(جالعاسى. ماقالانىڭ باستاپقى تارۋالارىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار: http://abai.kz/post/view?id=273, http://abai.kz/post/view?id=292)  

3. باسقا دەرەكتەر نە دەيدى؟

             قۇلازىعان سەنىڭ قۇلا تۇزدەرىڭ،

             نە كورمەگەن، نە بىلمەگەن ىزگى ەلىم.

             جازىلماعان تاريحىمنىڭ جولدارىن،

             اۋىز ەكى اڭىزىڭنان ىزدەدىم- دەپ مۇقاعالي اقىن جىرلاعانداي، كەيىنگى جىلدارى ەشبىر قۇجاتتى دەرەگى، نە جەر بەتىندە جادىگەر بەلگىسى قالماسا دا، ەل اۋزىنداعى اۋىز-ەكى تاريحي اڭىزدار نوبايىمەن-اق  سوڭعى جۇزجىلدىقتاردا وتكەن نەبىر كوزسىز باتىرلارىمىز بەن اۋليەلەرىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، اتتارىن اسقاقتاتار تىرلىكتەر جاساپ، ولاردى ومىرگە قايتا ورالتىپ جاتىرمىز. قۋانا قۇپتالىق جايت.  دەگەنمەن،  وسىلاردىڭ قاتارىندا قازاق قانا ەمەس جالپى تۇركى حالقى تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار  ساحابالار، بابتار مەن اۋليەلەر تاريحى ءالى دە بولسا  زەردەلەنبەي كەلە جاتقانىن رەنجي ايتقىمىز كەلەدى.  ساحابي – ارابشا سەرىك،  دوس بولۋ جانە سۇحباتتاسۋ دەگەن ماعانانى بىلدىرەدى ەكەن. اللا ەلشىسىن (س.ا.س.) كورگەن، از ۋاقىت بولسا دا ونىڭ سۇحباتىن تىڭداپ، يمان كەلتىرگەن جانە دۇنيەدەن يماندى بولىپ وتكەن كىسى ساحاباعا جاتادى. ولار پايعاماباردىڭ كەزىندە-اق ءار ءتۇرلى دارەجەدە، ءار قيلى اتاۋلارمەن اتالعان.  مۋھاجيرلەر - پايعامبارىمىزعا پايعامبارلىق كەلگەننەن كەيىن ەڭ العاش يمان كەلتىرىپ، بۇكىل قيىندىقتارعا قاراماستان اللا مەن سۇيىكتىسى راسۋلدىڭ قاۋىپكە تولى جولىندا ەش نارسەدەن تايىنباعان جانكەشتىلەر، اللانىڭ ريزاشىلىعىنا، راسۋلدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولعاندار. انسارلار - ءمادينادا سول مۋھاجيرلەردى ىستىق ىقىلاسپەن قۇشاق جايىپ قارسى الۋشىلار. بۇلار جايلى قۇراندا «مۋھاجير، انسارلاردان العاشقى يمان كەلتىرگەندەر جانە جاقسىلىقتا سولارعا ەرگەندەرگە اللاھ رازى، ولار دا اللاھقا رازى بولدى. اللاھ ولار ءۇشىن ماڭگى تۇراقتايتىن، استارىنان وزەندەر اعاتىن جانناتتار دايىندادى. مىنە، ناعىز ۇلكەن باقىت، ۇلكەن جەتىستىك وسى» (تاۋبە، 100). جالپى ساحابالار كوكتەگى تەمىرقازىق جۇلدىزى سەكىلدى. قايسىسىنا ەرسەڭىز دە تۋرا جولدى تاباسىز. ويتكەنى ساحابالار كەمەڭگەر تاربيەشىنىڭ وزىنەن تاربيە الۋشىلار. ولار ايانمەن تۇسىرىلگەن قاسيەتتى قۇران اياتتارىنا كۋا بولۋشىلار دا. ساحابالار مۇسىلماندىقتى قابىلداي سالا دەرەۋ جاماندىقتان جاقسىلىققا ۇمتىلعان، قاراڭعىلىقتان جارىققا تالپىنعان، قوعامنىڭ بارشا ىندەتىنەن ءوز بويلارىن اۋلاققا سالعاندار.  سۋففالار - ءوز ءومىرىن قۇران ۇيرەنىپ، پايعامبارىمىزدان ءتالىم الۋ جولىنا ارناعاندار. ولار تەز ارادا ءىلىم يگەرىپ پايعامباردان ەستىگەندەرىن جاتتاپ، كەيىنگىلەرگە جەتكىزۋگە اسىققاندار. وسىلاردىڭ ارقاسىندا ساحابا ءداۋىرى - جەر بەتىنىڭ راحمان نۇرىنا شومىلعان شاعى دەپ ەسەپتەلەدى. ولاردىڭ دارەجەلەرى ءار ءتۇرلى بولعان. پايعامبارمەن سەرتتەسكەن ساحابالار، سوعىستا بىرگە بولعان ساحابالار، قوشتاسۋ قاجىلىعىنا قاتىسقان ساحابالار ت.ب....

