قازاق تىلىنە فلەكتيۆ ءالىپبي ەمەس،ۇندەستىك ءالىپبي كەرەك

- سەكە، ءسىزدىڭ قولايلى ەملە تۋراسىنداعى ماقالاڭىزبەن تانىسپىن. سول جايىندا وقىرمانعا كەڭىرەك اڭگىمەلەسەڭىز.
- ول جوبا مىنادان تۋىندادى: 2000 جىلداردان باستاپ، مەن دە لاتىن قارپىمەن اۋىرعانداردىڭ ءبىرىمىن. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگىمەن تانىسا ءجۇرىپ، كازىرگى ءالىپبيدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەسپەيتىنىن اڭدادىم. قازاق ءتىلىن قولايلى ەملەمەن قامتۋ ءۇشىن وعان تابيعاتىنا ساي سىيپاتتى ءالىپبي كەرەكتىگىنە كوزىم جەتتى. قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ تاريحىندا وعان بارىنشا سايكەستەۋ بولعان – ەجەلگى تۇركى ورحون-ەنەسەي جازباسىنىڭ تۇرعىسى ء(پرينتسيپى). الەم تىلدەرى نەگىزىنەن ءۇش  ءتۇرلى سىيپاتقا توپتالعان: فلەكتيۆ (ۇنشەڭ) تىلدەر – يندوەۆروپالىق تىلدەر جاتادى; اگگليۋتيناتيۆ (بۋىنشاڭ) تىلدەر – بۇلاردىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەرى بار; كورنەۆوي (تۇبىرشەڭ) تىلدەر – قىتاي ءتىلى جاتادى.

كازىرگى كيريلشە ءالىپبي فلەكتيۆ تىلدەر تۇرعىسىنا نەگىزدەلگەن: ءار فونەماعا ءبىر تاڭبا ءپرينتسيپى كوزدەلگەن. بۇل تۇرعى نەگىزىنەن ورىس ءتىلى سەكىلدى ۇنشەڭ تىلدەرگە مەيلىنشە سايكەسەتىن ءالىپبي جاساقتاۋعا قولايلى. فلەكتيۆ  تىلدەردىڭ باستى بەلسەندى لەكسيكالىق بىرلىگى – ۇنشە (فونەما). سوندىقتان ونداي تىلدەردى جازۋ ءۇشىن ءاربىر ۇنشەنى تاڭبالاۋعا تۋرا كەلەدى. وڭتۇستىك-شىعىستاعى جۇرتتاردىڭ كوپشىلىگى تۇبىرشەڭ ءتىل قالىپتاستىرعان: ءتىلدىڭ بەلسەندى بىرلىگى – ءتۇبىرسوز بولىپ تابىلادى، ونى يدەوگراممامەن (يەروگليف) تاڭبالاۋ قولايلى. ال، قازاق ءتىلى فلەكتيۆ ەمەس، بۋىنشاڭ, اگگليۋتيناتيۆ (جالعانبالى) تىلدەرگە جاتادى. سوندىقتان مۇنداي بۋىنشاڭ تىلدەردى جازۋدا دىبىسشاڭ-فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان ءاربىر ۇنشەنى تاڭبالاۋعا ءتيىمسىز.

ءدال سونداي جاعىمسىز دا كۇردەلى ماسەلە بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ جازىمىندا اياق الىپ جۇرگىسىز بولىپ وتىر. قازاق ءتىلى فلەكتيۆ سىيپاتتى ورىس ءتىلىنىڭ تۇرعىسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي تۇتىنۋعا ماجبۇرلەنگەن. ءتىل ءبىلىمى سالاسىنىڭ تۇڭعىش پروفەسسورى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ قازاق تىلىنە سينگارمو (ۇندەستىك) ء الىپبي قاجەتتىگىن ماسەلە ەتىپ قويعان ەدى. سول ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس، وكىنىشكە وراي، تىلىمىزگە بارىنشا ءتان الىپبيگە تاۋەكەل ەتپەي وتىرمىز.

ەجەلگى ورحون جازۋلارىندا باس-اياعى ءتورت داۋىستى تاڭبالانسا، قاتار تۇسكەن داۋىسسىزدار اراسىنداعى داۋىستى دىبىستاردىڭ قانداي ەكەنى بۋىننىڭ ايتىلۋىنا قاراي انىقتالادى جانە نەگىزىنەن بۋىنشاق (ميكروسلوگ) تاڭبالانعان. ياعني، باسى ارتىق تاڭبا جوق، ءتىلدىڭ ۇيلەسىم زاڭىنا نەگىزدەلگەن تۇرعى بار! بىراق مەن مۇنى تانۋدان بۇرىن، تىلىمىزدەگى «ى» ء«ى» دىبىستارىنىڭ تابيعاتىن زەردەلەۋ ارقىلى كازىرگى ءالىپبي جۇيەسىنىڭ وگەي ەكەنىن اڭدادىم.

بۇل «ى» مەن «ءى» دىبىستارى تەك قانا داۋىستى قىساڭ دىبىستار ەمەس، سونداي-اق، سوزدەگى بۋىندى جۋانداتۋعا (جىڭىشكەرتۋگە) قاتىساتىن، ياعني، ۇندەستىك زاڭىن جۇزەگە اسىرتاتىن بىردەن ءبىر ۇنشەلەر (فونەما) بولىپ تابىلادى. قازاق سوزدەرىن جازۋدا اش ىشەكتەي شۇبالتىپ جۇرگەن  دە وسى ەكى دىبىس. بۇلاردىڭ بۇل مىندەتىن ءىشىنارا «ۇ»، ء«ۇ» دىبىستارى دا اتقارادى. بۇلار وزگە داۋىسسىزدارعا بىلايشا قوسارلانۋ ارقىلى بۋىنشاقتار تۇزە وتىرىپ، سوزدەگى بۋىندى جۋانداتادى نە جىڭىشكەرتەدى:

ەندى وسى زاڭدىلىقتى مىنا سوزدەردىڭ جازىلۋىنا سالىپ باقىلايىق:

قى+ا+لى+ا = قالا;  كءى+ءو+شءى+ە = كوشە;

ا+ىل+مى+ا+ىت+ى = الماتى; ى+سى+رى+ا+ىپ = ىسىراپ.  مۇنداعى كوشە، الماتى سوزدەرىن كادىمگىدەي، ال «ىسىراپ» ءسوزىن قىسقارتىپ جازۋعا بولادى: ىسراپ. ويتكەنى، «ىس» بۋىنىنان كەيىن [ى] دىبىسى جازساڭ دا، جازباساڭ دا دىبىستالادى. بۇل – ۇندەستىك زاڭىنىڭ كورىنىسى. ءسويتىپ، سينگارمو ياعني، بۋىنشاڭ ءالىپبي قۇرىلىمىندا ادەتتەگى فلەكتيۆ الىپبيدەگىدەي دىبىستىڭ اتاۋى ەمەس، داۋىستى ۇنشەلەرمەن بىرگە، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ «ى» ء«ى» قىساڭدارىمەن قوسارلانعان بۋىنشاقتارىن كەلتىرۋگە تۋرا كەلەدى.

ەكپىن ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا تۇسپەيدى!

وسىنداي ۇندەستىك الىپبيمەن مىناداي سوزدەر تىزبەگىن بىلايشا جازۋعا بولادى:

ءسويتىپ، بۋىنشاڭ تىلدەرگە ساي كەلەتىن ۇندەستىك ءالىپبي ارقىلى جازىمنىڭ شۇبالىڭقى سىيپاتىن بارىنشا قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بار.

الايدا، بۋىنشاقتاعى «ى»، ء«ى» ۇنشەلەرى مەن داۋىستالاتىن «ى»، ء«ى» دىبىستارىن اجىراتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

ءبىزدىڭ پايىمىمىز بويىنشا، مىناداي ءۇش جاعدايدا «ى»، ء«ى» دىبىستارىنىڭ بۋىنشاقتاۋ قاسيەتىنەن گورى داۋىستى دىبىس ەكەندىگى اجىراتىلادى:
1. Cءوزدىڭ باسىندا دىبىستالاتىن «ى» مەن ء«ى» ۇنشەلەرى - داۋىستى: ىشىك - ىشك;
2. ءCوزدىڭ اياعىندا دىبىستالاتىن «ى» مەن ء«ى» ۇنشەلەرى - داۋىستى: ەسكى - ەسكى;
3. Cءوز ورتاسىندا كەلەتىن تاۋەلدىك جالعاۋىنىڭ ءۇشىنشى جاعىن بىلدىرەتىن جالعاۋ رەتىندە دىبىستالاتىن «ى» مەن ء«ى» ۇنشەلەرى - داۋىستى: ءتىلىمىز – ءتلىمز; ەلىمىز - ەلىمز.

بۇل تۇجىرىم ءتىلدىڭ ۇندەسىم زاڭىن تۇتىنۋشىعا مويىنداتىپ، ونىڭ ساقتالۋىن بەكىتە تۇسەدى.
- سوندا جازۋدى قىسقارتۋدىڭ قانداي پايداسى بار؟
بۇل - كازىرگى كۇننىڭ باستى دا ماڭىزدى تالابى. مەن كەلتىرگەن تۇجىرىممەن قازاقتىلدى ءماتىن كولەمىن 20-25 پايىزعا كەمىتۋگە بولادى. دەمەك، سونشالىقتى ونى تەرۋگە، باسۋعا كەتەتىن ۋاقىت پەن اقشانى دا، باسقا شىعىنداردى دا كەمىتۋگە بولادى دەگەن ءسوز. كازىرگى شىققان كىتاپتاردىڭ قالىڭدىعىن بەستەن بىرگە جۇقارتىپ ەلەستەتىڭىز، ونى تاسۋعا، ورنالاستىرۋعا كەتەتىن شىعىندار قانشالىقتى ازايماق؟! بۇل تۇجىرىم ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى دەگەن ءسوز، ال ەكونوميكا - بۇگىنگى ءومىرىمىزدىڭ باستى ديكتاتورى ەمەس پە؟! بۇل قاسيەت قازاق ءتىلىن الدىڭعى قاتارلى مۇمكىندىككە يە قىلاتىنى ءوز الدىنا، باسقا جالعانبالى تىلدەرگە ۇستاز ەتپەك!

دەسەك تە، بۇل تۇجىرىم – بولاشاقتىڭ شارۋاسى، رەفورماعا ەنۋى ءۇشىن بۇل باستاما تەوريالىق جاعىنان ءپىسىپ-جەتىلۋى كەرەك. دايىن بولعاننىڭ وزىندە بۇل تۇجىرىمدى قابىلداۋعا ءبىزدىڭ قوعام ءازىر دەي المايمىن. بۇل  - ازىرگە مەنىڭ جەكە باستامام عانا، بىراق زەرتتەلۋگە جاتاتىن اسا ماڭىزدى جايت. سوندىقتان دا، ۇندەستىك ءالىپبي – كەلەشەكتىڭ مىندەتى.
 
- قىزىق جايت ەكەن. بۇل تۇجىرىمىڭىزعا لينگۆيستەر قانداي پىكىر بىلدىرۋدە؟

-  ازىرگە پىكىر بارىنشا تاپشى. بۇل تۇجىرىم فلەكتيۆ ەملەدەن ءتىلىمىزدى تىس ەلەستەتپەيتىن قاساڭ كوزقاراس ءۇشىن دە اسا تىڭ سەكىلدى. كەيبىر ساراپشىلار عانا قارسى ءبىر-ەكى دايەگىن كەلتىردى: «بۇل جازۋمەن تاسىمال ماسەلەسى قىيىندايدى»، «بۋىن ايقىندالمايدى، ءسوز بۋىنعا بولىنبەي قالادى» ت.ت. دەگەندەي. كازىرگى ەلەكتروندالعان زاماندا تاسىمال ماسەلەسى،ءتىپتى قاراستىرىلمايدى، بۋىن تاسىمالدانبايدى. قاجەت بولسا بۋىندى تولىقتىرىپ تاسىمالداي سالۋعا بولادى. ال، بۋىنشاڭ ءتىل ءۇشىن ءسوزدىڭ بۋىندارىن كورسەتىپ، سانامالاۋ قاجەت ەمەس. ونى تەك قانا گرامماتيكالىق وقىتۋ مەن زەرتتەۋدە قاراستىرماسا، قاراپايىم جازارمان جۇرتتىڭ باسىن گرامماتيكامەن قاتىرۋ دۇرىس ەمەس، ول - عالىمداردىڭ شارۋاسى بولعانى ءجون. بۇنداي باعىت الساق، ءتىلدىڭ ەملەلىك قاعيداسى ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى راس. ءتىپتى، تەوريانى قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەيدى. سەبەبى، بىزدە قالىپتاسقان ءتىل قاعيداسى كوبىنەسە بۋىنشاڭ ءتىلدىڭ ەمەس، ۇنشەڭ-فلەكتيۆ ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن تالعاجاۋ ەتىپ كەتكەن، سودان ءتىلىمىزدى تۇبىندە قۇتقارۋ كەرەك!

مەن ۇسىنىپ وتىرعان ۇندەستىك ءالىپبيدى كازىرگى ۇرپاق قابىلدامايتىنىن بىلەم، بىراق كەلەشەكتە ءتىلىمىز امان بولسا، بۇل تۇجىرىمعا جاس ۇرپاقتىڭ تاڭداۋى تۇسەتىنىنە سەنەم.
- تىلىمىزگە قاتىستى قالىپتاسقان تاعى قانداي تۇجىرىمعا قارسىسىز؟
- ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ بۋىنشاڭ ءتىلىمىزدىڭ قاسيەتىن ۇنشەڭ تىلگە تاۋەلدەگەنىمىز سونداي ءتىپتى فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان ەكپىن ماسەلەسىن دە قازاق تىلىنە قاتىستى قابىلداپ الدىق. شىن مانىندە، اگگليۋتيناتيۆ تىلدەر ءۇشىن ەكپىن ماسەلەسى ماڭىزدى دا ەمەس، وزەكتى دە ەمەس. سەبەبى، ءبىزدىڭ بۋىنشاڭ ءتىلىمىز ءسوزدى بۋىنعا تۇسەتىن ەكپىن ارقىلى ەرەكشەلەمەيدى! ەكپىن ماسەلەسى تىلىمىزگە ءتان ەمەس، ول قاسيەت ۇنشەڭ تىلدەرگە اۋاداي قاجەت. «ەكپىن قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا تۇسەدى» دەيتىن قاعيدا ءبىزدىڭ تىلگە جات! «با[لا]» نە «بالا[لار]» ءسوزىنىڭ سوڭعى بۋىنىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتىڭىزشى، بولماسا  ءار ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ ءبىر سويلەمدى ايتىپ كورىڭىزشى! شاماڭىز كەلەر مە ەكەن؟! ول قازاقتىڭ سويلەمى بولماي شىعادى!

شىندىعىندا، قازاق ءسوزىنىڭ بارلىق بۋىنىنا ەكپىن بىركەلكى تۇسەدى، سوڭعى بۋىنعا ەكپىن تۇسپەيدى، سوڭعى بۋىن ەرەكشە داۋىس ىرعاعىمەن ءبىتۋى مۇمكىن. ايتپەسە، شۇباتىلعان بۋىنداردان قۇرالعان ءسوزدى تىنىستى تارىلتپاي، امان-ەسەن دىبىستاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. «سوڭعى تۇيەنىڭ جۇگى اۋىر» دەگەندى قازاق سوڭعى بۋىنعا قاتىستى ايتقان ەمەس.

ءبىزدىڭ ءتىل ۇيرەتۋ ادىستەمەسىنىڭ قالىپتاسقان قاعيداسىندا «قازاق تىلىنە ءتان  توعىز دىبىس» دەگەن اۋرۋ بار. سوندا قالعان دىبىستاردى ساتىپ الدىق پا، الدە جالداپ ءجۇرمىز بە؟ بۇل دا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ەتالون ەسەبىندە ورىس ءتىلىن الىپ، سوعان قاتىستى ورىس تىلىندە جوق دىبىستاردى قازاق تىلىنە تاڭۋدان تۋعان جاساندى تۇجىرىم! كەرەك دەسەڭىز، قازاقتىڭ [ە]، [و] دىبىستارى دا ورىس تىلىندەگىدەن ەرەكشە دىبىستالادى...

مۇنىڭ بارلىعى دا قازاق  ءتىل ءبىلىمىنىڭ فلەكتيۆ  سىيپاتتى ورىس تىلىنە تەوريالىق جاعىنان دا تاۋەلدى ەكەنىن كورسەتەدى.

دالباسا  تىرلىكتەن دايەكتى ىسكە بەت بۇرساق

- ساياساتكەر پەتر سۆويك: «ورىس ءتىلى – الەمدىك ءتىل. بۇل ءتىلسىز قازاقستاندا مەملەكەت باسقارۋ ءىسى السىرەيدى» دەدى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟ نەگىزى بۇل شىندىق پا؟

- تۇرىك ءتىلى ورىس پەن اعىلشىنعا سۇيەنبەي-اق مەملەكەتتى باسقارتىپ وتىر عوي. الەمدىك دەڭگەيدەگى تەحنولوگيا مەڭگەرگەن كارەي ءتىلى دە ەلىن ازيالىق بارىستاردىڭ ءبىرى ەتتى! سول سەكىلدى وزبەك،تۇرىكپەن، ازەر تىلدەرى دە ورىس ءتىلىسىز بولماسا باسقا ءبىر الەمدىك ءتىلسىز مەملەكەتتىك مارتەبەنى امان-ەسەن اتقارۋدا. ازەربايجان دامۋ رەيتينگى بويىنشا الەمدە 46-ورىندا، ءبىز 51-ورىندامىز. ال مەملەكەتتى باسقارۋعا كەلسەك، قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان لاۋازىمدىلار مەن شەندىلەردىڭ كەمىندە 90 پايىزى - قازاق. سولاردىڭ ءبارى ءوزارا ءبىر كۇندە قازاقشا قاتىناسىپ كەتتى دەيىك، سوندا ونىڭ مەملەكەتتى باسقارۋعا قانداي كەسىرى تيمەك؟

ارينە، ماسەلە ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك جۇمىس ءتىلى بولۋىندا. ول تىلدىك ورتانىڭ قانشالىقتى قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە قاتىستى. تىلدىك ورتا اۋىزەكى جانە جازباشا تىلدىك قولدانىستان تۇرادى. ەگەر مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا وسى تالاپتار بويىنشا جۇمىس جاسالىپ، پارمەندى مىندەت قويىلسا، 2-3 جىلدىڭ ىشىندە ەشكىمگە بايقاۋسىز-اق قازاقتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكە كوشىپ كەتەر ەدىك.  نەگە بايقاۋسىز؟ مەملەكەتتىك ءدالىز بەن كابينەت ءتىلى قازاق ءتىلى بولسا، ونى كىم بايقاۋى ءتيىس؟ حالىققا شەندىلەردىڭ ءوزارا قاي تىلدە سويلەسىپ، جازاتىنى ماڭىزدى ەمەس، بۇقاراعا كەرەك اقپاراتتى مەملەكەتتىك تىلمەن بىرگە باسقا تىلدەرگە دە اۋدارىپ بەرۋ كوزدەلسە جەتكىلىكتى. قاعازداردىڭ ءبارى قازاقشا بولىپ، بايانداما قازاقشا جاسالا بەرەدى جانە باسقا تىلدەرگە ىلەسپە اۋدارما جۇرە بەرەدى. ياعني، قازاق تىلىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ اۋىرتپالىعى سۆويككە دە، باسقالارعا دا تۇسپەيدى. ماسەلەن سونىڭ قولعا الىنباۋىندا بولىپ وتىر. ءتىپتى، قازاقتىلدى قىزمەتكەر ءۇشىن ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە قولدانۋعا دۋشار ەتىلگەن احۋال قالىپتاسقان.

سۆويكتىڭ ءبىر پىكىرىمەن ساناسقان ءجون. ول 2009 جىلى مۇحتار تايجانمەن پىكىرتالاستا «20 جىلدىڭ ىشىندە قازاق ەليتاسى تىلگە قاتىستى ەشتەڭە تىندىرمادى، ەڭ بولماسا قازاق ءتىلىن ۇلتارالىق ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرۋ كەرەك ەدى» دەدى. ونىڭ بۇل سىنىنا قوسىلام. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ پرەزيدەنت قورىندا ىستەگەنىمدە، مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر ءۇشىن كىرىكپەلى قوستىلدىك احۋال ورناتۋدى ۇسىنعانبىز، ونىڭ ءمانى – قازاق ءتىلىن ۇعاتىن، بىراق سويلەي المايتىن ورىستىلدىلەر ءۇشىن، كەرىسىنشە ورىسشاعا شورقاق قازاقتىلدىلەر ءۇشىن ءوزارا ءبىر ءتىل ەمەس، ولاردى ءبىر-بىرىمەن انا تىلدەرىندە قاتىناستىرۋ. ياعني، سەن ۇيىمداعى جۇمىس بارىسىندا قازاقشا سويلەي بەرەسىڭ، ال ءورىستىلدى باۋىرىڭ ورىسشاسىن قولدانا بەرەدى، باستىسى ءبىر-ءبىرىڭدى ۇعاسىڭدار. وسى احۋالدى ىسجۇرگىزىم تاجىريبەسىنە دە ەنگىزۋگە بولادى. سوندا بىرتە-بىرتە ونى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ پايداسىنا بۇرۋعا العىشارت جاسالار ەدى. كازىر قازاقتىلدىلەر مەملەكەتتىك قىزمەتتە تەك قانا ورىسشا سويلەپ، جازۋعا ماجبۇرلەنگەن. سەبەبى، بيلىك دالىزىندە ورىستىلدىلەر تۇسىنبەيدى دەگەن قاعيدا ورنىققان. ەڭ بولماسا، مەملەكەتتىك قىزمەتكە قازاقشا سويلەمەسە دە، ۇقپايتىندار الىنباۋى كەرەك قوي. قوستىلدى ەلدە ءبىرتىلدى ادام مەملەكەتتە نەگە قىزمەت ەتەدى؟

2009 جىلى ەرلان قارين مەن بەرىك ابدىعاليەۆتەر قاراعاندىعا قازاقتىلدى قازاق ەمەس 300 جاستى جيناپ، فورۋم وتكىزدى. سوندا الگى جاستار قازاقشا سايراپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءبىزدى قاشان الاسىڭدار دەگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى. بىراق ول ەرلان مەن بەرىكتىڭ قولىندا ەمەس قوي. ماسەلە سول كۇيىندە قالدى. سۆويكتەر وسى جاعدايدى ءوز سوزىنە ارقاۋ ەتىپ، ايتا بەرەتىنى سودان.
- تىلدىك سانا مەن ءتىل ساياساتى نەگە ءبىر ماقساتقا بىرىكپەيدى؟
- تىلدىك سانا دەگەن عىلىمي سالا بار. وكىنىشكە وراي، ول - ءبىزدىڭ عىلىمىمىزدا ءالى قالىپتاسا قويماعان سالا. بۇل عىلىم بويىنشا، ءاربىر تىلگە سايكەس ەتنوستىق سانا قالىپتاساتىنى، ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيالىق ويلاۋ قابىلەتى ورنىعاتىنى، ونىڭ نەگىزدەرى سول تىلدەگى ادەبي-مادەني مۇرالار ەكەندىگى دايەكتەلگەن. ويلاۋ جۇيەسى ورنىقپاعان بالانىڭ بىرنەشە ءتىل لوگيكاسىن تەجەيتىنى دە وسى سالاعا ءتان ايتىلۋدا. ەگەر ءبىزدىڭ ەل وسى عىلىمعا نازار اۋدارسا، بالانى 7 جاستان باستاپ ءۇش تىلمەن مىيىن اشىتۋدى قولعا الماس ەدى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ ەلدە تىلدىك ساياسات عىلىمعا ماڭداي تىرەمەگەن، كوڭىل-كۇي مەن وتپەلى داقپىرتقا، جەلبۋاز ناسيحاتقا  نەگىزدەلگەن. ءبىز نەعۇرلىم تىلدىك ساياساتتى عىلىمعا ارقا سۇيەتسەك، بۇل سالادا ماسەلە سوعۇرلىم تەز، سىرقاۋسىز شەشىلەدى. سوندا ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋسىراتىپ، فەستيۆالمەن ۋاقىت وزدىرماس ەدىك.
- ءتىل ساياساتىنداعى تۇيىقتان شىعار جول؟
- شىعار جول: ءتىل ساياساتىنداعى ماسەلەلەردى ناقتى ايقىنداپ، سونىڭ شەشۋ جولدارىنىڭ ءبارىن عىلىمي نەگىزدە بەلگىلەۋ مەن زاڭدىق قۇزىرمەن بەكىتۋدە. بىزدە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ادىستەمەسىنىڭ ءتىلدى ۇيرەتۋ مەن ونى باعالاۋدى ساباقتاستىرا قاراستىرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى جۇيەسى جاقىندا عانا قازتەست ورتالىعىندا پايدا بولدى. بۇعان دەيىن ءار وبلىس، ءار ۇيىم، ءار مەكەمە، ءاربىر ادىسكەر ءوز ادىستەمەسىن، وقۋلىقتارىن بالالاتۋمەن كەلدى. ولاردىڭ تيىمدىلىگىن ەشكىم باعالاعان ەمەس، ولاردىڭ ناتيجەسىن باعالايتىن قۇرال بولماعان. قازتەست ورتالىعى قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن باعالاۋدىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتىن بەكىتتىردى. سونىڭ نەگىزىندە ءتىل دەڭگەيىن باعالاۋسىز ۇيرەتەتىن ادىستەمەلەردىڭ ءتيىمسىز ەكەندىگى ءمالىم بولدى. ياعني، سوڭعى ون جىل بويعى شىعىن مەن ءتىلدى ۇيرەتۋ بىرجاقتى تۇردە باعالاۋسىز ءجۇرىپ كەلگەن. ءبىز وسى مەرزىم ىشىندە جۇرتتىڭ ءتىل ءبىلۋ دەڭگەيىن باقىلاماي، وقىتا بەرىپپىز!

