جۇرەگiندە ىقىلاس وتىن جاعاتىن جوعارعى قاسيەتتi, پايىمدى اقىل ايتاتىن پاراساتتى، سابىرلى، مiنەزi جiبەكتەي، كەلبەتiلiگiنە كوز تويمايتىن سۇيەگi اسىل جان ەدi” دەيدi بيبiگۇل اپانى بiلەتiن كوزكورگەندەر.
“جاقسىلار جاقسىمىن دەپ ايتا المايدى،
جاماندار جاقسىمىن دەپ ايقايلايدى.
باۋىرىندا جۇرگەننەن سوڭ كۇندە قاراپ،
تاۋلاردىڭ بيiكتiگi بايقالمايدى” –
دەگەندەي كەزiندە، زاماننىڭ قيىن-قىستاۋ شاعىندا، ەل بيلەگەن كەمەلدەرمەن ۇزەڭگiلەس بولعان، ەل-جۇرتىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشiن كۇرەسiپ، ازابى مەن ابىرويى قاتار جۇرگەن قاتال دا قاتiگەز داۋiردە جان اياماي تاۋسىلا ەڭبەك ەتكەن جەرلەسiمiز، ستاليندiك قۋعىن-سۇرگiن مەن قياناتتىڭ قۇربانى اعابەك بايدۋللاەۆ سياقتى ەر ازاماتتىڭ ەسiمiن كەيiنگi ۇرپاق بiلە ءجۇرسiن دەگەن ويمەن وسى جولداردى قاعاز بەتiنە تۇسiردiك.
وتانى مەن ەلi ءۇشiن وت كەشكەن، قازاق ۇلتىنىڭ تالاي اقيىق بەلگiلi ازاماتتارىمەن قىزمەتتەس، دامدەس-تۇزداس بولعان، حالقىنا ادال قىزمەت اتقارعان اعابەك بايدۋللاەۆ ءتارiزدi جارقىن تۇلعالاردىڭ ەسiمi ۇمىتىلماي كوپشiلiكتiڭ جادىندا جۇرگەنi ابزال.
ساعىندىق وردابەكوۆ، دارiگەر-حيرۋرگ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
كولباي ادىربەكۇلى، جۋرناليست
«تۇركىستان» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل
