جاس كەزىمىزدە اتا-انامىز ايتقانىن دەرەۋ ىستەي قويماساق، ء«اي، سەن بىرنارسە ايتسام، بەتىمە مەڭىرەيىپ قارايتىنىڭ نە؟ ماڭگىرىپ قالدىڭ با؟ ماڭگۇرت بولىپ قالدىڭ با؟» دەپ ۇرساتىن ەدى. بۇگىنگى   كەيبىر قازاقتارعا قاراساڭ، ءدال سول مارقۇمداردىڭ ايتقانى ەسىڭە تۇسەدى ەكەن. ويتكەنى، وسى كۇنى قازاقتارعا، اسىرەسە ورىسشا وقىعان نەمەسە بەس-التى جىل رەسەيدە، ەۋروپادا وقىپ كەلگەن قازاقتارعا ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق تاربيە، اتامەكەن، جەر-سۋ، ۇلتتىق مەملەكەت سياقتى بىرنارسە ايتا باستاساڭ بەتىڭە مەڭىرەيىپ قاراپ تۇرادى. ءتىل جوق. نە ولاي، نە بۇلاي دەمەيدى. كەيبىرەۋلەرى بەتىڭە باجىرايىپ ءبىر قارايدى دا «تارتىپ كەتەدى». ولارعا قاراعاندا قايتا «جوق ءسىزدىڭ ايتىپ تۇرعانىڭىزدا مىناداي اعاتتىقتار بار» دەپ وزىڭە قارسى پىكىر ايتاتىن بىرەۋدى ەستىگىڭ كەلەدى. سوسىن ءبىر عۇلامانىڭ «ساتىپ كەتەر دەپ دوسىڭنان دا، ولتىرەر دەپ دۇشپانىڭنان  دا قورقا بەرمە! دۇنيەدە ەڭ قاۋىپتىلەر سامسوزدار، سامارقاۋلار! سولاردان قورقۋ كەرەك» دەگەنىن وقىعانىڭ ەسكە تۇسەدى. ەگەر شىن زەردەلەپ، تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراساڭىز، ماڭگۇرتتەردىڭ كوبى نە سامسوز، سامارقاۋ، كەرەناۋ كەلەدى، ولارعا ۇلتىڭنىڭ، قازاعىڭنىڭ باسىنا باسقا ۇلتتان، اسىرەسە ورىستان ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەر تۋرالى ايتا باستاساڭ، وزىڭە تارپا باس سالۋى مۇمكىن ەكەنىن اڭعارار ەدىڭىز. ولارعا ورىستىڭ نەبىر كەلەڭسىزدىگىن، كەزىندە مادەنيەتى، ءىلىم-ءبىلىمى ەڭ ارتتا قالعان، سونىسىمەن قويماي دورەكى باسقىنشى بولۋعا بەيىم ەكەنىن، ولار وزىمەن قاتار كۇن كەشىپ جاتقان قازاقتىڭ نە باسقانىڭ ءتىلىن سىيلامايتىن اۋلەكى ەكەنىن ايتا باستاساڭ، ءوزىڭدى  جەپ جىبەرە جازدايدى. بۇل – ماڭگۇرتتىكتىڭ ەڭ سوراقى ءتۇرىنىڭ ءبىرى.

         سوندا  سامسوزدىق، سامارقاۋلىق، كەرەناۋلىق اۋرۋ ء بىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا ماڭگۇرتتىك قازاققا قايدان كەلدى، ونى قازاقتىڭ قانىنا كىم ءسىڭىردى دەپ ويلايسىز؟ ونى جاساعان ياعني، قازاقتى ماڭگۇرتتىككە دۋشار ەتكەن ەشقانداي جوڭعار دا، قىتاي دا ەمەس، تەك رەسەي، ياعني، ورىستار عانا. ول اۋرۋدى قازاققا تاراتقان پاتشالى ورىس رەسەيى، كەڭەستىك ورىس رەسەيى جانە بۇگىنگى شوۆينيستىك ورىس رەسەيى دەپ اشىق ايتۋعا قاي قازاقتىڭ دا حۇقى دا بار، دالەلى دە باستان اسادى. سونىمەن ماڭگۇرت دەپ قانداي ادامدى ايتۋعا بولادى؟ ماڭگۇرتتىكتىڭ ەڭ باستى بەلگىسى قانداي؟ بۇل رەتتە باسقا ەلدەردە شارۋامىز جوق، بىراق قازاق اراسىنداعى ماڭگۇرتتىكتىڭ ەڭ باستى بەلگىسى – ءوز انا ءتىلىن مەنسىنبەي، ورىسشا سويلەۋدەن باستالادى.

         ءيا، ادامنىڭ اللا تاعالا جاراتقان باسقا ماقلۇقتاردان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى ونىڭ ءتىلى بار ەكەندىگىندە. ادام سول ءتىلى ارقىلى جانسارايىنداعى قۋانىشى مەن رەنىشىن، قايعىسى مەن مۇڭ، شەرىن، اشۋ-ىزاسى مەن ريزالىعىن نەمەسە ناريزالىعىن، ارمانىن، مۇراتىن، ماقساتىن، مۇددەسىن بىلدىرە الادى. سول ادامزاتتىڭ، ارقايسىسىن جاراتۋشى يەمىز تۇرعىلىقتى مەكەنىنە، سول مەكەننىڭ تابيعاتىنا، ناسىلىنە، تىرشىلىك ەتۋ حارەكەتىنە قاراي ءتىلىن دە ءارتۇرلى ەتىپ جاراتقان. ال ءوز ۇلتىنىڭ سول ءتىلىن بىلمەۋ–ماڭگۇرتتىكتىڭ ەڭ باستى نىشانى. ء–وز ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن ادام قانشا جەردەن وزگە ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەسە دە ەشقاشان بۇراتولا سول ۇلتتىڭ ادامى بولىپ كەتە المايدى. مىسالى، قانشا جەردەن ءومىر بويى ورىسشا سويلەپ، ورىسشا ولەڭ جازىپ، ورىستىڭ ءسوزىن سويلەپ، ورىس نە ىستەسە سونى ىستەپ، ءوز ۇلتىنىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىن تىزبەلەپ ون جەردەن ورىسقا جاعىمپازدانسا دا،  مەيلى كسرو-نىڭ نەبىر جوعارعى  سىيلىعىن الىپ مىقتى اقىن، مىقتى جازۋشى اتانسا دا ول ادام ورىسقا ءسىڭىپ، ورىستىڭ اقىنى، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى بولا المايتىنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. وندايلاردى قارتايىپ، اجالدى شاق كەلگەندە انا دۇنيەگە قاي ۇلتتىڭ، قاي ءدىننىڭ وكىلى دەپ شىعارىپ سالۋ دا قيىنداۋ بولادى ەكەن. ويتكەنى، مارحۇمدى شىعارىپ سالار ساتتە دە ول ءومىر بويى ءوز ۇلتىنان گورى وزگە ۇلتقا تابىنۋمەن وتكەن ادام ەكەنىن ەرىكسىز ەسىڭە الىپ تۇراسىڭ. ياعني، ول مارقۇم ومىردەن ماڭگۇرت بولىپ وتكەن ادام!

         ماڭگۇرت ادامنىڭ ەڭ قورقىنىشتى قىلۋاسىنىڭ ءبىرى – ساتقىندىق. ماڭگۇرت ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قاشاندا قاي جاقتىڭ كۇشى، مىسى باسىم بولسا، سولاي قاراي اۋىپ تۇسۋگە دايىن تۇرادى. ويتكەنى، ول كوزىن اشقاننان كۇشى باسىم جاقتىڭ تىلىندە سويلەپ، سولاردىڭ كوڭىلىن تابا بىلۋگە جاتىققان.

         تاعى ءبىر مىسال: قازاقتار 24 جىلدان بەرى تاۋەلسىزبىز دەپ قانشا جەردەن شۋىلداسا دا ءبىزدىڭ بۇكىل دەرلىك باسشىلارىمىز 80 پايىزعا جۋىق تۇركى تىلدىلەر تۇراتىن ەلدىڭ الدىندا ورىسشا سويلەپ، بۇكىل زاڭ-زاكۇندەرىن ورىس تىلىندە جازادى.سوسىن ول زاڭ-زاكۇندەر تۇسىنە المايتىنداي ەتىپ قازاقشاعا ءتارجىمالانادى. تۇگەل دەرلىك كوزى اشىق، ساۋاتتى، وزدەرىن ءبىلىمدار ادامدارمىز دەپ بىلەتىن وسى باسشىلار (ماڭگۇرتتەر دەمەي تۇرا تۇرايىق!) قاي ماسەلەدە دە ءتىلدىڭ باستى رول اتقاراتىنىن جاقسى بىلەدى. بىلە تۇرا ورىسشا سويلەيدى. ال ەشقانداي مگۋ، ەشقانداي كازگۋ نەمەسە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرمەگەن عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى:

         بيسميللاھ دەپ سويلەسەم،

         تىلگە جاردەم بەرە گور

         ءتىل جاراتقان جالالىم،

         جانعا جاردەم بەرە گور،

         جان جاراتقان جالالىم،–دەپ ەڭ اۋەلى تىلىنە جاراتقاننىڭ جاردەم بەرۋىن تىلەيدى. سوندا وسىلاردىڭ قايسىسى ماڭگۇرت؟ الگى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەر مە، ءجاي مەدرەسە بىتىرگەن ابۋباكىر كەردەرى مە؟ وسى عۇلاما شايىر، ءارى ۇلكەن موللا ودان ارمەن:

         ...قاۋلى قىلعان ازامات

         كوڭىل قايتىپ ءپاس بولدى

         ەل قورعايتىن ەرلەرىم

         دۇشپانمەنەن دوس بولدى

         اتانى بيلەپ ۇل كەتتى

         قوجانى بيلەپ قۇل كەتتى

         بالاسى كەلسە ون بەسكە،

         اتا-انادان كۇن كەتتى

         بىلمەدى بالا قۇرمەتتى،–دەگەندە كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا تۋعان حالقىنىڭ ىشىندە تىلىنەن، دىنىنەن، اتا-اناسىنان، ءتىپتى ۇلتىنان مۇلدەم اجىراپ، ماڭگۇرت ميعۇلاعا اينالاتىن ۇرپاق كوبەيىپ كەتەتىنىن ءبىزدىڭ  بۇگىنگى جاعدايىمىزدى ءدال بولجادى ما كىم ءبىلسىن.

         سول ماڭگۇرتتەردەن ءدال بۇگىنگى قازاققا  كەلەتىن ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى –ولاردىڭ اقپاراتتىق ناسيحات جاعىندا ياعني، اقپارات قۇرالدارى جاعىندا دا كوبىرەك شوعىرلانۋىنان بولىپ وتىر. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ بۇكىل دەرلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىم بولىگى رەسەيدىڭ قاراۋىندا. قازاق ەلىنىڭ بۇكىل دەرلىك تەلەارنالارى ەفيرلىك ۋاقىتتىڭ كوبىن ورىس تىلىندە وتكىزەدى. ياعني، ولار كۇندىز-ءتۇنى رەسەيدىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋدە. بۇل ورايدا ءبىز رەسەيدەن اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىك العان جوقپىز دەپ اشىق ايتار كەز كەلدى. ءتۇپ-تۇگەل قازاق تىلىندە سويلەيدى دەيتىن «قازاقستان» تەلەارناسى ورىسشادان اۋدارما كورسەتىلىمگە تولىپ تۇر. وندا ونىڭ نەسى قازاقشا؟ ءتىپتى، رەسەي قازاق ەلىنە اقپاراتتىق تا، اسكەري دە قىسىم جاسايتىنىن جانە رەسەيدىڭ قازاق ەلىنە دەگەن باسقىنشىلىق ساياساتىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن قازاقتاردى قىتايمەن قورقىتاتىندار دا كوبەيىپ كەتتى. ولار مۇنى قازاق ەلىنە، قازاققا جانى اشىعاننان ەمەس، قايتكەندە قازاقتى رەسەيدىڭ كورپەسىنىڭ استىنا كىرگىزۋگە ۇلەس قوسۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ اقپارات باسشىلىعىنىڭ تاپسىرماسىمەن ايتادى. ايتپەسە،  ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنە ورىسشا قوسىپ سويلەيتىن بىزگە ۇقساماق تۇگىل قىتايدان كەلگەن باۋىرلارىمىز ءبىر اۋىز قىتاي ءسوزىن ارالاستىرعانىن كورگەن ەمەسپىز. سەبەبى، شىعىس ەلدەرى ورىستارعا ۇقساپ باسقا ۇلتتاردىڭ تىلىنە، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە قول سۇعىپ، تيىسە بەرمەيدى. بۇل–بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە، مۇسىلمان ەلدەرىنە ورتاق قاسيەت ەكەنى ىقىلىم تاريحتان بەلگىلى. سەنبەسەڭىز، نە باتۋ حاننىڭ كوزى تىرىسىندە، نە ودان كەيىنگى الىپ يمپەريا التىن وردا زامانىنداعى حان اتاۋلى ورىستىڭ ءبىر شىركەۋىنىڭ سىلاعىن ءتۇسىرىپ كورمەگەنىن ەسىڭىزگە الىڭىز. ال ورىستىڭ كەز-كەلگەن پوليتسەيى رەسەيگە جان-جاقتان قارا جۇمىسقا كەلگەندەردەن ورىس تىلىنەن ەمتيحان الىپ مازاق قىلادى. ورىسشا بىلمەيتىندەرگە جۇمىس بەرمەك تۇگىل، كۇن كورسەتپەيدى. ۇرىپ-سوعادى. وتىرىك تەرروريست «تاۋىپ الادى». رەسەي قولدان كەلسە تاتارستان، باشقۇرتستان دەگەن ەل اتاۋلارىن دا الىپ تاستاپ بىرىڭعاي روسسيا دەپ اتاماق ويى بار ەكەنىن دە بايقاتىپ وتىر. بىراق ءبىزدىڭ كەيبىر ماڭگۇرت ساياساتكەرلەر جاسىرعانىمەن رەسەيدىڭ قازاق جەرىن جۇتىپ جىبەرۋگە دايىن ەكەنىن باياعى سولجەنيتسىننان بەرى جيرينوۆسكي، دۋگين، ليمونوۆ، پروسۆيريندەر اشىقتان-اشىق ايتىپ كەلەدى. ولارعا ونى ايتقىزىپ وتىرعان دا كرەملدەگى پۋتين باستاعان ورىس دوكەيلەرى. قازىر رەسەيدە جيرينوۆسكي، ليمونوۆ، دۋگيندەردىڭ ەرتەڭگى ءىزباسارلارى، جاس ورىس شوۆينيستەرى قاپتاپ ءجۇر. كرەمل ولاردى ادەيى قۇتىرتىپ قويىپ، ەركىنە جىبەرىپ وتىر. ولار قانداي قىلمىس ىستەسە دە سوتتالىپ جاتقان بىرەۋى جوق. وسىدان 3-4 جىل بۇرىن  ءبىر عانا ورىنبور وبلىسىندا ءبىر جىلدا 23 قازاق قىزى جوعالىپ كەتتى. ولاردىڭ بىردە-ءبىرى تابىلعان جوق. بۇل نە قۇپيا؟ رەسەيدىڭ پوليتسياسى باسقا دا قۇپيا، ارناۋلى قىزمەتتەرى سونى بىلمەيدى دەيسىز بە؟ ايتا بەرسەڭ، تولىپ جاتىر. بىراق ءورىستىلدى قازاق اقپاراتشىلارى بۇنىڭ بىردە-ءبىرىن ءتىس جارىپ ايتپايدى. ونىڭ ەسەسىنە ازىلدەگەن بولىپ قازاقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن قورلايتىن سايقىمازاق قويىلىمدار كوبەيىپ بارادى. وسىنىڭ ءبارىن جاساپ جۇرگەن اقپاراتشى ورىستىلدىلەردى ماڭگۇرت دەۋگە قورقۋىمىزدىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزگە ورىستىڭ الدىندا قورقاسوقتاپ تۇراتىن سوناۋ زامانداعى قۇلمىنەز ابدەن ورنىعىپ قالعان دەۋگە تولىق نەگىز بار ەمەس پە؟ ارينە، ورىستىلدىلەردىڭ ءبارىن بىردەي ماڭگۇرت دەۋگە ەشكىمنىڭ حۇقى جوق. بىراق ماڭگۇرت اتاۋلىنىڭ ءبارى  ورىستىلدىلەر ەكەنى تاعى دا شىندىق.

ماڭگۇرتتىكتىڭ ەڭ بەلگىلى ەندى ءبىر نىشانى ءوز ۇلتىنىڭ ءان، كۇي ونەرىنەن ماقۇرىمدىق. ناعىز ماڭگۇرتت ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءانىن، كۇيىن، دومبىراسى مەن قوبىزىنىڭ، سىرنايى مەن سىبىزعىسىنىڭ ۇنىنەن زاررەدەي دە ءلاززات الا المايدى. ول قارسى الدىندا ايتىلىپ تۇرعان ءان زارلى، مۇڭدى ءان بە، ول اڭساعان ارمانىنا جەتە الماي، عاشىعىنان ايرىلىپ قۇسالىقتان قان جۇتىپ جۇرگەن ادامنىڭ قاسىرەت-قايعىسى ما، الدە تاماققا تويىپ الىپ، ىستەيتىن ءىسى جوق، نە ىستەرىن بىلمەي ايتەۋىر ءالاۋلاي، اگۋگايلاپ تۇرعان تۇرپايى دىبىس پا، ول جاعىن ايىرا المايدى. وعان ءدال سول ساتتە ونىڭ ورنىنا «وي، ريابينا، ريابينۋشكا»، «شۋمەل كامىش»، «ۋتكي لەتيات» سياقتىلاردى قويىپ بەرسەڭ، جۇزىنە قان جۇگىرىپ، كوزىندە جىلت ەتكەن ۇشقىن پايدا بولا باستايدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازىر شەگىرتكەدەي قاپتاعان 3-4 ادامنان توپ قۇرىپ ءانشى اتانىپ جۇرگەندەردىڭ ۇلتتىق ونەرىمىزگە اكەلىپ جاتقان ءان ەمەس الدەنەلەرىنىڭ ءوزى دە قازاقتى ءتول ونەرىنەن، ءتول مادەنيەتىنەن ايىرىپ، رۋحاني ماڭگۇرت ۇلتقا اينالدىرىپ باراتقانىن كورىپ وتىرمىز. سول توپتاردى تىڭداپ الاقانىن شاپاتتاپ وتىرعاندار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ونەرىنەن اجىراپ، تالعامى تالقان بولىپ باراتقانىن دا بىلمەيدى. ءبىز وسى توپتاردىڭ، تەلەديداردى شەگىرتكەدەي باسىپ العان الاۋلايشىلەردىڭ تاماشالاۋىمىزدىڭ كەسىرىنەن ۇلتتىق ونەرگە دەگەن تالعامنان ايرىلعان ۇلتقا اينالىپ باراتقانىمىزدى دا بايقاۋدان قالدىق. ءبىز وسى كۇنى بۇكىل تەلەارنالاردى باسىپ العان ءانشى ەمەس انشىلەرگە، سازگەر ەمەس سازگەرلەرگە، 3-4 ادامنان توپ قۇرىپ اقشا تاۋىپ جۇرگەندەرگە تەزىرەك توقتاۋ سالماساق ناعىز تالعامسىز، رۋحاني مۇگەدەك ۇلتا اينالىپ كەتۋىمىز مۇمكىن. اللاھ ساقتاسىن، بىراق ءوزىمىز دە ساقتانايىق! ەسىمىزدى جينايىق! ماڭگۇرت كىم؟  ول جاستايىنان قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقاسى» مەن «سەرپەرىن»، «كوبىك شاشقانى» مەن «تۇرمەدەن قاشقان»، «كىسەن اشقان»، «كىشكەنتايىن»، دينانىڭ «اسەم قوڭىرىن»، قازانعاپتىڭ «دومالاتپاي»، «كوكىل»، «قۇس قايتارۋىن»، ابايدىڭ «ايتتىم سالەم قالامقاسىن»، مۇحيتتىڭ «زاۋرەشىن»، احاننىڭ «ماڭماڭگەرىن» تىڭداپ،سودان جاس جانىنا ءلاززات الىپ، سولارمەن بىرگە قۋانىپ، سولارمەن بىرگە مۇڭايىپ وسپەگەن ادام. ماڭگۇرت ءانشى قازاقتىڭ مۇڭعا، سىرعا تولى حالىق ءانىن ايتىپ تۇرىپ، ءماز بولىپ ىرجالاقتاپ، بوكسەسىن بۇراڭداتىپ تۇرادى. ارجاعىندا جارتىلاي جالاڭاش 4-5 قىز بيلەپ جۇرەدى. ماڭگۇرتتىك دەگەنىمىز وسى! ماڭگۇرت قازاق «اينامكوز» بەن «زاۋرەشتىڭ» ورنىنا «چيو-چيو-ساندى»، نە پۋگاچەۆا ايتاتىن «ارلەكينونى» تىڭدايدى. ءوز اناسىنىڭ ءۇش كۇيەۋگە تيگەنى تۋرالى اڭگىمەنى راحاتتانا تىڭداپ، سوعان ماقتانعان ماڭگۇرتتى دە كوردىك. ول ءۇشىن ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ، فارحات پەن شىرىننىڭ، تاحير مەن زۋحرانىڭ، قىز جىبەك پەن تولەگەننىڭ ماحابباتىنان گورى ءبىر ساتتىك ءلاززاتتىڭ قۇلى، جەڭىلەتەك كارمەن الدەقايدا بيىك! ول ءۇشىن دومبىرا دەگەنىڭىز قازاقتى مازاق قىپ ايتاتىن «ادين پالقى، دۆا ىسترۋنا، ۆوت قازاقسكي دومبرا». ناعىز ماڭگۇرتتىك دەگەنىمىز وسى! وسىنىڭ ءبارى كورشىلەس نە وزبەكستاندا، نە تۇركىمەنستاندا، نە ءازىربايجاندا، نە تاجىكستاندا نەگە جوق؟ سەبەبى، ولار ءاپ دەگەننەن ءوز ەلىندە رەسەيدەن اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىك الۋدى جولعا قويدى. ولاردىڭ بۇكىل ءباسپاسوزى، بۇكىل تەلەارنالارى تەك ءوز ۇلتىنىڭ تىلىندە ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ قام-قارەكەتىن قاۋجايدى. ال ءبىزدىڭ مۇنداي كۇيگە ءتۇسۋىمىز اۋەلى سوناۋ كەڭەس زامانىنداعى باسشىلارىمىز قازاقتى ورىستاندىرۋ ساياساتىن قىزۋ جۇرگىزگەنىنىڭ سالدارى ەكەنىن ايتقىسى كەلمەيتىندەر دە كوپ. جانە ءبىز سول رەسەيدىڭ اقپاراتتىق قىسپاعىنان ءالى دە شىعا الماي وتىرمىز. كسرو قۇلاپ، ماسكەۋدىڭ ۋىسىنان شىققان جىلى تۋعان سابيلەرىمىز بۇگىندە 24-كە كەلدى. قازىر سولاردىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىرى ورىسشا سويلەيدى. سوندا ولاردىڭ ءتىلىن قازاقىلاندىرۋدى بيىل باستاعاننىڭ وزىندە تاعى دا 24 جىل كەرەك بولادى ەكەن. جانە 24 –تەگى وسى بالالارىمىز ءوز سابيلەرىنە ورىسشا سويلەپ جۇرگەنىن دە شىققىر كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ول از بولسا، بالاباقشادان، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ءالى اقىل-ەسى تولىسپاعان پەرىشتەلەرىمىزگە ورىسشاعا قوسىپ، اعىلشىنشانى كۇشتەپ وقىتۋعا كىرىستىك. ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەتىن قازاق ەندى ءبىر-بىرىمەن اعورقاز دەگەن تىلدە (اعىلشىنشا، ورىسشا، قازاقشا) سويلەيتىن بولا ما دەگەن قاۋىپ راسقا اينالاتىن سياقتى. بۇل قازاقتىڭ بولاشاق ۇرپاعىن ۇلتى جوق، نە ءوز ءتىلى مەن ءوز ءدىلى، ءوز ءدىنى جوق ماڭگۇرتتەندىرۋ ساياساتى ەمەس پە؟ جانە ورىس ءتىلىن ءالى دە ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ول از بولعانداي وعان ۇشتىلدىلىك دەگەندى ويلاپ تاۋىپ قوسىپ وتىرعاندار دا قايتكەندە قازاقتى ورىستاندىرۋدى كوزدەيتىن ءدۇبارالار ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل ولارعا رەسەيدىڭ بەرگەن جاسىرىن تاپسىرماسى، ءتىپتى، بۇيرىعى ەكەن دەگەن دە سىبىس بار.ءبىر دەرەك كەلتىرە كەتەيىك: مالايزيا تاۋەلسىزدىك العان ساتتە ونىڭ جەرگىلىكتى حالقى–مالاي ۇلتى ەلدە 30% عانا ەكەن. سوعان قاراماستان ەل باسشىلىعى ءاپ دەگەننەن مالاي ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى. ال قازاقستاندا 67%-عا جۋىق قازاق، 80%-عا جۋىق ءوزىمىز سياقتى تۇركى تىلدىلەر ۇيعىر، وزبەك، تاتار، باشقۇرت، ءازىربايجان تۇرادى. ولار تۇگەل دەرلىك قازاقشا بىلەدى. سوندا قالعان 20% سلاۆيان تىلدىلەرگە بولا قازاقستاندا ورىس ءتىلىنىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعانىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ بىزدە ورىس كوپ دەگەن تەك سىلتاۋ – عانا! بىزدە ماڭگۇرت كوپ جانە اقپارات قۇرالدارىنىڭ ورىسشا بولۋى ارقاسىندا ءبىز ماڭگۇرتتەر سانىن كوبەيتۋگە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز دەسەك تە قاتەلەسپەس ەدىك.

