الەم تاريحىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ كومەكشىسى بولىپ-اق، اتاپ ايتقاندا، ونىڭ ساياسي سالاداعى كەڭەسشىسى نەمەسە ءۋازىرى (مينيستر) بولىپ، ءوز مەملەكەتىنە وراسان زور ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەر از ەمەس. «مەملەكەت باسشىسىنىڭ دانالىعى ونىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ قارىم-قابىلەتى مەن ەڭبەگىنەن جانە ادالدىعىنان كورىنەدى» دەگەن ءسوز دە بار. سونداي تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى - XX عاسىردىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جانە ديپلوماتيا سالاسىنداعى كورنەكتى وكىلى گەنري كيسسيندجەر. 1923 جىلى گەرمانيادا دۇنيەگە كەلگەن ول 1938 جىلى وتباسىمەن بىرگە اقش-قا كوشىپ كەلەدى. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى، كوپ ۇزاماي ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ پروفەسسورى اتانادى.

بىرنەشە جىلدىق ۇستازدىق جانە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنان كەيىن اقش پرەزيدەنتتەرى د.ەيزەنحاۋەر، دج.كەننەدي، ل.دجونسون تۇسىنداعى ۇكىمەتتە قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى جونىندەگى قىزمەت اتقارادى. ونىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىنىڭ جەڭىستى كەزەڭى وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا كورىنەدى. كيسسيندجەردىڭ بۇل كەزەڭدەگى حالىقارالىق قاتىناستارعا پراگماتيكالىق كوزقاراسى ەكى استام دەرجاۆا اقش پەن كسرو اراسىنداعى شيەلەنىستى باسەڭدەتۋگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بۇل كەزدە 1971 جىلى باتىس بەرلين بويىنشا ءتورت جاقتى كەلىسىمگە (اقش، كسرو، ۇلىبريتانيا جانە فرانتسيا) قول قويىلىپ، ەۋروپاداعى جاعدايدى ساۋىقتىرۋعا قول جەتكىزىلسە، 1972-1974 جىلدارى بولىپ وتكەن جوعارى دارەجەدەگى كەڭەس-امەريكان كەلىسسوزدەرىنىڭ ناتيجەسىندە «كسرو مەن اقش اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستاردىڭ نەگىزدەرى»، «راكەتاعا قارسى قورعانىس جۇيەلەرىن شەكتەۋ تۋرالى» ەكى جاقتى كەلىسىمگە جانە «ستراتەگيالىق شابۋىل قارۋلارىن (وسۆ-1) شەكتەۋ تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويىلدى. ال 1979 جىلى كسرو مەن اقش ستراتەگيالىق شابۋىل قارۋلارىن (وسۆ-2) شەكتەۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىپ، ەكى جاقتىڭ تەپە-تەڭدىگىنە جانە بىردەي قاۋىپسىزدىگىنە نەگىزدەلگەن شارت جاسالدى.

بۇل قۇقىقتىق كەلىسىمدەر مەن شارتتار قوعامدىق قۇرىلىسى ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ پرينتسيپىنە سايكەس ۇزاق مەرزىمدى نەگىزدە ەكى جاقتى ىنتىماقتاستىقتى جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى دامىتۋ ءۇشىن العىشارتتار قۇرادى. وسى جىلدارداعى حالىقارالىق قاتىناستار مەن ديپلوماتياداعى جەمىستى قىزمەتى ءۇشىن گ.كيسسيندجەر XX عاسىردىڭ ەڭ ىقپالدى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سانالىپ، اقش سىرتقى ساياساتىنىڭ «اقساقالى» اتاندى.

گ.كيسسيندجەردىڭ حالىقارالىق قاتىناستار مەن ديپلوماتياعا ارنالعان ەڭبەكتەرى («يادرولىق قارۋ جانە سىرتقى ساياسات»، «ديپلوماتيا» جانە ت.ب.) تۇجىرىمدامالىق سيپاتتا بولىپ كەلەدى جانە دۇنيەجۇزىلىك حالىقارالىق قاتىناستار احۋالى اقش-تىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى مەن ونىڭ الداعى ۋاقىتتاعى سىرتقى ساياساتىنىڭ مىندەتتەرى مەن ماقساتى تۇرعىسىنان تالدانادى. سونىمەن بىرگە ونىڭ ەڭبەكتەرى تەوريادان گورى كوبىرەك دارەجەدە ناقتى ساياسي جۇمىستارعا ارنالۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ءوز ەلىنىڭ قايراتكەرى رەتىندە گ.كيسسيندجەر حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىن اقش سىرتقى ساياساتىنىڭ ماقساتتارى مەن ءىس-قيمىلدارىنا بەيىمدەپ قاراستىرادى جانە اقش مۇددەسىن قورعايدى.

قايسى ءبىر ەڭبەگىندە بولماسىن گ. كيسسيندجەر امەريكانىڭ مۇددەسىن قورعايدى. ءتىپتى 1950 جىلى باكالاۆر دارەجەسىن الۋداعى جازعان ديپلومدىق جۇمىسى مەن 1954 جىلى جازعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىپتارى دا حالىقارالىق ساياسات پەن ونداعى اقش مۇددەسىنە ارنالدى. 50-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي جارىق كورگەن «يادرولىق قارۋ جانە سىرتقى ساياسات» مونوگرافياسى باسقا ەلدەرگە دە تانىلىپ، ساياساتتانۋداعى ەڭ جوعارى ماراپات – ۆۋدرو ۆيلسون اتىنداعى سىيلىققا يە بولادى. 60-جىلداردىڭ ورتاسى مەن 70-جىلداردىڭ باسىندا گ. كيسسيندجەر اقش-تىڭ ۆەتنامداعى ەلشىلىگىنىڭ كەڭەسشىسى، وكىلى، پرەزيدەنتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى جونىندەگى كومەكشىسى قىزمەتتەرىن اتقارادى. اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتتاعى قىزمەتىنە تالداۋ جاساعان ول  اقش-تىڭ ۆەتنامنان كەتۋىن قالامايدى، بىراق ەندىگى جەردە بۇلاي بولۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن دە جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا ۆەتنامداعى سوعىستى توقتاتۋمەن بىرگە اقش بەدەلىنىڭ دە تۇسپەۋ جولدارىن ىزدەيدى.

1970 جىلى پاريجدە اقش پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ۆەتنامداعى سوعىستى توقتاتۋ ماسەلەسى بويىنشا ۆەتنام وكىلدەرىمەن استىرتىن كەلىسسوز جۇرگىزەدى. وسى كەلىسسوزدەردىڭ ارقاسىندا ۆەتنامداعى سوعىس توقتاتىلادى، اقش-تىڭ دا بەدەلى ارتادى. كيسسيندجەرگە 1973 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ بەرىلۋى دە وسى ساياساتتىڭ ناتيجەسى بولاتىن. بەيبىتشىلىك سىيلىعىنىڭ اقش وكىلىنە بەرىلۋى بۇل سوعىستاعى اقش-تىڭ بەدەلىن، ءوز اسكەرىن ۆەتنامنان الىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان الىپ ەلدىڭ ابىرويىن كوپ تۇسىرە قويمادى. كەيبىرەۋلەر كيسسيندجەرگە نوبەل سىيلىعى اقش بەدەلىن تۇسىرمەۋ ءۇشىن الىپ بەرىلدى دەگەن جورامال دا تاراتتى. سوندىقتان دا 1973 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ كيسسيندجەرگە بەرىلۋىنە نارازىلىق بىلدىرگەندەر دە از بولمادى. ءتىپتى نوبەل سىيلىعىن بەرۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ ەكى مۇشەسى ءوز ەرىكتەرىمەن قىزمەتىنەن دە كەتەدى. بۇل سىيلىقتى تاپسىرۋ راسىمىنە كيسسيندجەر بارمايدى. سىيلىقتى الۋعا بارعان اقش ەلشىسىنە وسلودا قارسىلىق شەرۋى وتەدى. بىراق قالاي بولعاندا دا كيسسيندجەردىڭ جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرى مەن ديپلوماتيالىق قارىم-قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ۆەتنامداعى سوعىس توقتاتىلعان ەدى.

گەنري كيسسيندجەر 1968-1973 جج اقش پرەزيدەنتى ر.نيكسوننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى جونىندەگى كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، جاپپاي قارۋلانۋعا بەت العان الەمدىك اقۋالدىڭ ءبىرشاما تۇراقتانۋىنا ۇلەس قوستى. ول قىرعي قاباق سوعىس جىلدارىندا العاش رەت الەمدىك ەكى دەرجاۆانىڭ باسشىلارى ر.نيكسون مەن ل.برەجنەۆتىڭ ۆلاديۆوستوك قالاسىندا بولعان 1972 جىلعى كەزدەسۋىن دايىندادى. وسى تاريحي كەزدەسۋدە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنان كەيىن العاش رەت ەكى ەلدىڭ باسشىسى جاپپاي قىرىپ-جويعىش قارۋلاردى شەكتەۋ جونىندەگى كەلىسىمگە قول قويعان ەدى.   

اقش-تىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى ءىس-ارەكەتتەرى مەن ديپلوماتياسىن قورعاعان گ.كيسسيندجەر «ديپلوماتيا» ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «XX عاسىردا حالىقارالىق قاتىناستارعا ەشبىر ەل اقش سەكىلدى سونشالىقتى ءۇزىلدى-كەسىلدى جانە ءبىر مەزگىلدە سونشالىقتى ەكىۇشتى ىقپال ەتكەن جوق. بىردە-ءبىر قوعام باسقا مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋعا بولمايتىندىعىن سونشالىقتى تاباندى جاقتاعان جانە ءوز قۇندىلىقتارىن پايدالانۋدىڭ امبەباپتىعىن سونشالىقتى جالىندى قورعاعان ەمەس. بىردە-ءبىر ۇلت كۇندەلىكتى ديپلوماتيالىق قىزمەتتە ودان نەعۇرلىم پراگماتيك نەمەسە ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان مورالدىق نورمالارىن ساقتاۋعا تىرىسۋدا ودان نەعۇرلىم يدەولوگيالاندىرىلعان بولعان ەمەس. بىردە-ءبىر ەل ءتىپتى وداقتارعا كىرە تۇرىپ جانە وزىنە كەڭدىگى مەن كولەمى جاعىنان تەڭدەسى جوق مىندەتتەر الا وتىرىپ، شەتەلدەگى ىستەرگە ءوزىنىڭ ارالاسۋى تۋرالى ماسەلەلەردە ودان اسقان ۇستامدى بولعان ەمەس».

كيسسيندجەردىڭ ايتۋىنشا قۇراما شتاتتار ءوزىنىڭ تاريحي دامۋ بارىسىندا يە بولعان وزىندىك ەرەكشە بەلگىلەر سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرىنە ءبىر-بىرىنە قارسى ەكى كوزقاراس تۋىنداتتى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسىنىڭ ءمانىسى: دەموكراتيانى ءوز ۇيىندە جەتىلدىرە وتىرىپ، امەريكا ءوز قۇندىلىقتارىن بارىنشا جاقسى ورنىقتىرادى جانە سوندىقتان ول ادامزاتتىڭ قالعان بولىگى ءۇشىن شامشىراق قىزمەتىن اتقارادى; ەكىنشىسىنىڭ ءمانىسى مىناعان سايادى: قۇندىلىقتاردىڭ ءوزى اقش-تى ولاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمدا ورنىعۋى ءۇشىن كۇرەسۋگە مىندەتتەيدى.

گ.كيسسيندجەر اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ارەكەتتەرىن باتىل قورعايدى جانە اقتايدى. ونىڭ ايتۋىنشا: «اقش ءوزىنىڭ بۇكىل تاريحىندا ەشقاشان كۇشتەر تەپە-تەڭدىگى جۇيەسىنە قاتىسقان ەمەس. ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الدىنداعى كەزەڭدە بۇل ەل سول جۇيەمەن بايلانىستى ساياسي ايلاكەرلىككە قاتىسپاي جانە وسىناۋ ءپرينتسيپتى بارىنشا جازعىرا وتىرىپ، جۇيەنىڭ ءىس جۇزىندەگى جۇمىسىنىڭ پايداسىن كوردى.

قىرعي قاباق سوعىس زامانىندا امەريكا كەڭەس وداعىمەن يدەولوگيالىق، ساياسي جانە ستراتەگيالىق كۇرەسكە تارتىلدى، ول كەزدە ەكى استام دەرجاۆا بار دۇنيە كۇشتەر تەپە-تەڭدىگى جۇيەسىنە ەشقانداي قاتىسى جوق پرينتسيپتەر نەگىزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. بيپوليارلىق دۇنيەدە جانجال بارشاعا ورتاق يگىلىككە جەتەلەگەن دەگەن گيپوتەزا ءاۋ باستان نەگىزسىز ەدى: تاراپتاردىڭ ءبىرى ءۇشىن كەز-كەلگەن ۇتىس ەكىنشى جاق ءۇشىن ۇتىلىس بولاتىن. شىنداپ كەلگەندە، قىرعي قاباق سوعىستا اقش سوعىسسىز-اق جەڭىسكە، ياعني دجوردج بەرنارد شوۋ تۇجىرىمداعان: «ومىردە تراگەديانىڭ ەكى ءتۇرى بار. بىرەۋى - ەڭ اسىل ارمانىڭا جەتە الماي كەتۋ. ەكىنشىسى - جەتۋ» دەگەن ديلەمماعا بەتپە-بەت كەلۋگە ءماجبۇر ەتكەن جەڭىسكە جەتتى».

گ.كيسسيندجەر وتكەن جانە قازىرگى كەزدەگى حالىقارالىق قاتىناستار تۋرالى عانا ەمەس، الەمنىڭ بولاشاعى تۋرالى، ونىڭ ىشىندە الىپ ەلدەر اقش، رەسەي، قىتاي، جاپونيا جانە تاعى باسقالار تۋرالى دا ءوز بولجامدارىن جاسايدى. ونىڭ «ديپلوماتيا» ەڭبەگىندە ايتىلعانداي: «XXI عاسىر حالىقارالىق جۇيە ءبىر قاراعاندا سولاي كورىنەتىن كەرەعارلىقپەن سيپاتتالادى: ءبىر جاعىنان، شاشىراڭقىلىق، ەكىنشى جاعىنان، وسە تۇسەتىن جاھاندانۋ ورىن الادى.

مەملەكەتتەر اراسىنداعى قاتىناستار دەڭگەيىندە جاڭا ءتارتىپ قىرعي قاباق سوعىستىڭ قاتاڭ شەڭبەرىنەن گورى، XVIII-XIX عاسىرلارداعى ەۋروپالىق مەملەكەتتەر جۇيەسىن كوبىرەك ەسكە سالاتىن بولادى. ونىڭ قۇرامداس بولىگى قۇدىرەتتىلىكتىڭ كەم دەگەندە التى ورتالىعى: اقش، ەۋروپا، قىتاي، جاپونيا، رەسەي جانە، مۇمكىن، ءۇندىستان، سونداي-اق تولىپ جاتقان ورتا جانە شاعىن ەلدەر بولادى.

سول كەزدە حالىقارالىق قاتىناستار تۇڭعىش رەت شىنايى جاھاندىق سيپات الاتىن بولادى. اقپارات بەرۋ قاس-قاعىمدا جۇرەدى; دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكا بارلىق كونتينەنتتەردە سينحروندى جۇمىس ىستەيدى.

كيسسيندجەردىڭ ايتۋىنشا رەسەي ءوزىنىڭ بۇكىل تاريحىندا ارقاشان وقشاۋ تۇرادى. ول ەۋروپا ساياساتىنىڭ ساحناسىنا كەش شىقتى - بۇل كەزدە فرانتسيا مەن ۇلىبريتانيا نىعايۋ بەلەسىنەن باياعىدا ءوتىپ كەتكەن بولاتىن، - سول سەبەپتى وعان، تەگىندە ەۋروپالىق ديپلوماتيانىڭ ءداستۇرلى پرينتسيپتەرىنىڭ بىردە-ءبىرىن قولدانۋعا بولمايدى.

ارقيلى ءۇش مادەني ءورىستىڭ - ەۋروپالىق، ازيالىق جانە مۇسىلماندىق ورىستەردىڭ - توعىسقان جەرىندە ورنالاسقاندىقتان، رەسەي ولاردىڭ ارقايسىسىنا جاتاتىن حالىقتاردى قامتىدى دا، ەشقاشان ەۋروپالىق ماعىناداعى ۇلتتىق مەملەكەت بولعان ەمەس. ونىڭ بيلەپ-توستەۋشىلەرى كورشى اۋماقتاردى ۇدايى قوسىپ الىپ وتىرعاندىقتان، نوبايىن ۇدايى وزگەرتىپ وتىرعان رەسەي اۋقىمى جاعىنان ەشبىر ەۋروپالىق ەلمەن سالىستىرىلمايتىن يمپەريا بولدى. ول-ول ما، ءاربىر كەزەكتى جاۋلاپ الۋدان كەيىن مەملەكەتتىڭ سيپاتى وزگەرىپ وتىردى، ويتكەنى، ول مۇلدەم جاڭا، بەيمازا ورىس ەمەس ەتنوستىق توپتى قامتىپ وتىردى. بۇل رەسەيدىڭ  وراسان زور قارۋلى كۇشتەر ۇستاۋعا ءوزىن مىندەتتى دەپ ساناۋىنىڭ ءبىر سەبەبى بولدى، ال ول كۇشتەردىڭ كولەمى ونىڭ قاۋىپسىزدىگىنە سىرتتان تونەتىن راس بولۋى مۇمكىن قاتەرمەن سالىستىرۋعا ەش كەلمەيتىن.

