قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنىن تانۋ كەشەگىمەن قاتىسسىز دەۋگە ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. دۇنيە جوقتان بار بولىپ جارالىپ، باردان بايىعان. ادەبيەتتىڭ مولشەرى مەن ولشەمى جاڭا تانىم ورناتىپ، كوركەيگەن. ناعىز كوركەمدىك، مۇمكىن، اۆتوردىڭ كوكىرەك-كومەيىندەگى جاڭا ءبىر القىنىستىڭ جەتكەن جەرى بولار. مۇمكىن، زەرگەردىڭ شەگى جوق ونەرىنىڭ سالعان ورنەگى شىعار. بۇگىندە ادەبيەتتىڭ تانىم دەڭگەيىندە ءوسۋ بار دەسەك تە، ايتەۋىر، كەشەگى كۇننىڭ سىباعاسى مەن سىرى بولەك بولاتىن. ول — بۇگىنگى كەڭ شابىس، سىرلى قۇلىپ، سيقىرلى سۇلۋلىقتىڭ ارعى جاعىنداعى التىن مەن كۇمىستىڭ قىرناۋى سىندى، ويدىڭ شۇڭەت ءدىلداسى ەكەنىن ۇعىنۋ كەرەك.

دەمەك، كەشەگى عاسىر قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇلعالارىن سارقىپ بىتپەگەن عاسىرى بولسىن دەگەن اقىرعى سوزگە توقتار بۇرىن، سول عاسىردىڭ كوپ ەل بىلە بەرمەيتىن تىم-تىرىس جاتقان قازىناسىنىڭ سىنىعى مىناۋ ەدى دەپ بەيىمبەت ءمايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسىن»، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك- كەبەگىن»، اكبار ءماجيتتىڭ «اقساق قۇلانىن» ايتا الامىز، كورسەتە الامىز. بۇل شىعارمالاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى شىندىعى ءبىر باسقا دا، ونداعى شىندىقتىڭ اشىلۋى ءبىر باسقا بولىپ كەلگەن. بۇل سىرلار وسى ءۇش شىعارمانىڭ دا ءبىر تىستەم نانداي قادىرلى مۇمكىندىگى ەدى. قۇلاعى بەكەم كىسى اڭعارار. وتكەن كۇنگە ءناسىپ بولعان شىعارمالاردىڭ مۇمكىن ايتىلۋى، الدە ايتپاعى ءبىزدىڭ ويىمىزداي بولار دەۋدەن اۋلاق، اسقاق بيىكتە جاتقان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.

ءبىرىنشى سىر، بيىل 2014 جىل، ياعني، «شۇعانىڭ بەلگىسىنىڭ» جازىلعانىنا ءجۇز جىل تولىپ وتىر. ال، ءجۇز جىل ىشكى يىرىمىندە قازاق دالاسىنىڭ تانىمىن، بارى مەن جوعىن ساقتاپ كەلدى. ونداعى كوركەم وي دا تۇنىق قالپىندا كوكىرەكتەردە سىزاتسىز ساقتالىپ قالدى. بىراق، اشىلعان جوق، اشۋعا جۇرەك پەن قول بەردى. مۇمكىن، الدانعان، اداسقان شىعارمىز. سوندا دا ءبىر قۇدىرەت مۇنى وشىرە قويمادى. قايتا عاسىر اتتاتىپ بارىپ مەنەن، مىنا مەن سىندى جۇرەكتەن، ءبىر ۇشىن شىعاردى. (بۇدان كەيىن ءتىپتى دە بيىكتەن كورىنەر) شىعارمانىڭ قۇنى قازىرگە دەيىنگى باعالاۋلار مەن تالداۋلاردان ءوز كەڭىستىگىن، ەركىندىگىن مولشەرلەي العان جوق. اركىم الىنشە الىسىپ كوردى. سونىمەن ءبىز دە ول كەزدەگى سول شەكتەگى تانىم كەڭىستىگى دەپ قۇرمەت ەتە وتىرىپ، شىعارمانىڭ جاڭا ءبىر قىرىنان وي سالدىق.