         ماڭگۇرتتىكتىڭ باستى بەلگىسىنىڭ ءبىرى ء–وز مەملەكەتىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن بىلمەۋ. بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، كەيبىر ماڭگۇرت ءوز ۇلتىن بۇرىن ونىڭ مەملەكەتى بولماعان، شەكاراسى بولماعان، اسكەرى بولماعان دەگەنىن دە ەستىپ ءجۇرمىز. ماڭگۇرت ادام ءوز ۇلتىن ءارتۇرلى تايپالاردان قۇرالعان توبىر دەۋگە دەيىن بارادى. مۇنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى ول بايعۇسقا  رەسەيدىڭ رۋحاني ەزگىسىندە بولعان ءوز قازاقستانىندا ء وز تاريحى بۇرمالاپ وقىتىلدى. مۇنى تەرىس وقۋ دەپ اتايدى. قازاقتىڭ تاريحىن سول كەزدە رەسەي تاريحشىلارى مەن ماسكەۋدىڭ قازاقستانداعى  يتارشى-تاريحشىلارى جازدى. بۇرىنعى كەڭەس تاريحىندا قازاقستان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى دەلىنىپ كەلسە،  بۇگىنگى قازاقتار  حاندار، سۇلتاندار ءوزارا تاققا تالاسىپ،  رەسەيگە قوسىلدى دەيتىندى شىعاردى. سوندا بۇل تاريحتىڭ الدىڭعى تاريحتان ايىرماشىلىعى قانداي؟ وسىنىڭ ءبارى التىن وردا ىدىراپ، ورىستار ەس جيناپ ەل بولىسىمەن قازاق جەرىن سوناۋ باتىس وڭىرىنەن ەدىل، جايىق بويىنان بەرمەن قاراي قۋالاپ، ۇدايى قانعا بوكتىرىپ كەلگەنىن اسىرەسە باتىس قازاقتارى مەن ورىستار اراسىندا 250 جىل بويى قاندى قىرعىن مايدان بولعانىن جاسىرۋ ءۇشىن، ياعني، قازاق پەن ورىس باۋىرلاس، تاتۋ بولعان دەگەن ەسۋاستىق ساياساتتى راستاۋ ءۇشىن ايتىلۋمەن كەلەدى. ول ءۇشىن  باياعىدا قىتايلار قىرىپ تاستاعان جوڭعار دەگەن حالىقتىڭ قازاققا جاساعان شابۋىلدارى توقسان تۇرلەندىرىلىپ، مىڭ قۇبىلتىپ ايتىلا بەرەدى. ءتىپتى، سول ءوزىمىز سياقتى ىشكەنى قىمىز بەن شۇبات، جەگەنى ەت، قازاقپەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن ءوزىمىز سياقتى قيىقكوز، تاقىرباس قالماقتى  قازاققا ايداپ سالىپ، قىرىلىستىرىپ قويعان دا ورىستار ەكەنى ايتىلمايدى. سونداي تاريحتى عانا وقىپ وسكەن قازاق بالاسى ماڭگۇرت بولماعاندا قايتەدى؟ قازاقستان تاريحىندا قازاقتى  سىرتقى دۇشپانداردان قورعاپ، امان ساقتاپ قالعان ورىستار دەگەنگە شەيىن ايتىلادى. بىراق قازاقتى نە جوڭعاردان، نە قىتايدان قورعايمىن دەپ ءبىر ورىس ولمەك تۇگىل مۇرتى قيسايعانى تۋرالى سىڭار اۋىز دەرەك جوق. ءبىزدىڭ، ياعني، قازاق اراسىندا ماڭگۇرتتەردىڭ كوپ بولۋىنا وسىلايشا ءوز تاريحىن بىلمەۋ دە باستى سەبەپ دەۋگە تولىق حاقىمىز بار.

         رەسەي قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ بۇدان باسقا دا تولىپ جاتقان تاسىلدەرىن قولدانىپ كەلدى، ءالى دە قولدانۋدا. ولار ۇلتتى ماڭگۇرتتەندىرۋ ءۇشىن ونىڭ كيگەن ۇلتتىق كيىمىن دە قاجەتسىز قىلادى، مازاققا اينالدىرادى. قازىر ەلىمىزدەگى قاي اسحاناعا، قاي كافەگە بارساڭ دا قازاقتىڭ مالىنىڭ ەتىنەن، قازاقتىڭ استىعىنان جاسالعان تاعامداردىڭ ءبارىنىڭ اتاۋى نە ورىسشا نە وزگە ەلدەردىكى. وزبەكتەر ماسكەۋدىڭ قاق ورتاسىندا پالاۋى مەن نارىنىن، كوك شايىن، ءازىربايجاندار ليۋلياكەبابىن، لاۆاشىن، تۇرىكتەر دونەرىن ساتىپ وتىر. قازاقتار الماتى مەن استانانىڭ كوشەلەرىنە ساۋ ءسابيدى اۋرۋ قىلاتىن، سەمىرتىپ، جۇرەك، قان تامىرلارىنىڭ قىزمەتىن بۇزاتىن گامبۋرگەر، پيتستسا، سپرايت، كولا، فانتانى تولتىرىپ قويدى. دەمەك، قازاق ۇرپاعىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاعامىنان الىستاتۋ ارقىلى دا  ماڭگۇرت ەتۋگە بولادى ەكەن.

         ايتپاقشى، ماسكەۋدىڭ «دومودەدوۆو» اۋەجايىندا وتىرىپ الىپ وزبەكتەر ۇشاقتاردى «توشكەندەن كەلياتىپتى»، «توشكەنگە كەتياتىپتى» دەپ وزبەك تىلىندە، ءازىربايجاندار ءازىربايجان تىلىندە حابارلايدى. ولاردىڭ ۇشاقتارىنىڭ قابىرعاسىندا «ۋزبەكيستون ھاۆا يوللارى» دەپ جازۋلى تۇرسا قازاقستاندىكىندە «ەير استانا!» ارجاعىن ءوزىڭىز ويلاي بەرىڭىز. قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ ساياساتىن قاشاننان رەسەي جۇرگىزىپ كەلەدى دەسەك، ونىڭ قازاق اراسىنان شىعارىپ قويعان «شۇبار جىلاندارى» دا از ەمەس. ولاردىڭ ءبىرازى قازاقتى يسلام دىنىنەن ايىرۋعا تاپسىرما العان. ولار قازاقتاردى الدەبىر تەنگريزم دەگەنگە ەنگىزۋدى ناسيحاتتاپ ءجۇر. ال ءبىز يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان 200 جىلدان كەيىن عانا حريستياندىقتى قابىلداعان ورىستار باياعى يازىچەستۆومىزعا قايتا بارايىق دەگەندى ولسە دە ايتپايدى. دۇرىسىندا تاڭىرلىك تە، يازىچەستۆو دا ەشقانداي ءدىن ەمەس، ولار ەرتە زامان ادامدارىنىڭ اسپاننان، بۇلتتان، سۋدان، جەلدەن، وتتان قورىققاننان شىعارعان نانىم-سەنىمى عانا. ءدىن بولۋ ءۇشىن ونىڭ قۇران، ءىنجىل، تاۋرات سياقتى كىتابى، پايعامبارى، بەلگىلەنگەن تارتىپتەرى بولۋى كەرەك. الگى «تەنگريستەردە» بۇنىڭ ءبىرى دە جوق. ولار نە ماڭگۇرتتەر، نە قازاقتى ماڭگۇرت ۇلتقا اينالدىرۋعا شەتەلدەردەن تاپسىرما العاندار ەمەس پە دەپ تە كۇدىكتەنەمىز. ء«وزى دە بىلمەي مە، كوپ سويلەپ سوزبايىن» دەيدى كەمەڭگەر شايىر. سول ايتقانداي بۇدان ءارى ايتا بەرسەك، كوكمىلجىڭ دەپ سوگەتىندەر دە تابىلارى حاق. جاقىندا ءبىر سايتتا ۇلت ۋايىمىن ايتقان وسىنداي ءبىر ماقالالارىما جۇرتشىلىق ريزالىقپەن جازعان پىكىرلەردىڭ ىشىنەن الدەبىرەۋلەر مەنىڭ جاس شاعىمدا اششى سۋ ىشكەنىمدى، ەندى بىرەۋى شاتاق بولعانىمدى ايتىپ كەتىپتى. ءوز باسىم سولار نە دەسە، و دەسىن ايتەۋىر ماڭگۇرت ەمەس، قازاقشا سايتتاردى وقيتىن ادامدار بولعانىنا قۋاندىم. قازاق «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەيدى. اللاھ ساقتاسىن، ەگەر ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ۇلتتىعىمىزعا قاۋىپ ءتونىپ جاتسا ەڭ قاۋىپتى جاۋ ءوز ءتىلىن، ءوز ءدىنىن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن سىيلامايتىن ماڭگۇرتتەر بولاتىنىن تاريح-الديار دالەلدەپ-اق كەلەدى. ءتىپتى، كەشەگى قىرىم قاقتىعىسى كەزىندە دە نوعايلار ورىستان كورمەگەن قورلىعىمىز جوق، ءبىز رەسەيگە قوسىلمايمىز دەپ زار-ەڭىرەپ جاتقاندا ءوز ۇلتىن ساتىپ، رەسەيسىز كۇنىمىز جوق دەپ ىرىتكى سالعانداردىڭ ءبارى ءوز ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن بىلمەيتىن، ارالاس نەكە قۇرعاندار مەن ورىسشا سويلەيتىن ءدۇبارالار سياقتى ياعني، ماڭگۇرتتەر ەكەن. رەسەي ەندى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنا اشىقتان-اشىق قاستىگەرىن قاداپ وتىر. ال الگىندەي ءدۇبارالار مەن ماڭگۇرتتەر قازاق اراسىندا مىڭداپ سانالادى. سوندىقتان بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدىڭ وي-ساناسىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن، ەلجاندى، ۇلتجاندىلىعىن،وتانشىلدىعىن وياتۋدىڭ قامىنا بۇگىننەن باستاپ كىرىسپەسەك كەش قالامىز! ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى تەلەارنالاردا كىم كورىنگەن كەلىمسەكتىڭ تىلىنە، بۇلدىرگى كورسەتىلىمدەرىنە، سايقالي ساياساتىنا تىيىم سالۋ، ءتول تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن جازىپ، ولاردى مەرزىمدى باسپاسوزدە كۇن سايىن دەرلىك جاريالاپ، شەتەلدىك اۋەنگە ەسسىز ەلىكتەگەن انشىسىماقتاردىڭ ورنىنا ۇلتتىق ناقىشى بار ءان-كۇيلەرىمىزدى شىعارۋدى جانە باسقا دا ۇلتتىق بەت-بەينەمىزدى ايقىندايتىن ءىس-شارالاردى قولعا الماساق بولمايدى. اسىرەسە، تەلەارنالارداعى قازاقشا حابارلارعا، قازاقشا كورسەتىلىمدەر مەن قويىلىمدارعا بولىنەتىن ۋاقىتتا كوبەيتىپ، تەلەارنالار باسشىلىعىنا تازا قازاقتىلدى، ەڭ ۇلتجاندى ازاماتتاردى، ورىسشادان اۋدارمالاپ سويلەمەيتىن ءتىلى شۇرايلى جۋرناليستەردى قىزمەتكە تارتۋدى كەشىكتىرمەي قولعا الساق قالاي بولار ەدى؟

مىرزان  كەنجەباي

Abai.kz