كيسسيندجەر ايتقانداي مازاسىز قورعانسىزدىق يدەياسى مەن ميسسيونەرلىك قۇلشىنىستىڭ اراسىندا، ەۋروپا تالاپتارى مەن ازيا ارباۋىنىڭ اراسىندا ءارى-ءسارى رەسەي يمپەرياسى ەۋروپالىق تەپە-تەڭدىكتە ارقاشان بەلگىلى ءبىر ءرول اتقارىپ كەلدى، بىراق رۋحاني تۇرعىدان ەشقاشان ونىڭ ءبىر بولىگى بولعان ەمەس. رەسەي كوشباسشىلارىنىڭ ميىندا جاۋلاپ الۋ قاجەتتىگى مەن قاۋىپسىزدىك تالاپتارى ءبىر نارسەگە اينالىپ كەتكەن. ۆەنا كونگرەسى زامانىنان بەرى رەسەي يمپەرياسى ءوز اسكەرلەرىن شەتەل اۋماقتارىنا باسقا ءىرى ەلدەردىڭ قايسىسىنان بولسىن الدەقايدا ءجيى جۇمساعان بولاتىن. ساراپشىلار ورىس ەكسپانسيونيزمىن قاۋىپسىزدىكتىڭ جوقتىعى تۇيسىگىنەن تۋىندايتىن نارسە دەپ ءجيى تۇسىندىرەدى.

الايدا ورىس جازۋشىلارى رەسەيدىڭ ءوز شەكارالارىن كەڭەيتۋگە ۇمتىلۋىن ونىڭ مەسسيالىق پارىزىمەن اقتاعىسى كەلەدى. ىلگەرى جىلجي وتىرىپ، رەسەي شاما سەزىمىن سيرەك كورسەتەتىن; قارسىلىققا كەزىككەندە ول ادەتتە تۇنەرىڭكى ىزاعا بوي الدىراتىن. ءوز تاريحىنىڭ ەداۋىر بولىگىندە رەسەي ءوزىن تانىتۋعا تىرىساتىن جۇمباق دۇنيە بولاتىن. كوممۋنيزمنەن كەيىنگى رەسەي تاريحي ۇلگىسى جوق شەكارادا قالىپ قويدى. ەۋروپا سياقتى ول دا كۇش-قۋاتىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن ءوزى ءمانىسىن قايتا پايىمداۋ ىسىنە جۇمساۋعا ءماجبۇر بولادى.

 قىتايدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن جانە بولاشاعىن ساراپتاعان كيسسيندجەر بۇل ەل تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «قىتاي دا ءوزى ءۇشىن جاڭا الەمدىك تارتىپپەن بەتپە-بەت كەلدى. ەكى مىڭ جىل بويى قىتاي يمپەرياسى ءوز الەمىن يمپەراتوردىڭ جەكە-دارا بيلەۋىنىڭ اياسىنا بىرىكتىرگەن بولاتىن. شىنىنا كەلگەندە، بۇل ءتارتىپ وقتا-تەكتە ءوزىنىڭ السىزدىگىن دە بايقاتىپ قالاتىن. قىتايدا سوعىستار ەۋروپاداعىدان كەم بولمايتىن. بىراق ولار ادەتتە يمپەراتور تاعىنا دامەگويلەر اراسىندا جۇرەتىن دە، كوبىنە سىرتقى سوعىستان گورى، ازاماتتىق سوعىس سيپاتىنا يە بولاتىن، سول سەبەپتى ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر جاڭا ورتالىق بيلىكتىڭ پايدا بولۋىنا ءسوزسىز اپارىپ سوعاتىن».