   قازاققا پايعامباردىڭ 33 مىڭ ساحاباسى بولعان دەگەن اڭگىمە سىڭىسكەن. جالپى وسىنشاما ساحابا كەزىندە قازاق جەرىنە كەلگەن بولۋى دا مۇمكىن، ايتپەسە پايعامبارىمىز قانشاما سوعىستارعا قاتىناستى، سونىڭ ءبىرى تابۋك سوعىسىنا عانا 70 مىڭ ساحابا قاتىناسسا، قوشتاسۋ قاجىلىعىنا 40 مىڭ ساحابا قاتىناسقانى تاريحتان بەلگىلى. پايعامبارىمىز ءوز ەلىنە جانە يسلام الەمىنە پاتشا بولعان ادام. ول كىسىنى كورىپ نۇرلانعان ادامداردىڭ ءبارى ساحابا بولاتىن بولسا، ساحابالاردىڭ سانى قانشاما جۇزدەگەن مىڭدار بولىپ سانالۋى كەرەك قوي...

    تاريح – پايعامبارىمىز ومىردەن وزعان سوڭ، تىرشىلىگىندە مۇراتتاس بولعان سەرىكتەرى   يسلام ءدىنىن تاراتۋ جولىندا تاريحي جىبەك جولى بويىمەن  بۇگىنگى قازاق دالاسىنا جەتىپ كوز جۇمعاندارىن ايتادى. وسى تاريحي فاكتىگە بىزدەن بۇرىن ومىردەن وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ كوبىرەك دەن قويعانىن بىلسەك تە قازىرگى تاڭدا سول ءۇردىس - ءدىن نە عاقليا عىلىمى وكىلدەرى تاراپىنان ءوز دارەجەسىندە جالعاسىن تاپپاۋدا. وسى ورايدا ەلىمىزدەگى ياسساۋيلىق سوپىلىق ادەبيەتتىڭ سوڭعى وكىلى، تىرشىلىگىندە  تىلسىم قاسيەتىمەن ەل نازارىن وزىنە اۋدارا بىلگەن، سول قاسيەتىنىڭ جالعاسى، ءوزى ومىردەن وتكەننەن سوڭ دا،  ءتانى جەر بەتىندە شيرەك عاسىر بويى ەشبىر كۇتىمسىز-اق شىرىمەي ساقتالعان، لادۋني ءىلىمىنىڭ بىلگىرى ءماشھۇر ءيىۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ;  «تۇركىلەر يسلامدى  پايعامبارىمىز (ع.س.) تىرشىلىكتە ءومىر سۇرگەن كەزىندە قابىلدادى»- دەگەن  پىكىرىنە زەر سالساق، كوپ جۇمباقتىڭ شەشىمىن تابۋعا قادام جاساعان بولار ەدىك... قازاق جەرىندەگى ساحابالار تىرشىلىگىنە بايلانىستى وسى اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان، باسپا بەتىندە جاريالانعان «قازاق شەجىرەسى» تۋىندىسىندا -  قازاقتىڭ ارعى تەگىنىڭ انىس ساحابادان باستاپ تاراتىلۋى سەبەبىنە توقتالا وتىرىپ، بۇل نۇسقانى تازا گەنەالوگيالىق تىزبەك رەتىندە تانىعان شەت جەرلىك تاريحشىلاردىڭ قاتە پىكىرىنە قارسى ءوز سىن ەسكەرتپەسىن بىلاي كەلتىرەدى; «اقكوسە مەن مالىك ەكەۋى ءبىر اعايىندى. ءنازىر دەگەن اكەلەرىنىڭ اتى ەكەن. مالىكتەن انىس تۋادى دا، سول انىستىڭ ءۇرىم بۇتاعىنان تۇرىكپەن، قاراقالپاق، قازاق تارايدى. ەرتە زاماندا بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز; ء«بىز اقكوسە ساحابادان ەكەنبىز»- دەپ جۇرگەنى، پايعامبارىمىز دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن موحترسا دەگەن كاپىرمەن سوعىس اشامىز دەپ، حازىرەتىمىزدىڭ... كۇنىندە اقكوسە، امامبار، قۇتتىقوجا ساحابالار قاراتاۋدا... بولىپ، زيراتتارى سوندا بولعاندىقتان، «اقكوسە ساحابا بابامىزدىڭ مولاسى» دەپ زيارات قىلعاندىقتان، سونىڭ ۇرپاعىمىز دەپ جۇرگەنى سول ەكەن. بۇل كۇندە قاراتاۋدىڭ كۇنباتىسىندا. ول كىسىنى دومبى اتا دەسە جۇرت بىلەدى. باسقا جۇرتتان شىعىپ تاريح جازۋشىلار مۇندا قايدان شىعىپ، قايدا بارىپ ۇشىراسقانىن بىلمەيدى دە; «انىسىن، مالىك حازىرەتلارى – عاراپ. قازاق ءوزىن عاراپتان تۋعىزىپ، پايعامبارعا تۋىسقان، باۋىر بولعىسى كەلەدى»- دەيدى. مىنە مەن، ءماشھۇر ءيىۇسۇپ كوفەيىپ 65 جاستا وسى ءسوزدى جازىپ وتىرمىن. باقسىداي بال اشىپ، تۇلكىدەي ءتۇس كورىپ، جاۋىرىن جاعىپ، قۇمالاق سالىپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. مەن دە نۇسقالاردان كورۋمەن، كارى قۇلاقتاردان ەستۋمەن ءوز بىلگەنىمدى شامام كەلگەنشە قورىتىپ، شىڭداپ، تەڭدەپ ايتىپ وتىرمىن».

     ءماشھۇر مۇراعاتىنان الىنعان بۇل  ءۇزىندىنى كەلتىرگەندە اۆتور ەڭبەگىن تالداپ،  وعان ءدال قازىر ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەلى وتىرعان جوقپىن، تەك قانا ساحابالاردىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بولعاندىعىن راستاپ جانە بىزدەن بۇرىن جاساعاندار بۇل جايلى كوبىرەك بىلگەنىن ايتقالى وتىرمىن. وسى دەرەككە  تولىق كوز جەتكىزۋ ءۇشىن تاياۋدا اتالىنعان جەرگە ارنايى ىزدەپ بارىپ، زيارات جاساپ تا قايتتىم. قۇتتىقوجا ساحابا مۇردەسى قىزىلوردا وبلىسىنداعى شالقيا كەنىشىنىڭ ەتەگىندە، بۇرىنعى لەنين بولىمشەسىندە ەكەن. كەسەنە تۇبىندەگى قۇتتى بۇلاقتان ۇلكەن ارىق بولىپ سۋ اتقىلاپ شىعىپ جاتىر. مولدىرەگەن بۇلاق كوزىندە كۇنگە جونى شاعىلىسقان اۋليە بالىقتار شوعىرى توپتاسىپتى. جانىنان تاعى دا ءۇش بۇلاقتان اققان سۋ ۇلكەن ارىق ارناسىنا جارىسا قوسىلىپ جاتىر. وسى ءۇش بۇلاقتىڭ سۋىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار  ءۇش ءتۇرلى ەمگە ىشەتىن كورىنەدى. ساحابا جانىندا 90 جاساپ ومىردەن وتكەن جانقابىل ءتاۋىپتىڭ مۇردەسى ورنالاسىپتى. سول جەردە تۇرىپ، بىزبەن ساپارلاس بولعان وسى كۇننىڭ كورىپكەلى، ءوزىڭدى كورىپ تۇرىپ قانا ەمەس، تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ تۇرىپ-اق بويىڭداعى بار سىرقاتىڭدى ايتىپ بەرە الاتىن (ورىستار مۇنداي قابىلەتتى جاندى «رەنگەن-چەلوۆەك» اتاي باستادى. ب.ا.)  تابىلعان ابىلقاسىموۆ ارىستانبابتىڭ تاعى ءبىر ەسىمى ۇكىلىمالىك (كوزتيمەس) اتالعانىن، قازاقستاندا وتىرار مەن ارالدىڭ «اقيرەگىندەگى» كەسەنەسىنەن تىس بۇل كۇندە اسكەري تياگاشپەن ازەر بارۋعا بولاتىن، تورەتامنىڭ تۇسىنان 500 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى قالىڭ سەكسەۋىل اراسىندا،  ماڭعىستاۋ مەن قىزىلقۇمدا دا شاكىرتتەر تاربيەلەگەن قادام جايلارى بولعانىن،  ارىستانباب پەن سالمان پارسى اراسىن ابايلاپ زەرتتەۋ كەرەكتىگىن، ماعان سولتۇستىك قازاقستانداعى «بالتالى اۋليەگە» تاعى جول ءتۇسىپ تۇرعانىن، جولاي  «ويىقتى»، «قىز اۋليەمەن» قاتار 19 باپتىڭ مۇردەسىنە ۇشىراساتىنىمدى جەتكىزدى...

     بۇ اڭگىمەدەن تۇيەر جالعىز قورىتىندى – تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، كەزىندە پايعامبارمەن قاناتتاس بولعان  ساحابالاردىڭ قازاق جەرىنە دە جەتكەندىگى. سول ساحابالار مۇردەسى اسىرەسە  ەسكى ساۋران قالاسى ماڭىنا كوبىرەك ورنالاسىپتى. وسىنداعى  سادۋاقاس، جالاۋ (عابدىكارىم), مامىت اۋليەلەر جانىنداعى  ەسىمدەرى بەلگىسىز، بىراق وزگەلەردەن وقشاۋلاندىرىپ شوعىرلاندىرا قويىلعان ساحابالار مۇردەسىنىڭ ورتاسىنا ءوز وسيەتى بويىنشا جەرلەنگەن قاراحان اتا نەمەسە قاراحان پاتشا سۇيەگىنىڭ قويىلۋىن دا وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. وسى قورىمنان 60-70 شاقىرىم قاشىقتىقتا قاراتاۋدىڭ ورتاسىندا اتى اڭىزعا اينالعان ۇكاشا ساحابانىڭ مۇردەسى تاعى بار... ءبىر ەسكەرەر ەرەكشەلىك قاي ساحابا باسىنا قويىلعان بەلگىگە نازار اۋدارساق تا بىرىنە ءبىرى ۇقساس، باستارىنا ۇزىندىعى 12-18 مەتر ارالىعىندا  تاس ۇيىندىلەرى قويىلعان. نەگە؟.. بىزگە جەتكەن مالىمەت - ساحابالار ومىردەن وزعان سوڭعى جۇزجىلدىقتا ولاردىڭ اراب ەلدەرىندەگى ۇرپاقتارى ىزدەپ كەلىپ، ءار كەلگەندە ساحابا ۇرپاقتارىنىڭ كەلگەندىگىنەن بەلگى ەسەبىندە ءوز سالت داستۇرلەرىمەن مۇردەلەرىندەگى تاس بەلگىنى ۇزارتىپ كەتىپ وتىرعان... ەكىنشى ءبىر ەسكەرىلەر ءجايت، ساحابالار جاتقان مازارلار نە بۇلاق باسىنا، نە سۋسىز شولدە شەگەندەلىپ ورىلگەن تەرەڭ قۇدىقتار قاسىنا قويىلۋى...    

    ال ارىستانباب ساحاباعا قايتا ورالار بولساق، اۋليەگە بايلانىستى جوعارىدا ايتىلعان دەرەكتەر مەن تاريحي اڭىز اڭگىمەلەردەن تىس، تام-تۇمداپ بولسىن شەجىرەلەر مەن جازبا دەرەكتەر، وعان ءمان بەرگەن عاقلي عىلىم يەلەرى دە بارشىلىق. وسىلاردى يماني سانا ەلگەزەگىنەن وتكىزە بىلسەك، ساحابا تىرشىلىگىنەن مۇنان دا وزگە دەرەكتەر مەن وزىمىزگە قاجەتتى تانىمعا كوزىمىز جەتەتىن سياقتى.

    بۇل رەتتە بۇدان ون عاسىر بۇرىن  ح عاسىردا جارىق كورگەن نادجيماد-دين عۋمار يبن مۋحامماد يبن احماد ءان-ءناسافيدىڭ ء«ال-كاند في زيكر ۋلاما ساماركاند» اتتى جازباسىنا، كۇمانمەن ەمەس ۇمىتپەن قارادىق.  وندا يسفيدجاب ۋالاياتىنىڭ باراب دەگەن جەرىندە پايعامباردىڭ ءبىر ساحاباسى بولعاندىعى، اتى ابۋ جافار مۋحامماد يبن ءناستۇر (نەستور) ار-رۋمي ەكەندىگى، ونىڭ پايعامبارمەن تابۋك سوعىسىندا بىرگە بولعانى جازىلعان. ول پايعامباردىڭ 14 ءحاديسىن ايتىپ بەرەدى. (ان.ناسافي،1996, س.116). بىزدە باراب جەرىندە ارىستانبابتان   باسقا ساحابانىڭ بولعاندىعى تۋرالى ازىرگە باسقا ناقتىلى دەرەك جوق. دەمەك، ابۋ جاعفار مۋحامماد يبن ءناستۇر ار رۋمي - ارىستانباب. تاعدىرى وسى كىتاپ شامالاس، 1000 جىلدىق تاريحى بار «سايرام تۋرالى ريسالا» تاريحي شەجىرەسىندە دە، بابتاردىڭ بابى ارىستانبابتىڭ ۇزاق جىلدار سايرامدا ۇستازدىق ەتۋى، ياسساۋيمەن وسى قالادا ۇشىراسۋى، بۇعان قوسىمشا يباراھيم اتا، قاراشاش انا، ءلاتىپ اتا، مۇستافا قۇل اتا تۋرالى قۇندى دەرەكتەر ەنگەن.  كۇنى بۇگىنگە دەيىن كىسى قولدارىندا ساقتالىپ وتىرعان بۇل شەجىرەلەردىڭ  قازىر ءۇش نۇسقاسى بار كورىنەدى. باسىن بىرىكتىرىپ، ناقتىلى تۇجىرىم جاساۋعا ۋاقىت جەتكەنمەن، ءالى كۇنگە سول ىسكە ەگە تابىلىپ قولعا الىنباعان. ارىستانباب ەسىمى حY-ءحYى عاسىردا جازىلعان «راشاحات اين ءال-حايات»، «سادر اد-دين شايح ريسالاسى» جازبا دەرەكتەرىندە دە ۇشىراسادى. بۇل دەرەكتەردە دە ونىڭ ساحابا ەكەندىگى باياندالادى. ابۋ سالام قوجا فايزاللاح پايعامباردىڭ يشاراتىمەن ارىستانباب ازىرەت سۇلتانعا زىكىردىڭ 1001 ءتۇرىن ۇيرەتكەنىن جازادى. تاعى ءبىر جازبا دەرەكتەردە ارىستانبابتىڭ مۇحاممەد يبن ءال حانافيا اۋلەتىنەن تارايتىندىعى جەتكىزىلسە، «تاريحي امينيا» كىتابىنىڭ اۆتورى مۇسا سايرامي ءوز شىعارماسىندا ارىستانبابتىڭ شايبانيلەر مەملەكەتىنىڭ حانى ۋبايدۋللا حان مورىمەن كۋالاندىرىلعان شەجىرەسىن العا تارتادى... 

    تۇبەگەيلى سوڭىنا ءتۇسىپ بەت بۇرماعانىمەن، سوڭعى جىلدارى ارىستانباب ومىرىنە عاقليا عالىمدارى دا نازار اۋدارا باستادى. بۇل ورايدا بۇرىنعى شەتەل زەرتتەۋشىلەرى ك.گ.زەلەمان، ءا.ديۆاەۆ، ۆ.ۆ.بارتولد، م.ە.ماسسون، ا.ا.سەمەنوۆ، دج. تيرمينگەم، ي.مەليكوففتەن كەيىن ءوزىمىزدىڭ د.كەجەتاەۆ، ءا.مۋمينوۆ، م.قوجاەۆ، ز.جانداربەكوۆ ءتاپ-ءتاۋىر ىزدەنىستەرىمەن كورىنىپ جۇرگەنىن ايتۋىمىز كەرەك.  زەرتتەۋشى عالىم ءا.مۋمينوۆ ءوز ماقالاسىندا ارىستانبابتىڭ  كەزىندە وتىرار مۋباييديلەرىنىڭ باسشىسى، ءارى 33 دىننەن حابارى بار اسا ءبىلىمدار تۇلعا بولعاندىعىن جازىپتى. وسىدان 15 جىل بۇرىن قاراقالپاقستاندا تۇراتىن قانداسىمىز، وزبەكستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى جۇباتقان مۇراتباەۆتىڭ «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىندا جاريالانعا «قارابۋرا اۋليە قايدا جەرلەندى؟» دەگەن ماقالاسىندا «...احمەت ءياسساۋيدىڭ ۇستازى ارىستانباب (سالمان فارس) – 33 ءتۇرلى ءدىندى بىلگەن، سودان تەك يسلام دىنىنە مويىنسىنعان عۇلاما» دەگەن دالەلى جوق دەرەگىن وقىعان بولاتىنمىن. اۆتور سول پىكىردى العا تارتىپ وتىرسا - دەرەك كۇماندى، ال باسقا دەرەك كوزىن تاپسا ءسوز باسقا. ويتكەنى ارىستانبابتى سالمان فارس اتاۋعا ەش نەگىز جوق! سوسىن ءا.مۋمينوۆتىڭ مولدا مۇسا ءسايراميدىڭ «تاريح-ي امينيا» اتتى ەڭبەگىندەگى ابىلعازى حان كۋالاندىرعان ارىستانبابتى ازىرەت الىدەن تاراتاتىن شەجىرە بويىنشا ءالى يمام مۇحاممەد حانافيا – ابد ءال-فاتتاح باب – ابد ءال-جاببار باب – ابد ءار-راحمان باب – ابد ءار-راحيم باب – ابد ءال-جاليل باب – ابد ءال-كاريم باب – ىسقاق باب – يسمايل باب – ومار باب – وسمان باب – يفتيحار باب – ماحمۋد باب – يلياس باب – ارىستان باب- دەپ كورسەتىلگەن شەجىرەنى اۋليەنىڭ اتا تەگى رەتىندە ەمەس، اۋليەگە مۇحاممەدتىڭ وسيەتى، ءىلىمى كىمدەر ارقىلى جەتكەنىن كورسەتەتىن سيلسالا ەكەنىن ورىندى دالەلمەن كورسەتكەن. تاعى ءبىر توپ عالىمدار سوڭعى ۋاقىتتا قاجى احمەتتىڭ العاشقى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى مانسۋر اتانىڭ  ارىستانباب ۇرپاعى ەكەندىگىن جازۋدا. دالەلىن تاپسا بۇل دا وتە قاجەت دەرەك. ويتكەنى، ازىرەت سۇلتاننىڭ وسى شاكىرتى ارقىلى ياسساۋيا تاريحاتىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن تارماعى تارايتىنىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.

(جالعاسى بار)

Abai.kz