ەربول تىلەشوۆ، استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى

– ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇستىمىزدەگى جىل­عى جولداۋىندا ەلىمىزدىڭ بىرقاتار سترا­تە­گيا­لىق باعىتتارىمەن بىرگە ءتىل تاقىرىبىن دا قام­تىدى. وسىعان وراي ءتىل سالاسىندا قانداي سترا­تە­گيا­لىق ۇستانىمدار بولۋى قاجەت؟ 

– بىرىنشىدەن، ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مار­تە­بەسى كونستيتۋتسيامىزدا ايقىندالعان. وسى مار­تەبەنى ناقتى ءىس جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن تىلدەردى دا­مىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ار­نالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىل­دان­عان. باعدارلاما اۋقىمىندا قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جا­نە تاياۋ بولاشاقتاعى بارلىعىن بولماسا دا، كوپتەگەن ماسەلەلەرىن شەشۋگە بولارلىق. مەنىڭ ويىم­شا، ەلباسىنىڭ جوعارىداعى سوزىنەن سوڭ قازىرگى تىلدىك احۋال سارالانىپ، اتقارىلار شارۋا­لار تياناقتالعانى ءجون. بۇل رەتتە اسىرەسە، قازاقتىلدى ورتانىڭ بولاشاقتا ءورىس جايۋىنا اسا قاجەت جۇمىستار قازىرگىدەن دە جاندانۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ەلباسى تاراپىنان «2025 جىلى بارشامىز قازاق تىلىندە سويلەگەندە قازاق ەلى بو­لامىز» دەگەن ستراتەگيالىق وي ايتىلدى. ەندى وسى مەجەگە جەتكەندە جاپپاي قازاقتىلدى ورتا بولۋ ءۇشىن بولاشاقتا ناتيجە بەرەرلىك قانداي كە­زەڭدىك، قاجەت دەسەڭىز، داۋىرلىك مىندەتتەردى ورىن­داۋعا ءتيىسپىز، سولاردى قازىردەن باستاۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن الدىمەن بالاباقشالار مەن مەك­تەپتەردىڭ بارلىعى قازاق تىلىندە بولۋىنا قول جەتكىزۋىمىز مىندەت. قازىرگىدەي 300 مىڭنان استام قازاق بالاسى ءورىستىلدى مەكتەپتەردە بىلىممەن بىرگە وزگە تىلدە تاربيە الىپ جاتقاندا قازاق ءتى­لىنىڭ ماسەلەسى كۇنى ەرتەڭ شەشىلە قالادى دەۋ تىم ەرتەلەۋ. سونىمەن بىرگە مىناداي دەرەكتەرگە دە نا­زار اۋدارعانىمىز ءجون. ول قازاق مەك­تەپ­تە­رىن­دەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى بالالارىنىڭ مۇلدەم از وقي­­تىندىعى. ەلىمىزدە ءبىر جارىم ميلليوننان اسا بالا قازاق تىلىندە وقىسا، سولاردىڭ 34 مىڭى عانا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلاندارى. بۇل بار-جوعى 2,1 پايىزدى قۇرايدى. ال ءورىستىلدى مەكتەپتەردەگى قا­زاق شاكىرتتەرىنىڭ ۇلەسى 30,1 پايىز. بۇدان شى­عاتىن قورىتىندى ءوزىمىز ءوز تىلىمىزدەن گورى وزگە ءتىلدى تاڭدايمىز، ال وزگەلەر ءبىزدىڭ تىلىمىزگە، ءبىز­دىڭ ەمەس-اۋ مەملەكەتتىك تىلگە ءالى دە نەم­قۇ­راي­لى­لىق تانىتۋدا. ەلباسى بەلگىلەگەن ۋاقىتتا ەلى­مىزدە قازاق ءتىلى تولىق سالتانات قۇرۋ ءۇشىن، البەتتە، ىلگەرىدە كەلتىرىلگەن ساندار كۇرت وزگەرۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، «مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى قا­زاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى ەلىمىزدەگى ساياسي، ەكو­نو­مي­كا­لىق، الەۋمەتتىك وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتاردان كەيىن قالعان جوق پا؟» دەگەن ماسەلە ءبىزدى وي­لانتۋى ءتيىس. ەگەر قازىرگى قوعامداعى جاڭالىق­تاردى تارازىلاساق، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كە­زىندەگى جەتىستىكتەرىن سارالاساق، ەلىمىزگە قار­قىندى تۇردە ەنىپ جاتقان جاھاندانۋدىڭ ەكپىنىن اڭعارساق، وندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسىندا ابدەن ينتەگراتسيالانعان عالامداسۋ زامانىندا كەيىندەپ قالۋشىلىق بايقالادى. 

– سوندا ءتىلىمىز بۇگىنگى داۋىرلىك سۇرانىستارعا جا­ۋاپ بەرە الماي وتىر دەپ ويلايسىز با؟ ەگەر ولاي بولسا، ونىڭ سەبەپتەرى نەدە؟ 

– داۋىرلىك سۇرانىستارعا جاۋاپ بەرە الماي وتىر­عان ءتىلىمىز ەمەس، ارينە. قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ ءبىرى. ونىڭ سوزدىك قورىن ايت­پاعاننىڭ وزىندە، ءتىلىمىزدىڭ ستيليستيكالىق تار­ماق­تارى سارالانعان، سول ستيلدەردىڭ قاي-قاي­سىسىندا دا جازبا داعدىمىز بەن مادەنيەتىمىز قالىپتاسقان. سوندىقتان ماسەلە ءتىلدىڭ وزىندە ەمەس، ونىڭ قولدانىسىندا بولىپ تۇر. ءتىل دە قو­عامنىڭ ءوزى سياقتى ىشكى وزگەرۋ، جەتىلۋ، دامۋ ۇدە­رىستەرىن باسىنان وتكەرەدى. مۇنداي ۇدەرىستەر، اسىرەسە، تىلگە تولىق مۇمكىندىك بەرىلگەندە جانە الەمدىك بايلانىستار كۇشەيگەن كەزدە قارقىندى جۇرەدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى، ونىڭ الەمدىك قاۋىمداستىققا جەدەل قادامدارمەن ەنۋى، البەتتە، قازاق ءتىلىنىڭ بويىنداعى وسىنداي ۇدەرىستەردى كۇشەيتەدى. قاراڭىزشى، جيىرما جىل ىشىندە قانشاما تەرميندەر مەن اتاۋلار دۇنيەگە كەلدى، جاڭادان قانشاما ءسوز تىركەستەرى جاسالدى، سويلەمنىڭ سينتاكسيسىنە جاڭالىقتار ەندى، لەكسيكامەن بىرگە ستيليستيكامىز دا جاڭ­عىرۋ داۋىرىنە اياق باستى. جالپى، ءتىلدىڭ ستيليس­تي­كاسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋى تىلدىك نور­ما­لار­دى ايقىندايدى. بىزدە تىلدىك نورمالاردىڭ عى­­­­لىمي نەگىزدەرى 1950-1970 جىلدارى بەلگىلەن-گەن. قا­زىرگى كەزدە ولاردى تولىقتىرۋ جۇمىستارى كەشەۋىلدەۋدە. ءتىپتى ءبىز ورفوگرافيالىق سوز­دى­گىمىزدى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ۇكىمەت تاراپىنان بە­كىتپەگەن ەلمىز. سوندىقتان كەيبىر سوزدەردىڭ دۇ­رىس جازىلۋىندا ءالى كۇنگە دەيىن ەكىۇدايىلىق باي­قالۋدا. وسى جايت قازاق تىلىنە قاتىستى ورىس­تىلدىلەردىڭ اڭگىمەلەرىنە ارقاۋ بولىپ، ءتىلىمىزدى ال­دەبىر نورمالانباعان ءتىل رەتىندە كورسەتۋگە سە­بەپ ەنۋدە. تەرميندەر مەن اتاۋلار سالاسىندا دا وسىنداي قۇبىلىس، اسىرەسە، بايقالادى. كۇن­د­ە­لىكتى باق-تان تىلدىك جاڭا قولدانىستاردى اڭعا­رىپ ءجۇرمىز. بالكىم، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءساتتى نە­مەسە ءساتسىز بولار. بىراق جاڭالىقسىز بول­ماي­دى. جاڭالىق بولۋ ءۇشىن كەيدە باتىلدىق پەن تاۋە­كەل قاجەت. ونسىز ىلگەرىلەي المايمىز. ال بۇل ۇدەرىستەر قالاي ءجۇرىپ جاتىر، ءتىلىمىزدىڭ تا­بيعاتىنا نۇقسان كەلمەي مە، تەرميندەر مەن اتاۋلاردى تاڭداۋدا دۇرىس باعىتتامىز با، جال­پى، بۇل كەزەڭ تىلىمىزگە، سويلەۋ قالپىمىز بەن ادە­بىمىزگە نە بەرەدى، وسىلاردى سارالاپ الۋ بۇ­گىندە اسا ماڭىزدى دەر ەدىم.

– وسى ارادا ءتىل سالاسىنىڭ وكىلدەرى قانداي جۇ­مىستار اتقارۋى ءتيىس؟ 

– تەرمينولوگيا، ءسوزجاسام سالاسىندا ەڭ ال­دى­مەن ماماندار ورتاق كەلىسىمگە كەلۋى قاجەت. قا­زىرگىدەي ارقايسىسى ءوز بىلگەنىنشە تەرمين، اتاۋ ۇسىنىپ جۇرگەندە ءتىلىمىزدىڭ دۇرىس قولدانۋ ءتارتىبىن قالىپتاستىرا المايمىز. سونىمەن بىرگە ماماندار رەسمي ستيلىمىزگە ەنىپ جاتقان وزگەرىستەردى تالداۋى قاجەت. مىسالى، زاڭناما سالاسىنداعى سويلەمدەردى وقىڭىز. ورىس تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىلعان ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدەر كوپ جاعدايدا، ءتىپتى قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەدى-اۋ دەگەن ادامداردىڭ وزىنە تۇسىنىكسىز جاعدايدا قا­لىپتاسۋدا. تۋرا وسى جەردە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تا­بيعاتى بۇزىلىپ جاتىر. ءار ءتىلدىڭ وزىنە ءتان سوي­­لەۋ جۇيەسى، رەتى بولادى. ءبىز قۇجاتتاردى اۋ­دا­راتىن تۇپنۇسقا ءتىل بولىپ تۇرعان ورىس ءتىلىنىڭ سينتاكسيستىك جۇيەسىنەن، ستيليستيكالىق تا­بي­عاتىنان قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى مۇلدەم وز­گەشە. سوعان قاراماستان، قازىر قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي قولدانىسى ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارماسى دەڭگەيىندە بولىپ قالۋدا. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ءسوز­سىز كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. ەلىمىزدىڭ ماڭگىلىگى سياق­تى ءتىلىمىزدىڭ ماڭگىلىگىن ويلاعاندا وسىعان ءمان بەرۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ءتىلىمىز ءوزىنىڭ ىشكى مۇم­كىندىكتەرىن مولىنان پايدالانۋى قاجەت، دۇرىسى – وعان سونداي مۇمكىندىك بەرىلۋى قاجەت. قازىرگى اۋدارما تىلىنە اينالىپ بارا جاتقان قازاق تى­لىندە ونداي مۇمكىندىك بولماي تۇر. كەزىندە ورىس ءتىلىنىڭ بىلگىرى ۆ.ي. دال: «ەگەر تىلگە ءوزىنىڭ تابي­عي تامىرىنان، سولىنەن ءونىپ، ىشكى قۋاتىنان قاي­ناپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرمەسە، وندا ول ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىنە دە، زاماناۋي قاجەتتىلىكتەرگە دە ىلە­سە المايتىن كۇيدە قالماق» دەپتى. مىنە، ءبىز­دىڭ تىلگە وسىنداي تابيعي ەركىندىك قاجەت. سوندا عا­نا ءتىل ءوزىنىڭ باي ىشكى مۇمكىندىكتەرىن، دۇنيەدەگى قۇ­بىلىستاردى بەلگىلەۋ، بەينەلەۋ الەۋەتىن تو­لىق اشا الادى. ارينە، قازاق تىلىندە سويلەمە، جازبا دەپ تىيىم سالىپ وتىرعان ەشكىم جوق ەكەنى تۇسىنىكتى. بىراق قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ قا­جەت­تىلىگى مەن سۇرانىسى دا قالىپتاستى­رىل­ما­عان. قانداي قوعام بولسىن قاجەتتىلىك بولماسا ەشقانداي يدەيا تولىق جۇزەگە اسىرىلا الماسى دا ءمالىم.

– سوندا ءتىل ءداۋىر قاجەتتىلىكتەرىنە جاۋاپ بەرۋى ءتيىس قوي. ول ءۇشىن الدىمەن نە جاسالۋى كەرەك دەپ وي­لايسىز؟ 

– ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەڭ الدىمەن جوعارىدا ايت­قانىمىزداي قازاق ءتىلى بارلىق سالاداعى جەتەكشى تىلگە اينالۋى كەرەك. سوندا ءتىل جەتىلەدى، ىسىلادى، ۇشتالادى. كەيدە: «قازاق ءتىلى دامىعان، ونى دامىتۋ قاجەت ەمەس، تەك قولدانۋ كەرەك» دەپ جاتامىز. ءتىلىمىزدىڭ باي، يكەمدى، بەينەلى ەكەن­دىگىن ءبارىمىز بىلەمىز. دەگەنمەن تولىق ءابسوليۋتتى دامىعان ءتىل بولمايدى. تاريحتىڭ ءاربىر داۋىرىندە بۇرىننان بار سوزدەردىڭ جاڭا ۇعىمدارمەن تو­لىعىپ، اۋىسپالى كوركەم ماعىنالار تۋىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە جاڭعىرىپ تۇراتىنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە سوزدەردىڭ ءوزارا تىركەسۋ مۇمكىن­دىگى ارتىپ، جاڭا ءسوز تىركەستەرى، ورالىمدار دا جاسالىپ جاتادى. ونى بۇگىنگى ومىرىمىزدەن كورىپ وتىرمىز. ءتىلدىڭ دامۋ ۇدەرىسى توقتامايدى. ەگەر ول توقتاسا، ول ءتىل زامان تالابىنان كەنجەلەپ قا­لادى. تىلدەگى بۇل ۇدەرىستەردىڭ تۋىنداۋى، ال­بەت­تە، قوعامدىق وزگەرىستەرمەن تىكەلەي بايلا­نىس­تى. شىنىندا دا، سولاي. اتاۋ ويدان تۋادى. مۇنى سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىندا احمەت باي­تۇرسىنۇلى باستاعان قازاق زيالىلارى تەرەڭ تۇ­سىن­گەن. قازاق تىلىنە جات سوزدەردىڭ كوپتەپ كە­لەتىنىن اڭعارعان الاش قايراتكەرلەرى ونداي سوزدەردى قازاقشاعا اۋدارۋ قاجەتتىگىن نەمەسە قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس تۇرقى وز­گەر­تىلىپ بەرىلۋىن ەسكەرتكەن. ويتكەنى ءتىلدى جاندى اعزا دەر بولساق، سىرتتان ەنگەن سوزدەر دە تىلدىك اعزاعا زيان كەلتىرمەيتىندەي بولۋى قاجەت. فران­تسۋز، اعىلشىن نەمەسە ورىس تىلىنە سىرتتان سوزدەر قابىلدانعاندا وسى تىلدەردىڭ فونەتيكالىق، گرام­ماتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا باعىندى­رى­لىپ ەنگىزىلەدى. قازىرگى كەزدە ءبىز تىلىمىزگە قو­سى­لىپ جاتقان سوزدەرگە وسىنى قولدانا ال­ماۋ­دامىز. ونىڭ دا نەگىزگى سەبەبى بار. ءبىز بۇل سوز­دەردى تۇپنۇسقادان ەمەس، ورىس ءتىلى ارقىلى قا­بىلداۋدامىز. ءوزىمىز ورىس ءتىلىن بىلگەندىكتەن جانە بۇل ءتىل كۇندەلىكتى قۇلاعىمىزدا، كوزىمىزدە، اۋ­زىمىزدا جۇرگەندىكتەن، الگى سوزدەر وسى تىلدە سا­نامىزعا ابدەن قابىلدانىپ قالعانى سونداي، ەندى ولاردى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا وراي تاڭ­بالاساق نەمەسە ايتساق، بىزگە بۇرمالانعانداي اسەر ەتەدى. بۇل – ساناعا سىڭگەن ستەرەوتيپ. ايتا­لىق زا­ۆ­ودتى زاۋىت، توۆاردى تاۋار دەگەنگە وق­شى­رايا قا­راعان كەيبىر اعايىن ۆاگوندى باگون، فۋتبولدى پۋتبول دەگەندى قابىلدامايتىنداي. دەگەنمەن ءتىل تابيعاتى وسىنى قاجەت ەتەدى. ونى پۋريزممەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ەڭ باستىسى، ءتىلىمىزدىڭ ءتول تابيعاتىنا نە قايشى كەلەدى، سونى بول­دىر­ماعانىمىز ءجون. البەتتە، بۇل ارادا ماسەلە قا­زاق ءتىلىن وقشاۋلاۋدا، ءوز قازانىندا عانا قاي­ناتۋ­دا ەمەس، ءتىل ساقتاۋدىڭ تابيعي قاعيداتتارىنا بەرىك ءھام ادال بولۋدا. ءبىز قازىر ءتىل، ءداستۇر، تۇرمىس دەگەن ءار ۇلت ءۇشىن قىمبات قۇبىلىستاردىڭ عالامدىق ورتاق قازانعا تۇسكەن «جاھاندانۋ» دەگەننىڭ زامانىندا تۇرمىز. ول ۇلتىڭىزعا، دىنىڭىزگە، دىلىڭىزگە قاراپ جاتپايدى. ەرسىلى-قار­سىلى اقپارات پەن اقشا جۇرەتىن بۇل زاماننىڭ بيلىگى بيزنەستە، پايدادا سولار ارقىلى دەگەنىن ىس­تەتىپ، ايتقانىن ورىنداتادى. مۇنداي شەكا­را­سىز قاتىناستار ورشىگەن زاماندا ءتول تا­بي­عا­تىڭدى ساقتاۋعا قانشالىقتى كۇش جۇم­ساساڭ، سون­شالىقتى ساقتالماقسىڭ. وسىنداي اسا جاۋاپ­كەرشىلىكتى كەزەڭدە ەڭ الدىمەن ءتىلدى ساق­تاۋدىڭ جانە وركەندەتۋدىڭ بىرنەشە ماسەلەلەرى تۋىندايدى دەر ەدىك. بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك مارتە­بەسىن تولىق جۇزەگە اسىرۋ قاجەت بولماق. مۇنداي مار­تەبە تىلىمىزگە ماقتانۋ ءۇشىن نەمەسە سوعان عانا الدانىپ توقمەيىلسۋ ءۇشىن بەرىلگەن جوق. ءتىلدىڭ زاڭدىق مارتەبەسى – ونىڭ پارمەندى، ەش­كىدىرىسسىز، بوگەتسىز قولدانىسىن تولىق قام­تا­ماسىز ەتۋى ءتيىس. وزگە ەشبىر ءتىل ونىڭ وسىنداي قۇقىقتىق مارتەبەسىنە ورتاقتاسا المايدى. سە­بەبى ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىل تەك قازاق ءتىلى عانا. ەكىنشىدەن، ءتىلدىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ، دا­مىتۋ. بۇل ارادا ونىڭ قوعامنىڭ جاڭا سۇرا­نىس­تارىنا وراي قۇرىلىمدىق، مازمۇندىق، ستي­ليس­تيكالىق باي مۇمكىندىكتەرىنە ءمان بەرۋ. سون­داي-اق بىزدە ۇمىت قالىپ بارا جاتقان ءتىل مادەنيەتى دەگەن اسا ماڭىزدى ماسەلەگە دە نازار اۋدارۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ۇشىنشىدەن، ءتىلدىڭ سوزجاسامدىق قىزمەتىنە ماڭىز بەرىپ، ونى تەر­مينولوگيا جانە اۋدارما سالالارىندا باس­شى­لىققا الۋ. تورتىنشىدەن، ەلىمىزدە جاڭادان قا­بىلداناتىن بارلىق قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇس­قا­سىن مەملەكەتتىك تىلدە دايىنداۋعا كۇش سالۋ. بۇل ارادا مۇنداي قۇجاتتاردىڭ ساياسي، الەۋ­مەت­تىك، قوعامدىق پارمەنىمەن بىرگە ولاردىڭ تۇپنۇسقاسى مەم­لەكەتتىك تىلدە بولۋى – ءتىل تابيعاتىن ساق­تاۋمەن ورايلاس ەكەندىگىنە ايرىقشا ءمان بەرۋ. بەسىنشىدەن، بىزدە ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى نە­عۇر­لىم كەڭىسە، سوندا قازاق تىلىنە ءمان بەرىلۋدە دەپ ويلايدى. ارينە، بۇل دۇرىس. دەسەك تە، ەڭ الدى­مەن، ءتىل ءوزىنىڭ تابيعي قالپىمەن ساقتالۋى قا­جەت. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، مەكتەپتەگى، جالپى ءبى­لىم بەرۋ ورىندارىنداعى وقۋلىقتاردىڭ تىلىنە مۇ­قياتتىلىق تانىتقانىمىز ابزال. ياعني تىلدىك داعدى قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى جاقسىلاپ تول­عان­دىرعانى ءجون. البەتتە، بۇلاردان دا وزگە شارالار بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز بۇل ارادا ءوزىمىزدى اي­رىقشا ويلاندىرعاندارىن عانا تىزبەلەدىك. 

– سوندا ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ەڭ الدىمەن ءتىل تا­بي­عاتى ساقتالۋى قاجەت قوي. 

– البەتتە. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جيىرما جىل­دان استام ۋاقىت قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن اي­قىن­داۋعا، ورنىقتىرۋعا، ونى قوعامنىڭ بارلىق سا­لاسىنا ەنگىزۋگە جۇمسالدى. ياعني ءتىلدىڭ ساياسي، قوعامدىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. الداعى ۋاقىتتا ءبىز ءتىلدىڭ ءتول تابيعاتىنا ءمان بەرگەنىمىز ابزال. ارينە، بۇل ءتىلىمىزدىڭ قوعامدىق ما­سەلەلەرى تولىق شەشىلدى دەگەن ءسوز ەمەس، ول جۇ­مىستار دا جالعاسىن تابا بەرمەك. ءتىل تابي­عاتىن زەرتتەۋگە ارنالعان سانداعان عىلىمي ەڭبەكتەر دە جازىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، بۇگىندە قازاق ءتىل بىلىمىندە ايتارلىقتاي عىلىمي قور قالىپتاستى. ەندى وسىلاردى سارالاپ قاجەتكە جاراتاتىن ۋا­قىت كەلگەن سياقتى. بۇل عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ كوپشىلىگى ءتىلدىڭ ستاتيستيكالىق كۇيىنە ارنالعان لەك­سيكادان، گرامماتيكادان جازىلعان جۇمىستار عوي دەپ توپشىلايمىز. بىزگە بارلىعى دا قاجەت. دەگەنمەن قازاق ءتىل بىلىمىندە ستيليستيكا جانە الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا ماسەلەسىنە جەتە نازار اۋدارىلماعانداي. قازاق ءتىلىنىڭ تۇتاس مەم­لەكەتتىڭ تىلىنە اينالۋى، البەتتە، ونىڭ قولدا­نىلۋ ارنالارىن زەردەلەۋدى قاجەتسىنبەك. وسى ماسەلە ءوز دەڭگەيىندە زەرتتەلمەگەندىكتەن كەيدە تەرمينولوگيا، اۋدارما، اقپارات تىلىنە قاتىستى سىندار ايتىلىپ قالادى. كەز كەلگەن پراكتيكا ءوزىنىڭ قولدانىلۋ لوگيكاسىن، جۇيەسىن جاسايدى. ودان تەوريا تۋماق. بۇل تەوريا ءوزىنىڭ قاعي­دات­تارىن، ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن قالىپتاستىرادى. بىزدە ستيليستيكادان، الەۋمەتتىك لينگۆيستيكادان تەوريالىق قورىتىندىلار جاسالماعاندىقتان دا ءۇستىرتىن پىكىرلەرگە ورىن بەرىلەدى. ەگەر الگى قۇبىلىستىڭ سەبەبى، سالدارى عىلىمي تۇرعىدان ۇعىن­دىرىلسا، بارشاسى دا تەزگە تۇسەر ەدى. اي­قىندالماعان، اجىراتىلماعان نارسەگە ادەتتە ءار­تۇرلى پىكىرلەر، الۋان ويلار ايتىلا بەرمەك. سون­دىقتان دا كوبىمىز جوبالاپ، توڭىرەكتەپ سوي­لەيمىز. مۇنىڭ ءبارى عىلىمي ناقتىلىق، ادىسنا­ما­لىق ءھام تەوريالىق قيسىندار بول­ما­عان­دىق­تان. ماسەلەن، قازىر قوعامدا بەلسەندى كو­­­تەرىلىپ جۇرگەن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن الايىق. ءتىل­دىڭ دىبىستالۋ جۇيەسىنەن حابارى از كوپ اعايىن ءوز «الىپبيلەرىن» ۇسىنىپ جانە وزدە­رىنى­كىن ەڭ دۇرىس، ەڭ ىڭعايلى جوبا رەتىندە جالاۋ­لاتىپ ءجۇر. تىپتەن كەيبىرى قازاق ءتىلىنىڭ فو­نە­تي­كالىق ەرەكشەلىكتەرىن كەيىنگە ىسىرىپ، تۇرپاتى دا، تابيعاتى دا مۇلدەم بولەك اعىلشىن ءتىلىنىڭ الىپبيىنە ەلىكتەۋگە دەيىن جەتىپ، كومپيۋتەرلىك نۇسقالارمەن اۋەستەنىپ كەتتى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن زەرتتەپ جۇرگەن، ءتىلىمىزدىڭ ءاربىر دىبىسىنىڭ تا­بيعاتىن ءدال ايىراتىن ءالىمحان جۇنىسبەك سياق­تى عالىمنىڭ ۋاجىنە توقتاماق تۇگىلى، ونىڭ وزى­مەن تالاسۋعا دەيىن باردى. اربىردەن سوڭ الگى جو­بالارىن وزدەرىنىڭ اتىمەن ايدارلاپ، عاسىر­لار بويى قالىپتاسقان ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيە­سىنە اۆتور بولعىلارى دا كەلدى. 

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ءتىلدى ساقتاۋ مەن قولدانۋ­دىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟

– بۇلار ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس ۇعىمدار دەسەك تە، البەتتە، ماعىنالارى ءابسوليۋتتى تەڭ ۇعىمدار ەمەس. ءتىلدى ساقتاۋ كەم دەگەندە ەكى باعىتتا جۇرە­دى. العاشقىسى ونىڭ بار بايلىعىن سول تىلدە حات­قا تۇسكەن قوردا ساقتاۋ دا، ەكىنشىسى – سول ۇلت­تىڭ وكىلدەرىنىڭ ءوز انا تىلدەرىندە سويلەۋى. ياعني ءتىل­دى ساقتاۋ الەۋمەتتىك ءھام قوعامدىق فاكتور.  ال ءتىلدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولدانۋ الەۋ­مەت­تىك جانە قوعامدىق فاكتورلارمەن بىرگە ساياسي فاكتور. ياكي، بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ قولدانىلۋى بۇ­گىن­گى­دەي وركەنيەتتى دۇنيەدە زاڭمەن بەلگىلە­نە­دى. ءسوي­تىپ، ول مەملەكەت اۋماعىندا بەلگىلى ءبىر حا­لىق­تىڭ عانا ءتىلى ەمەس، سول ەلدە تۇراتىن بارلىق ازاماتتاردىڭ ورتاق تىلىنە اينالادى. ءسويتىپ، ءتىلدى قولدانۋ ونى ساقتاۋدىڭ ەڭ پارمەندى تە­تىگىنە اينالادى. بىزدە ءتىلدى ساقتاۋ ماسەلەسى شە­شىلگەن دەپ ويلايمىن. «قازاق تىلىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇر، ءتىلىمىز قۇريدى» دەگەن اعايىنداردى قول­دا­مايمىن. عالىمدار 1 ميلليون ادام سويلەيتىن ءتىلدىڭ بولاشاعى بار دەسەدى. قازاقستانداعى 11 ميل­ليون قازاقتىڭ ەڭ كەم دەگەندە 9,5 – 9,7 ميل­ليونى قازاق ءتىلىن بىلەدى، سىرتتاعى 5 ميلليون قا­زاقتىڭ 4 ميلليونى قازاق ءتىلىن بىلەدى. ايتا­لىق، قىتايداعى 1,8 ميلليون، وزبەكستانداعى 1,5 ميلليون، موڭعولياداعى 150 مىڭ قازاق، رەسەيدەگى 700 مىڭ قازاقتىڭ 200 مىڭى، سونداي-اق قىرعىزستانداعى، تۇرىكمەنستانداعى، تا­جىك­ستانداعى قازاقتاردىڭ دا بارلىعى دەرلىك انا تىلدەرىن بىلەدى. مۇندا تۇركيا، ەۋروپا، امەري­كا­داعى قازاقتاردى قوسىپ وتىرعانىمىز جوق. سوندا شاماسى 13,5 ميلليون قازاق انا ءتىلىن بىلەدى. سوندىقتان ءتىلىمىز ساقتالادى، ماسەلە ونى قۋاتتى مەملەكەتتىڭ زاماناۋي تىلىنە اينال­دىرۋ­دا. ءتىلىمىزدىڭ بايلىعى مەن مۇمكىندىكتەرى تۇر­عاندا باسقا تىلدەن ساۋلاتىپ ءسوز قۇيۋدىڭ، ءسويتىپ، دى­لىمىزدەن تۋعان قۇبىلىستىڭ بەتىن شيمايلاي بەرۋ­دىڭ قاجەتى شامالى. البەتتە، قازاق ءتىلى الدەبىر جان باسپاس ارال نەمەسە تاس قامال ەمەس، شەت تىلدەرىنەن سوزدەر قاجەتىنشە ەنۋى سىيىمدى، بىراق ءتىلىمىزدىڭ فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق تابيعاتىن بۇزباۋى ءتيىس. ايتالىق، بايقوڭىردى اعىلشىندار، ورىستار جانە باسقالار تۋرا «باي­قوڭىر» دەپ جازبايدى عوي، سول سياقتى «English» دەگەندى اعىلشىن دەپ ءجۇرمىز ەمەس پە؟! 

– قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، قانداي جۇمىستار اتقارىلۋى ءتيىس دەپ وي­لايسىز؟

– بۇل ارادا ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىن قوعامداعى ءساندى، بۇگىنگى لەكسيكامەن ايتساق پرەستيجدى تىلگە اي­نالدىرۋدىڭ قامىن ويلاعانىمىز مەيلىنشە ابزالىراق. اسىرەسە، ول جاستاردىڭ قالاۋىنا اي­نالسا، شىن مانىندەگى باستى ءتىل بولماق. ول ءۇشىن تارتىمدى كينوفيلمدەر، تەلەحابارلار تۇ­سىرىلسە، سونىمەن بىرگە ينتەرنەت كەڭىستىگىندە لايىق­تى ورىن السا. ياعني قازاقتىلدى وقۋشى، ستۋدەنت ءوزى قالاعان ماتەريالدىڭ قازاق تىلدەگى نۇس­قاسىن ينتەرنەتتەن تابا السا، ونداعى وسى ماتە­ريال ساپالى بولسا، بۇگىنگى ادامداردى قى­زىقتىراتىن اقپاراتتار مەملەكەتتىك تىلىمىزدە بولسا، سوندا تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك پەن سۇرانىس كۇ­شەيەدى. ءبىز بۇگىن ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەي­تۋدە كونسەرۆاتيۆتى ادىستەرگە بەيىم سياق­تىمىز، ءداۋىردىڭ شابىسىنان قالماعانىمىز اب­زال. ءار كەزەڭنىڭ تاريحي مىندەتتەرى بولاتىنى سياق­تى تىلدىك مىندەتتەرى دە بولادى. مۇنداي تىل­دىك مىندەت ماماندارعا، سول سالاداعى مەكە­مەلەرگە جۇكتەلگەنىمەن قوسا، سول ۇلتتىڭ بارلىق ازا­ماتتارىنا دا جۇكتەلەدى. ءتىلىمىز عاسىرلار بويى حالقىمىزدى ساقتادى، ۇيىستىردى. دۇ­نيە­دەگى «قازاق» دەگەن ۇلت بار ەكەنىن ايعاقتايتىن ءدىلىمىزدى جاسادى. عاسىرلار بويى حالقىمىزدى ساقتاعان ءتىلىمىزدى مىنا زاماندا حالىقتىڭ ءوزى ساقتايتىن كۇيگە جەتتىك. حالىق پەن ءتىل ءبىرتۇتاس بولعاندىقتان، حالىقتى ساقتاعانىمىز – ءتىلدى ساقتاعانىمىز، ال ءتىلدى ساقتاعانىمىز – حالىقتى ساقتاعانىمىز بولىپ شىقپاق. 

– ال بۇگىنگى قالىپتاسقان جاعدايدا قازاق ءتىل ءبى­لىمىنىڭ ماقساتى نە دەپ ويلايسىز؟

– قازىرگى قازاق تىلىندە ماماندار، عالىمدار ءالى دە ءمان بەرمەي جاتقان تىلدىك ۇدەرىستەر بار­شىلىق. وسىلاردى زەردەلەۋ قاجەت بولماق. بۇل ارادا قازىرگى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلى، اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ «قازاق تىلىندەگى ەس­كىلىكتەر مەن جاڭالىقتار» دەگەن ەڭبەگى بول­ماسا، كوزگە كورىنەرلىك عىلىمي جاڭالىعى بار وزگە ءبىر ەڭبەكتەردى بايقامادىق. مۇنداي جاع­دايدا ماسەلە عالىمداردىڭ بەل شەشىپ كىرىس­كە­نىن كۇتتىرىپ وتىرماستان، ءتيىستى مينيسترلىكتەر تا­راپىنان قولعا الىنۋى قاجەت دەپ ويلايمىز. ەڭ الدىمەن، احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ستيليستيكا ءبولىمىن اشۋ، سونىمەن بىرگە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلت­تىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، اباي اتىنداعى قازاق ۇلت­­تىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە، ەۋرازيا ۇلت­­تىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ ستيليس­تيكاسى كافەدرالارىن اشۋ قاجەت بولماق. مىنە، وسىنداي عىلىمي-ادىستەمەلىك قۇرىلىمدار قازىرگى قازاق ءتىلىن زەرتتەۋدى قولعا العانى ءجون. مۇنداعى «قازىرگى» دەگەن انىقتاۋىشتى سوڭعى 20-25 جىلعا قاتىستى قولدانىپ وتىرمىز. سونىمەن بىرگە قازىر الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ ناعىز وركەن جاياتىن كەزەڭى بولۋى ءتيىس ەدى. بۇل باعىتتا دا پروفەسسور باقىتجان حاسانۇلى بول­ماسا ازىرشە بىلەك سىبانا كىرىسىپ جۇرگەن باسقا عالىمدى كورمەدىك. اربىردەن سوڭ ءتىل ءبىلىمىنىڭ وسى سالاسى جەكە ءپان رەتىندە وقىتىلۋى ءتيىس. ءبىز بۇگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تابيعاتىن زەرتتەۋدەن كەندە بولىپ وتىرعانىمىز جوق، قايتا ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن تۇجىرىمداي الماي جۇرگەن جوقپىز با؟! جانە ءبىر عىلىمي ماسەلە – ۇلتتىق ءدىلىمىز بەن ءتىلىمىز­دىڭ تابيعي ساباقتاستىعى اشىلماي جاتىر. ءتىل بىلىمىندە ء«تىل مەن ويلاۋ»، «سانا مەن ءتىل» دەگەن ىرگەلى كاتەگوريالار بار. جالپى، ءتىل ءبىلىمى ايا­سىندا قاراستىرىلاتىن مۇنداي كاتەگوريالار ۇلتتىق عىلىم تۇرعىسىنان بىزدە شەشىلمەگەن. ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىزداعى بۇل جونىندەگى ماع­لۇماتتار – اۋدارما ماعلۇماتتار. سوندىقتان ۇلتتىق سانا مەن ءتىلدىڭ، قوعامدىق ورتا مەن ءتىل­دىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءتىلدىڭ بايلا­نىسىن ءالى دە تولىق اجىراتپاعان حالىقپىز. بۇل تاقىرىپتار توڭىرەگىندە جالپى سوزدەر، عىلىمي نەگىزدەلمەگەن الدەبىر تۇجىرىمدار جاسالىنعان جوق. ايتقانىمىزدىڭ دا، جازعانىمىزدىڭ دا كوبىسى جالىندى ۇراندار، ابدەن تاپتاۋرىن بول­عان سونىسىمەن ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزبەيتىن تال­داۋعا قۇرىلماعان، بۇگىنگى كۇننىڭ شىنايى بول­مىسىنا بويلاماعان قۇرعاق ۋاجدەر. سوندىقتان دا تىلگە قاتىستى كەيبىر سوزدەردەن 20 جىل بۇرىن جاڭالىق بولعان بۇگىن دە جالىقتىرعان ويلاردىڭ تابى سەزىلەدى. جاڭا زاماندا ەسكىشە ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. «زامانىنا قاراي – امالى» دەگەندەي ساپاعا كوشپەسەك، جالاڭ ناسيحات، ارزان ۇگىت ءبىر تىڭداعانعا جاقسى. ء«بىر كورمەگە تىم ءتاتتى، قا­زانى مەن قالباڭى» دەپ دانىشپان اباي ايت­قان­داي، كوسەمدىك – سوزدە ەمەس، ىستە. «ۇلتىن كەرەك قى­­لىپ، حالىققا قىزمەت قىلامىن دەگەن قازاق با­لالارى قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنشە قاراپ تۇرماي، كىرىسىپ ىستەي بەرسە – ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ، تولىقپاقشى» دەپتى ۇلت كوسەمى احاڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلى. وسىنى ءاربىر الاش با­لاسى ۇعىنسا، قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى بايان­دى، ەرتەڭى كەمەل بولارى حاق. 

– سۇحباتىڭىزعا راقمەت! 

اڭگىمەلەسكەن بەرىك بەيسەنۇلى

«ايقىن» گازەتى