ال جاپونيانىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن تالداعان كيسسيندجەر كۇنشىعىس ەلىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرلى قۇندىلىعىن بەكەم ۇستاناتىنىن ايتا كەلىپ بىلاي دەپ جازدى: جاپونيا دا ءوزىن سىرتقى الەممەن بايلانىستىراتىن دۇنيەنىڭ بارىنەن ءبولىپ تاستاپ وتىردى. 500 جىل بويى جاپونيا ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرعان ۆارۆارلاردىڭ اراسىندا كۇشتەر تەپە-تەڭدىگىن قۇرۋ نەمەسە قىتاي سياقتى سالىق تولەۋشىلەر تابۋ تۋرالى مۇلدە ويلانعان ەمەس.

سىرتقى الەمنىڭ بارىنەن وقشاۋلانعان جاپونيا ءوزىنىڭ بىرەگەي قايتالانباس سالت-داستۇرلەرىن ماقتان تۇتتى، ازامات سوعىستارىندا ءوزىنىڭ اسكەري داستۇرلەرىن ساقتادى جانە ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن ونىڭ اسا جوعارى دارەجەلى وزىندىك مادەنيەتى شەتەل ىقپالىن قابىلدامايدى، ودان جوعارى تۇر جانە ءتۇپتىڭ تۇبىندە ونى قابىلداعانشا، ونى جويىپ تىنادى دەگەن سەنىمگە نەگىزدەدى». 

قىرعي قاباق سوعىس جىلدارى جاپونيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نەگىزگى قاتەر توندىرگەن كەڭەس وداعى بولعاندا، ول ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىن ودان پالەن مىڭ ميل قاشىقتاعى اقش-تىڭ ساياساتىمەن تەڭدەس كورەتىن احۋالعا جەتە الدى. قىر كورسەتۋ سان الۋان بولىپ كەلەتىن جاڭا الەمدىك ءتارتىپ وتكەنىن ماقتان تۇتاتىن ەلدى بىردە-ءبىر وداقتاسقا باعىتتالعان ءوز كوزقاراسىن قايتكەندە دە قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

قازىر وڭتۇستىك ازيانىڭ جەتەكشى ەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ كەلە جاتقان ءۇندىستان تۋرالى كيسسيندجەر، ونىڭ سىرتقى ساياساتى كونە مادەني داستۇرلەردىڭ جىلۋى شارپىعان ەۋروپالىق يمپەرياليزمنىڭ التىن كۇندەرى تۋرالى سوڭعى ەستەلىك بولىپ تابىلادى دەپ اتاپ كورسەتتى. كيسسيندجەردىڭ ايتۋىنشا بريتاندىقتار كەلگەنگە دەيىن سۋبكونتينەنت تۇتاس مىڭجىلدىق بويى ەشقاشان ءبىرتۇتاس ساياسي بۇتىندىكتە بولعان ەمەس.

بريتاندىق وتارلاۋ از عانا اسكەري كۇشپەن جۇزەگە اسىرىلدى، ويتكەنى، جەرگىلىكتى حالىق ونى ءبىر باسقىنشىلاردى ەكىنشى باسقىنشىلاردىڭ الماستىرۋى دەپ ءتۇسىندى. بىراق ءبىرتۇتاس باسقارۋ ورناتىلعاندا بريتان يمپەرياسى بيلىگىنىڭ ىرگەسىن حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى مەن مادەني ۇلتشىلدىق - ۇندىستانعا مەتروپوليانىڭ ءوزى ەنگىزگەن قۇندىلىقتار - شايقالتىپ جىبەردى. سوندا دا ۇلت-مەملەكەت رەتىندە ءۇندىستان - بوزبالا. ءوزىنىڭ وراسان زور حالقىن ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنەن قولى بوسامايتىن ول قىرعي قاباق سوعىس كەزىندە قوسىلماۋ قوزعالىسىنىڭ قاتىسۋشىسى بولدى. بىراق وعان الداعى ۋاقىتتا حالىقارالىق ساياسات ساحناسىندا وزىندىك سانا-سەزىممەن ولشەنەتىن ءرول تاڭداۋعا تۋرا كەلەدى.

كيسسيندجەردىڭ ايتۋىنشا: «بارلىق ۇلى جانە ىقتيمال ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ىشىندە قىتاي ەڭ جوعارى ورلەۋ دارەجەسىندە. اقش قۇدىرەتتىلىككە باياعىدا قول جەتكىزدى، مىزعىماس بىرلىك ورناتۋ ءۇشىن ەۋروپا ەلدەرىنە ءالى كوپ تەر توگۋ كەرەك، رەسەي - سۇرىنە بەرەتىن الىپ، ال جاپونيا باي، بىراق ءالى يمەنشەك».