تىعىرىققا تىرەلۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – ءتىل ساياساتىن اركىم قولسۇرتكى قىلىپ وتىرعانىندا. ەلدە تىلمەن اينالىساتىن قىرۋار مەكەمە، ورگاندار مەن ۇيىمدار بار، بىراق ولاردىڭ ءىسى جۇيەسىز، كىمنىڭ نەمەن شۇعىلدانۋ كەرەكتىگى ايقىندالماعان، ارا-جىگى اشىلماعان. ماسەلەن، ءبىر ءتىل باسقارماسى الادى دا مۋلتفيلم شىعارادى، بىرەۋى بالالارعا ارنالعان وقۋلىق، ادەبيەت باسادى. ال، بىزدە بالانى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ماسەلەسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىندا، ونىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرىندە ەمەس پە؟ كينو، مۋلتفيلم شىعاراتىن قازاقفيلم ستۋدياسى بار ەمەس پە؟! سولارعا نەگە تاپسىرىس مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بەرىلمەيدى؟ ءتىل باسقارماسى شىعارعان مۋلتفيلمدەر قانداي ساپاعا يە؟

ونىڭ ەسەسىنە، ول باسقارمالار ءتىل ساياساتىمەن اينالىسۋى كەرەك ياعني، مەملەكەتتى باسقارۋعا قاجەتتى قازاق ءتىلىن قولدانۋدى ۇيلەستىرۋى كەرەك. تىلدىك ورتاداعى قازاق ءتىلىنىڭ ىقپالىن قالاي ارتتىرامىز؟ مەملەكەتتىك قىزمەتتە قانشا شەندى ءىس جۇرگىزەدى، قانشا باستىق بايانداما، ەسەپ جازا الادى، كىم اۋىزەكى سويلەيدى، كىم ادەبي، عىلىمي، ىسكەري ءتىلدى مەڭگەرگەن؟ سولاردى قولعا الۋى كەرەك تە، ولارعا قاجەتتى قۇرالداردى عىلىمي تۇردە ازىرلەۋگە مىندەتتى ءبىلىم مەن ونەر سالاسىنداعى مەكەمەلەرگە تاپسىرىس بەرسە، جەتكىلىكتى. سوندا عانا اركىم ءوز ورنىندا مىندەتىن اتقارادى.

جىل سايىن قىركۇيەك ايىندا وتكىزىلەتىن ءتىل فەستيۆالى دە ءتىل باسقارمالارىنىڭ مىندەتى ەمەس. ول قوعامدىق ۇيىمدار اتقارۋعا ءتيىستى ۇگىت-ناسيحات دەڭگەيىندەگى شارالار عانا. ال، ءبىز قازاق بولىپ كەتكەن قازاق ەمەستەردى جىيىپ الىپ، سولاردان شوۋ جاسايمىز! ءوزىمىزدى ءوزىمىز سولاي الدايمىز، ول كىمگە كەرەك؟! قىسقاسى، دالباسا تىرلىكتەن دايەكتى ىسكە بەت بۇرساق قانا تىعىرىقتان جول تابامىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن – ب. احمەتۇلى

Cوڭى

Abai.kz