تەگىندە «شۇعانىڭ بەلگىسى» (بەيىمبەت مايلين: «شۇعانىڭ بەلگىسى»، قحر، «تولىق ورتا 1-جىلدىق ادەبيەت وقۋلىعى» (مىندەتتەمەلى 3-كىتابى), 1998- جىل، 10- بەت.) ايتارى بولەك، الەمدىك دەڭگەيدەگى قاۋىز جارعان جاڭالىق ەدى. ءبىز وسى كۇنگە دەيىن «ا» دەپ اۋىز اشقاننان ايتىلار پوۆەستىڭ، شۇعا مەن ءابدىرحماندى تالداۋ سىندى ءۇردىستى قويا تۇرىپ، ءبىر كەزەك بازارباي ارقىلى ارالاۋعا بەل بايلاساق. شىعارماداعى بازارباي وبرازى وتە ءساتتى شىققان وبراز. بۇكىل پوۆەستىڭ جان تامىرى دا وسى بالانىڭ جۇرەگىنە ورالىپ تۇر. ياعني، بازارباي — ءابدىراحمان، قاسىمجان باستاعان جاستار جاعى مەن ەسىمبەك، ايناباي باستاعان ەل جاقتاعى ەكى ارالىقتىڭ ساناسىن تۇجىرىمداۋ، ويدى اشۋ، تەرەڭدەي زەردەلەۋگە قاجەتتى جول.

قاراڭىز، شىعارمادا بازارباي كارىمنىڭ (پوۆەستە كارىم دەگەن ەسىرىك تە شۇعاعا عاشىق بولىپ حات جازادى) حاتىن قىزعا اپارىپ بەرمەي، اعاسى قاسىمجاندارعا اكەلىپ بەرەدى. ويلانىڭىز، وسى كەزگە دەيىن جالعىز كارىم ەمەس، ەلدەگى «شۇعا» دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعان سىلقىم جىگىتتەردىڭ تالايىنىڭ حاتىن اپارىپ شۇعاعا بەرىپ جۇرگەن بازارباي تاپ وسى جولى نەگە قاسىمجاندارعا اپارىپ بەرەدى؟! ەندى ءسىز بازارباي ارقىلى شۇعاعا ورالىڭىز! بۇل — بالا بازاربايدىڭ كوكىرەگىندەگى شۇعانىڭ دا سونشالىق سۇلۋلىعىن كورسەتەدى. شۇعا — سۇلۋلىق، سۇلۋلىق — ادالدىق، ادالدىق — ادىلدىك بولاتىن. سول سۇلۋلىققا بالا كوكىرەك ادالدىق تانىتادى. ال ەلدەر، ەسىمبەكتەر جاعى وسىنداي جولعا ادالدىقتى جاساي المايدى، ءتىپتى، قولىنان كەلگەنشە سول سۇلۋلىق-ادالدىق-ادىلدىككە قيانات جاساۋعا قارمانادى. ويتكەنى، ەلدەگى بازارباي-جۇرەك وشكەن، ولاردا سۇلۋلىققا ادال جۇرەك قالماعان. بالا بازاربايدىڭ شۇعانى — سۇلۋلىقتى سەزىنۋى تاعى كەرەمەت. ال پوۆەستەگى ەسىمبەك، ايناباي باستاعان توپت — ءبىرىنشى توپ — بۇلار جۇرەگى كىرلەگەن سۇلۋلىققا ادالدىقپەن قاراماۋشىلار. ولاردىڭ جۇرەگىنەن ادىلەتسىزدىك تامىپ، شۇعانىڭ ءولىمىن — سۇلۋلىقتىڭ، ادالدىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ جويىلۋىن تۋدىرعان. ال ەكىنشى توپ — قاسىمجان، ءابدىراحماندار بۇل سۇلۋلىقتى ادالدىقپەن، ادىلدىكپەن سۇيۋشىلەر، سۇلۋلىققا بازارباي-جۇرەكپەن قاراپ، قارسى توپپەن كۇرەسۋشىلەر. ەكى توپتىڭ ورتاسىنداعى بازارباي — ارعى تەك ادامزاتتىڭ ءسابي، پەرىشتە تازا تۇلعاسى. ول — بالاداعى تازالىق، بالاداعى ادالدىق، ول — سۇلۋلىقتى سەزىنۋشى. بازاربايدىڭ سەزىنۋى اۋەلدەن ادامزات تۋىلعانداعى سانا، ادامزات تۋمىسىندا ادال سۇلۋلىقتى سەزگىش، ادالدىقتى كورگىش، ادىلدىكتى ايتقىش. ول — كىرلەمەگەن ادال جۇرەك. ايتسەدە، ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ كىرلەيتىنى دە، كىرلەمەيتىنى دە بولادى. بۇل ءسابيدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى. مۇندا تۋمىسىندا كىرشىكسىز، ادال جۇرەكتى ادامزات ەسەيە كەلە ەكىگە قاق ايرىلادى دا، الەمدەگى سۇلۋلىق اتاۋلىعا، كوركەمدىك اتاۋلىعا تالاسىپ ءجۇرىپ، قۇرتىپ تىنىش تابادى دەگەن يدەيا جاتىر. سوسىن اۆتوردىڭ ۇرپاقتى تازا، ادال جولدا ءوسىرۋ يدەياسىن كورىپ وتىرمىز. بۇل — بۇگىندە ايتىلىپ جۇرگەن سانانىڭ ەكىگە جارىلۋىنىڭ ءتۇپ بەلگىسى. ادامزات اۋەلدە ءبىر، سوسىن وسە كەلە ەكىگە، ءتىپتى ودان دا كوپ توپتارعا، قوعامدىق جىكتەرگە بولىنگەن. تاعى دا مۇندا بەيىمبەتتىڭ ايتپاق وي، اتپاق وعى — ماحاببات بوستاندىعى، نەكە ەركىندىگى ەمەس، الەمدەگى سۇلۋلىقتى قورعاۋ، سۇلۋلىق ءۇشىن ادالدىق. ادالدىق ءۇشىن تۋ باستان تۋعان جۇرەكتى، ءسابي سانانى دىمكاستاندىرماي ءوسىرۋ ماقساتىنداعى بۇرىلىس ەدى، ايتىلعان، اۆتور اۋزىنان بۇرق ەتىپ شىققان ادالدىق ەدى. سوندىقتان دا ءسوز — ونەر ءتىرى قالدى. بەيىمبەت شىعارماسىنا، سوزىنە جانىن بەردى دە، ءوزى كوككە كەتتى. ەندىگى بەيىمبەتتىڭ سوزدەرى — يدەيالارى، ويلارى بىزگە ءتىل قاتىپ ءجۇر.

ەكىنشى سىر، 1920 جىلى قازاق دالاسىنداعى تۇڭعىش دراما بولىپ وينالعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» تراگەدياسى. قۇداي-اۋ، تراگەديا دەپ قايدان اۋزىما سالىپ وتىر. بۇل، راسىندا، زاماننىڭ، ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ بوز-بوراسىنى شىعىپ، سانانىڭ جۇقاناسى قالعانشا سوققى كورگەن تۇسى ەكەنىن ايتا العان، ەشكىمنىڭ كوكىرەگىنەن ىزدەپ تاپپاس شىن ونەردىڭ كىرپياز كەيپياتى ەدى. بۇگىنگە دەيىنگى تانىم بىلاي: «ەڭلىك — كەبەك» تراگەدياسىندا كەبەك سىندى جاس جىگىت پەن ەڭلىك سىندى جاس قىزدىڭ ماحابباتتارى، ولاردىڭ جەتپەگەن ارماندارى (كەبەكتىڭ ەكى بىردەي ادامنىڭ قانىنا ورتاق بولعانى كورىنبەي تۇرىپ) ماداقتالدى، تىلەكشىلەر تابىلدى. شىعارمادا جەر داۋىن قابىنداتقان قۇن داۋى، قۇن داۋىنىڭ سوڭى تاعى بارىپ جەسىر داۋىنا شىرمالعان قىم-قۋىت جاعدايدىڭ ورتاسىنان بارىپ، ەڭلىك پەن كەبەكتى توسقان اعاسىنىڭ كەگىن، جەسىرىنىڭ جولىنداعى جىگىتتىك نامىسىن جىقپاۋ ءۇشىن كەلگەن ەسەننىڭ، ونىڭ سوڭىنان ەلدىڭ بي-باتىرى بولىپ كەلگەن ەسپەنبەتتىڭ بوي كورسەتۋىمەن اياقتالعان بولاتىن. ونداعى تانىم ەسەندى داڭعوي، ەسپەنبەتتى قانىشەرگە سوقتىرىپ بارىپ تىنعان بولاتىن.

سونىڭ سوڭىنا كوز سالساق، بۇگىنگە دەيىن ەڭلىك پەن كەبەككە تىلەكشى يدەيا مۇنان بولەك ويعا شوما قويماعانىن دالەلدەپ الار. بىزگە بۇگىنگە دەيىن ەڭلىك پەن كەبەك ماحابباتتىڭ قۇربانى رەتىندە كورىندى، ال ەل قورعانى ەسپەنبەت باتىر بي  قالاي؟ مۇنداعى فەودالدىق قازاق ساحاراسىنداعى ەكى قاشقىندى جاقتاعان ۇلت يدەياسىنىڭ، داستۇردەن، يدەيادان، ەركىندىكتەن ايرىلىپ، مۇلدە تابيعاتىنا جات، تەرىس اعىنعا مىنگەسىپ بارا جاتقانىنا الاقايلاپ قۋانعان قازاق قالاي؟ ول تەرىس اعىن — ەلدىڭ بي باتىرىن، ەلدىڭ نامىسىن، جوعىن جوقتاۋشىلاردى بەيسانالى تۇردە جاۋىز، جەمقور، باي دەپ ساناپ كوردىك. ال، يدەيال بۇل ەمەس ەكەنىن ايتپاي، اينىتپاي كەتكەن مۇحتار اۋەزوۆ كىنالى ەمەس بولار. ول ءداۋىردىڭ شىندىعى، سونى اشىپ بەرگەن، ارينە، قوعام ەمەس، جازۋشى قالامى ەدى. شىندىق ءىزىن جاسىرماق ەمەس. بۇكىل رۋلى ەلدى شۋلاتىپ جۇرگەن قوس عاشىقتىڭ ءبىرى، اعاسىن ولتىرگەن، اعا كەگىن، جەسىر نامىسىن قۋا كەلگەن ەسەندى ولتىرگەن كەبەك تاس باسىنان:

ـــ اجالسىز قاي نايمان بارسىڭ، كورىنشى مەنىڭ كوزىمە! — دەگەن ساتتە ەسپەنبەت:

ـــ ات، مىنا مەن بار. نايمان قۇرىپ قالسا كورەرمىن!  («ەڭلىك-كەبەك»، قحر: تولىق ورتا 1-جىلدىق ادەبيەت وقۋلىعى، مىندەتتەمەلى 4-كىتابى 9-بەت) دەپ كەۋدەسىن وققا توسەۋى، وي، قۇدىرەت! مۇحتار قالامىنان وققا كەۋدەسىن الدىمەن توسەگەن قاشقىن كەبەك ەمەس، باتىر ەسپەنبەت بولۋىنىڭ ءوزى دە بىلمەستىكپەن، بىلىمسىزدىكپەن ايتىلا سالماعان ءسوز ەدى. بۇل رۋلى ەلدىڭ نامىسىن قورعاپ جۇرگەن، قايتپاعان ەرلىكتىڭ سوڭعى سەمسەرى ەدى. ال كەلەسى كۇننىڭ كەسىمىن سەمسەر جۇزىمەن ولشەۋ، سەمسەر جۇزىندەگى قاننىڭ قانداي قان ەكەنىن ولشەۋ كىمدەردىڭ ەرلىگىن جانىعانىن قۇداي بىلەدى؟! ءسىز ەسىڭىزگە الىڭىز، ەسەننىڭ ەرلىگىن نەگە جوققا شىعاراسىز، ول تىم بولماعاندا اعاسىن ولتىرگەن جاۋىنا (تەك قىز ءۇشىن ەمەس) جەكپە-جەككە شىققان ارىس ازامات ەكەنىن، ال كەبەكتىڭ تەك قىز ءۇشىن ەلمەن جاۋلاسقانىن نەگە ويلانبايمىز. ويلانا كەلسەك، ءبىر ءداۋىردىڭ اتسىز-اتاقسىز كەيىپكەرلەرى ەسەن مەن ەسپەنبەت اتسىز، اتاقسىز ۇلكەن يدەيالارعا ورانىپ، جەر جاستانعانداي كورىنەدى. ول — قازاقتىڭ ساحارالىق يدەياسىنا، ساحارالىق سانالى تارتىپكە تۇسكەن سىزاتتاي. شىعارما وسىعان تىرەلىپ تۇراتىنداي.

ءۇشىنشى سىر، اكبار ءماجيتۇلىنىڭ «اقساق قۇلان» اڭگىمەسى، كەرەمەت قازاقي ۇلتتىق ءيىس اڭقىعان، ۇلتتىق رۋحتى جاڭعىرتقان اڭگىمە.

اڭگىمەنىڭ وزەگى ءبىر جىڭىشكە لەزدىك ساتكە بايلانادى. ول: كەتبۇعانىڭ جوشىنىڭ ءولىمىن شىڭعىس حانعا ەستىرتۋگە تاڭ قىلاڭ بەرە جولعا شىعىپ، سول بويدا دومبىراسىن اسىنىپ كەلە جاتقان باعىتىندا ناريماننىڭ الدىنان توسۋى. بۇل جەردە ءبىر نارسە، ءسىز شىعارمانىڭ سوڭىن ويلانباي تىڭنان وقىعان وقىرمان رەتىندە عانا ويلانىڭىز، ول كەزدە ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە سوڭىنا تامان ايتىلاتىن كەتبۇعانىڭ دومبىراسى، ونداعى كەتبۇعا كۇي ارقىلى حاندى جەڭەدى، كۇي ارقىلى حالقىن قۇتقارادى دەگەن وي مۇلدە بولماي تۇرعان كۇيدە ويلانىڭىز. بۇل — كورىنىستە قاراپايىم بولعانىمەن، شىنداپ ويلانۋعا تاتيتىن تۇس. ويلانتاتىنى: ناريمان كەتبۇعانى نەگە توسادى؟ شىڭعىس حاننىڭ ايتقانى بار ء«ۇش كۇنگە دەيىن جوشىنىڭ جاقسى حابارى كەلمەسە، قىپشاق دالاسىن قانعا بويايمىن. ال، كىمدە-كىم جوشىنىڭ ءولىمىن ەستىرتەتىن بولسا، سونىڭ كومەكەيىنە بالقىعان قورعاسىن قۇيامىن» دەگەن. مىنە، بۇل — ۇلكەن ويدىڭ ءبىرى عانا. ناريمان كەتبۇعانى جىبەرسە، ونىڭ كومەكەيىنە قايناعان قورعاسىن قۇيىلىپ ولەدى. ال، جىبەرمەسە، شىڭعىس حان قىپشاق دالاسىن قانعا بويايدى. وسى ەكى وي ەكى جاققا كەرگىلەگەندەگى ناريماننىڭ كەتبۇعانى توسقانى بولدى. نەگە، ناريمان كەتبۇعانى امان الىپ قالىپ، بۇكىل قىپشاق دالاسىن قانعا بوياي ما؟ ناريمان كىم؟ قىپشاقتىڭ جاۋى ما، ۇلت ساتقىنى ما؟ ماسەلە وسىندا، اۆتور ناريمان ارقىلى ۇلتتىڭ جانىن، ۇلتتىڭ رۋحىن قۇتقارۋدىڭ ماڭىزدى ەكەندىگىن يشارالاپ وتىر. مۇنداعى ۇلتتىڭ جانى، ۇلتتىڭ رۋحى دەپ وتىرعانىمىز دا، ارينە، كەتبۇعا. بۇعان دەيىن ول حالقىنىڭ كوكىرەگىنە ساۋلە قۇيىپ، قايعىرعان، تىعىرىققا تىرەلگەن ساتىندە جول نۇسقاپ وتىرعان رۋحاني كوسەمى بولاتىن. ەكى كۇن بۇرىن كۇڭىرەنىس پەن قايعىنى، مۇڭدى باستان كەشىرگەن حالىق كەشەگى كۇنى كەشتە دە تەك كەتبۇعانىڭ كۇيىنە عانا سۇيەنىپ، كۇيگە ارقالانىپ، سودان مەدەۋ تاۋىپ وتىرعان. ونداعى باتىرلىق، ەرلىك جىرىمەن عانا ءوزىنىڭ كوكىرەگىن بيىك ۇستاعان بولاتىن، ەندىگى ول — كەتبۇعا حان قولىنداعى بالقىعان قورعاسىننان وپات بولۋى قىپشاق دالاسىنىڭ رۋحاني جانىنان ايرىلۋى بولماق ەدى. ول كەزدە شىڭعىس حاننىڭ قىپشاق دالاسىن ءبىر اسكەر دە شىعىنداماي باسىپ الۋى كوزسىزدىك ەدى، ويتكەنى، رۋحاني دۇنيەسىنەن ايرىلعان ۇلتتىڭ جەر بەتىندە ۇلت رەتىندە ساقتالۋى دا مۇلدەم جوق شارۋا ەدى.

سونىمەن ۇلتتىڭ رۋحاني جانىنداي بولعان، سونىڭ سىرىن شەرتكەن كوركەمدىكتىڭ قۇلپىن سەزگەن شاقتا، ادەبيەتتەگى جاراتىلىس پەن وسى جاراتىلىستى تانۋ، ول ءبىر وزگەشەلىك، سوندىقتان دا بىزدەگى كەڭىستىك پەن ءبىتىم بىرتۇلعالانۋى، تانىمدىق بيىكتىكتەن كورىنۋى قاجەت دەي وتىرىپ، ءبىر عاسىرعا قوش ايتقان ساتتە، كەشەگى عاسىر قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇلعالارىن سارقىپ بىتپەگەن عاسىرى بولسىن دەگەن اقىرعى سوزگە توقتادىق.

"الماتى اقشامى" گازەتى