اقش-تىڭ گەوساياسي مۇددەلەرىن پراكتيكالىق تۇرعىدان دا، ساياسي ماعىنادان دا قورعاعان گ.كيسسيندجەردىڭ ءوز ەلىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك كوشباسشىلىق ءرولىن حالىقارالىق قاۋىمداستاعى قاجەتتىلىك دەپ تۇسىندىرە دە ماقتانا ايتقان سوزدەرىنەن اقش-تىڭ بۇل ۇستەمدىكتەن باس تارتپايتىندىعى ايقىن اڭعارىلادى. اۆتوردىڭ سوزىمەن ايتساق: «اقش نە دۇنيە جۇزىنە ۇستەمدىك ەتە المايتىن، نە ودان باس تارتا المايتىن كەزدە، ول ءبىر مەزگىلدە مەيلىنشە قۇدىرەتتى ءارى تولىق قاۋقارسىز بولعان كەزدە، ول ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن قامتاماسىز ەتكەن مۇراتتاردان ەشبىر باس تارتا المايدى. بىراق ول ءوز مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەگى جونىندەگى يلليۋزيالارعا ءنار بەرىپ، ءوز ۇلىلىعىن قاتەرگە تىكپەۋگە ءتيىس.

دەگەنمەن قۇراما شتاتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن پروگرەسى ونىڭ قازىرگى ناقتىلىقتى بەينەلەيتىن تاڭداۋ جاساي ءبىلۋ قابىلەتىنە بايلانىستى. ايتپەسە سىرتقى ساياسات تاپتاۋرىن اقيقاتتاردى وزىنە-ءوزىن ءدان ريزا كوڭىلمەن ايتا بەرۋگە اينالادى. وسىناۋ كومپونەنتتەردىڭ ارقايسىسىنىڭ سالىستىرمالى سالماعى جانە وسىناۋ باسىمدىقتاردىڭ ارقايسىسىمەن بايلانىستى باعا قىر كورسەتۋ سيپاتىمەن دە، ساياسي كوشباسشىلاردىڭ اۋقىمدىلىعىمەن دە انىقتالادى. بىراق بىردە-ءبىر كوشباسشىنىڭ حاقىسى جوق نارسە - تاڭداۋدىڭ قۇنى جوق نەمەسە تەپە-تەڭدىكتى قولداپ وتىرۋدىڭ كەرەگى جوق دەپ مالىمدەۋ».

كيسسيندجەردىڭ بۇل تۇجىرىمدارى مەن مالىمدەمەسى وسى زامانعى داۋىردە ءۇشىنشى رەت دۇنيەجۇزىلىك تارتىپكە باستايتىن جولمەن ىلگەرىلەي وتىرىپ، امەريكان يدەاليزمى ارقاشانداعىسىنداي سونشالىق ماڭىزدى ءمانىن ساقتاي الادى، ءتىپتى، مۇمكىن، ودان دا كوبىرەك مانگە يە بولار. بىراق جاڭا دۇنيەجۇزىلىك ءتارتىپ جاعدايىندا ونىڭ ءرولى جەتىلمەگەن الەمدە اقش-قا تاڭداۋدىڭ بار كۇماندارىنان ۇيالماي وتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سەنىم قالىپتاستىرۋعا سايادى.

 مىنە، اقش مۇددەسىن بىلگىرلىكپەن قورعاعان جانە ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىندا تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتكەن تۇلعانىڭ سىرتقى ساياسات تۋرالى ايتقاندارىنان از دا بولسا مالىمەت الدىق. وتكەن جولعى بجەزينسكي تۋرالى جازىلعان ماقالاعا وقىرماننىڭ ءبىرى «بىزدە دە بجەزينسكي سياقتى مىقتى ساياساتكەر، اسىرەسە حالىقارالىق قاتىناستى جاقسى بىلەتىن، الىستى بولجاي الاتىن ساياساتكەر بولسا عوي» دەگەن پىكىرىن ءبىلدىرىپتى. وقىرمان پىكىرىنە وراي ءبىز دە «ودان تۇڭىلمەيىك، بۇگىنگى جاستاردان سونداي مىقتى ساياساتكەرلەر شىعادى» دەگەن سەنىممەن ماقالامىزدى اياقتايىق.

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى،  قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz