ەرمەك تۇرسىنوۆ: دەۆالۆاتسيا – تەڭگەنىڭ ەمەس، قازاقتىڭ قۇنسىزدانۋى

– ەرەكە، دەۆالۆاتسيا تۋرالى جاڭالىقتى ءسىز  قالاي قابىلدادىڭىز؟

– ەل قاتارلى سەلت ەتە ءتۇستىم. بۇل ء«بارى جاقسى، كەرەمەت!» – دەپ ارقامنان قاعىپ الداۋسىراتقاندار كۇتپەگەن جەردەن تۋ سىرتىمنان  پىشاق سۇققانداي وپاسىز ارەكەت بولدى. ۇلتتىق بانك باسشىسىنىڭ تۇراقتىلىق تۋرالى سوزدەرىنە يلانىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى ەدىم…

– ءسىزدىڭ قر ۇكىمەتىنە اشىق حات جازعانىڭىز بەلگىلى. نە سەبەپتى جازدىڭىز؟

– قولىمنان باسقا نە كەلسىن؟ جانىم اۋىردى، شامداندىم. ەڭ قۇرىعاندا وسىلاي ارەكەت ەتەيىن دەدىم. بىرەۋ وقىر، ويلانار دەپ ۇمىتتەندىم. شىنىن ايتقاندا ول ءۇمىتىم وتە ءالسىز بولاتىن.

اينالاڭا قاراشى، سۇمدىق قوي. بىرنەشە بەلسەندىگە ەرگەن اباي ەسكەرتكىشى ماڭىنا جينالدى، الاڭعا باردى. ءارى كەتسە 100 ادام شىعار… ولارعا باسىنا ىشكيىم كيىپ العان ونەرتانۋشى اپايىمىز ىلەسىپ ءجۇر. اقىرىندا مەنتتار بارىنە  كۇش قولدانىپ، ىشكى ىستەر باسقارماسىنا الىپ كەتتى. نەسىنە رەنجيمىز؟ ولاردىڭ جۇمىسى سول عوي. مەنتتار دا ءبىز سەكىلدى ەكى قولى، ەكى اياعى بار پەندەلەر، تەك پەشەنەلەرىنە اسا بىلعانىشتى جۇمىس جازىلعان. قايران قالارلىعى الماتى تۇبىندە تانك، برونەترانسپورتەرلاردىڭ ءتىزىلىپ تۇرا قالۋى.  جاتتىعۋ دەيدى.   وقۋ-جاتتىعۋدىڭ ءدال وسى كەزگە، ۇلكەن قالانىڭ ىشىنە بەلگىلەنگەنىن قارامايسىڭ با… بۇل ەلدىڭ ىزاسىن تۋدىردى، مەملەكەتىمىزدىڭ تۇكپىرلەرىندە شەرۋلەر ءوتتى. جينالعان ادامنىڭ سانى از، وتە از. بىراق، بۇندايدى بايقاماۋ، كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق، ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەر تىرپ ەتپەدى. تىپ-تىنىش، جىم-جىرت. ەڭ قۇرىعاندا ءبىر دەپۋتات حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ شىقتى ما؟ جالماعامبەتوۆانىڭ كەلىمبەتوۆتىڭ جاعاسىنان «جۇلقىلاعانى» تىم ءالسىز. قالاۋلىلاردىڭ قايسىسى رەسمي ساۋال جولدادى؟ سايلاۋشىلارىمەن كەزدەسىپ، ەل مۇڭىن ەستىگەن كىم بار؟ مۇمكىن ۇكىمەتتىڭ «ۇلى» ساياساتىن حالىق دۇرىس تۇسىنبەگەن شىعار؟ جوق. جۇمعان اۋىزدارىن اشپادى. سول دەپۋتات دەگەندەردى ەشكىم توبەدەن اكەلىپ وتىرعىزعان جوق قوي، حالىق سايلادى. ءوزىمىز تاڭدادىق. دەمەك كىنانىڭ ءبىر ۇشى وزىمىزدە جاتىر. ءبىز  وسال بولعان سوڭ  ايعايىمىزدى ەشكىم ەستىمەيدى، حاتىڭدى ەشكىم ەلەمەيدى.

– الەۋمەتتىك جاعدايىڭىز جامان ەمەس سەكىلدى… ۇندەمەي قويا سالۋعا بولماس پا ەدى؟

– راس ايتاسىڭ، ۇندەمەسەم دە بولار ەدى. بانكتەردە كۇيىپ جاتقان مىس-مىس اقشام جوق.  ىشەر استان، كيەر كيىمنەن تارشىلىق كورىپ جۇرگەن جوقپىن. سەگىز جىلدان بەرى سىنىن كەتىرمەي ءمىنىپ جۇرگەن كولىگىم دە بار. وزىمە ۇناعان جۇمىسپەن اينالىسامىن. تۋراسىن ايتقاندا ءوز ەلىمە كوڭىلىم تولاتىن تۇستار بارشىلىق. بىراق، كوڭىلىم تولمايتىن ماسەلە دە كوپ. بۇل مەنىڭ جەرىم، مەنىڭ ءۇيىم عوي، وسىندا تۋىپ، ءوستىم. سوندىقتان «ۇرپاعىم، نەمەرە-شوبەرەلەرىم وسى ەلدە تىنىش ءومىر سۇرسە!» دەپ ارماندايمىن. مەنى قاتتى مازالايتىنى، الاڭداتاتىنى وسى. ءۇمىتتىڭ سوڭعى شىراعى سونە باستاعانداي.

– بۇنىڭىز ارزان ابىروي جيناۋدىڭ حارەكەتى ەمەس پە؟

– ونىڭ قاجەتى قانشا؟ حالىقتىڭ قاسىرەتىن پايدالانىپ اتاق شىعارۋ – اقىماقتىق. ول بوس ايعايشىلار مەن ساياسي جەزوكشەلەردىڭ ءتاسىلى. ال مەن ساياساتكەر ەمەسپىن، بيلىكتىڭ دە قاجەتى جوق. تۇككە كەرەك ەمەس. ءوز كاسىبىمدى ەشبىرىنە ايىرباستامايمىن. مەن وسى ەلدىڭ قاتارداعى ازاماتىمىن. جانە وتە سابىرلى، باسبۇزارلىعى جوق اداممىن. مەن بار بولعانى جانىما باتقاندى اشىق ايتامىن. كەز كەلگەن ادام سەكىلدى قاتەلەسۋىم دە مۇمكىن دەسەم دە  ءدال  وسى جولى سوزدەرىمدى قولداۋشى مەن  قۇپتاۋشى كوپ.

وسى جولى مەنى ءبىر نارسە قاتتى قايران قالدىردى. ەسىمدە، «كەلىن» شىققان كەزدە قوعامنىڭ ار-ۇجدانىن قورعاۋشىلار، ساحنانى ساياساتقا ايىرباستاعان ءتۇرلى انشىلەر، ساقالدى دەپۋتاتتار ماعان توبىمەن تاپ بەرگەن ەدى. ايتپاعاندارى، تاقپاعان كىنالارى جوق! ايەلدەرىمىزدى ارسىز ەتىپ كورسەتىپ جاستاردى ازعىنداعان دا – مەن، امەريكانىڭ تىڭشىسى دا – مەن، حالىقتىڭ تاريحىن  وتىرىككە شىلاعانى ءۇشىن يتجەككەنگە ايدالىپ، تۇرمەدە شىرۋگە ءتيىس تە – مەن ەدىم… وتە ۇلكەن داۋ شىقتى! ىشتەي «ە، ءتاۋبا، حالىقتىڭ نامىسىن قورعايتىن ازاماتتار ءالى  كوپ  ەكەن» دەدىم. جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىنە قۋانىش ۇيالاعانىن نەسىنە جاسىرايىن. بىراق… قازىر شە؟ ءدال قازىر، حالىقتى جاس قىزداي زورلاپ، قورلاپ جاتقاندا سول باتىرلاردىڭ بىردە-ءبىرى كورىنبەيدى عوي؟ قايدا ايعايشىلار؟ تۇتاس ەلىنىڭ ارى اياق استىندا تاپتالىپ جاتقاندا نەگە ۇندەرى شىقپاي قالدى؟

– حاتىڭىزدا «شەتەلگە كەتىپ قالعىم كەلەدى» دەگەن سارىن بار. راسىمەن، قازاق ەلىن تاستاپ كەتكەلى ءجۇرمىسىز؟

– ءوز باسىم بۇل ەلدەن كەتكىم كەلمەيدى، بىراق، مىنا ماسەلەنى قايتالاپ  ايتايىن – مەن بالالارىمنىڭ بولاشاعىن ويلاۋىم كەرەك. مىسالى، مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ولار قايدا بارادى؟ جەمقورلىق بۋناماعان بىردە-ءبىر جوو بىلمەيدى ەكەنمىن. سىناقتار مەن ەمتيحانداردى اقشامەن شەشەسىڭ، ديپلومدى ساتىپ الاسىڭ. كوك تيىندىق قۇنى جوق ونداي ديپلومنىڭ كەرەگى نە؟ جالعان ديپلومى بارلاردى قالاي «مامان» دەي الامىز؟   ەرتەڭ سول جالعان-ماماندار ءبىزدى ەمدەيدى، ءبىزدىڭ نەمەرەلەرىمىزدى مەكتەپتەردە وقىتادى، وزدەرى ويلاپ تاپقان زاڭدارمەن سوتتايدى… وسى كۇننىڭ وزىندە سولاي. مەن ءبىزدىڭ سوتتارعا سەنبەيمىن. مەن ءبىزدىڭ دارىگەرلەرگە سەنبەيمىن. مەن ءبىزدىڭ زاڭ ورىندارىنا سەنبەيمىن. ء بارى ساتىلادى، ءبارى ساتىپ الىنادى. سوقىر ەمەسپىن، كورىپ، ەستىپ ءجۇرمىن. مەن ءوز فيلمدەرىمدى، كىتاپتارىمدى  ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ەل ءىشىن ارالايمىن،  حالىقپەن كوپ سويلەسەمىن. قاي وڭىرگە بارسام دا ءبىر سارىن. ەلدەن مازا كەتكەن. ىشتەي كۇيزەلىپ، ءتۇيىلىپ ءجۇر. شاراسىزدىق بار، شامىرقانۋ بار. ولاردىڭ ۋىسىنان ءۇمىتتىڭ سوڭعى ءجىبى سۋسىپ بارادى. مەنىڭ بۇنى  ويدان شىعارىپ، جاعدايدى ۋشىقتىرماق نيەتىم جوق. بار بولعانى فاكتىلەردى  ءتىزىپ وتىرمىن.

جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءدۇبارا بۋىن ءوستى. مەكتەپتە ءبىلىم ناشار. جوو –مۇلدەم جوق. ول وقۋ ورىنىن امان-ەسەن ءبىتىرىپ شىققاننىڭ وزىندە ماماندىعىڭ بويىنشا جاقسى جۇمىسقا تۇرارىڭا ەش كەپىلدىك جوق. بارلىق جەردە «بارماق باستى، كوز قىستى»، تۋىسقانشىلدىق، جەرشىلدىك. تانىسىڭ بولماسا قۇجاتىڭدى قۇشاقتاپ بوس جۇرەسىڭ. امالسىز پارا بەرۋىڭە تۋرا كەلەدى. سەنىڭ قارىم-قابىلەتىڭ، ءبىلىمىڭ ەشكىمگە كەرەك ەمەس.  بايىپپەن قاراساڭ ءبىز ءوز بولاشاعىمىزدىڭ كورىن ءوز قولىمىزبەن قازىپ جاتىرمىز. وعان تۇبىندە ءوزىمىز دە قۇلايمىز. ءسويتىپ مەملەكەتىمىزدەن ايىرىلامىز.

قازاقتار «باستى بايلىق – دەنساۋلىق» دەگەندى ءجيى ايتادى. مەنىڭ ويىمشا بىزگە وسى دەننىڭ ساۋلىعى جەتىسپەيدى. ماعىناسى وتە كەڭ. ءبىزدىڭ  مورالدىق، اقىل-وي، ءدىني، رۋحاني، ساياسي، ت.ب. ساۋلىعىمىز كۇمان تۋدىرادى. اعزامىز دەرتكە شالدىققان. وزەگىنە تۇسكەن قۇرتتار كەمىرىپ، جەپ جاتىر. سوندىقتان ءىشىمىز الاي-تۇلەي، مازامىز قاشقان.

ەل ارالاپ جۇرگەندە تاعى نەگە كوزىم جەتتى؟ ءبىز قوجايىن بولۋدىن قالىپپىز، ءبىز-قىزمەتشىمىز. بالالارىم ءوز ەلىندە داياشى بولعانىن كورگىم كەلمەيدى. اكە ەسەبىندە، نامىستى ەركەك رەتىندە وعان جول بەرە المايمىن. ونداي وي وڭايشىلىقپەن كەلمەيدى. الدە ولاقتىعىنان، الدە قاساقانا قيانات جاسايتىن بيلىگىم مەنى سوعان يتەرمەلەپ وتىر.

– ءوزىمدى قازاق زيالىلارى قولدايدى، ءۇن قوسادى دەگەن ءۇمىتىڭىز بولدى ما؟

– جوق. حاتتى جازعاندا ءبىر نارسەگە، ءوزىمدى ەشكىمنىڭ قولدامايتىنىنىنا نىق سەنىمدە ەدىم. ءبىزدىڭ زيالىلاردىڭ دەڭگەيى قۇلدىراعانىنا كوپ بولدى. وسى كۇنى ەسىمىن ەستىسە ەل ەلەڭ ەتە قالىپ، ايتقان سوزىنە قۇلاق اساتىن بىردە-ءبىر تۇلعانى  كورىپ وتىرعان جوقپىن.

مۇمكىن قاتەلەسەتىن شىعارمىن، بۇلاي سويلەۋگە حاقىم دا جوق شىعار. بىراق، شىندىعى سول. قۇرمەتتەۋگە تۇرارلىق، ايتارى بار ادامدار بار، ولار وتە از. ەڭ باستىسى ولاردىڭ ءۇنىن ەشكىم ەستىمەيدى. اۋىزدارىن جاۋىپ، مىنبەردىڭ ماڭىنا جولاتپايدى. شاراسىز ازشىلىق. بىراق، باستى ماسەلە ول دا ەمەس. باستىسى اۋىزبىرشىلىك جوق. ءبىز– الاۋىزبىز. تۇسىنەسىڭ بە، قازاقتار جاۋى بەتپە-بەت كەلگەندە عانا بىرىگىپ تويتارىس بەرەدى، ال قازىر كوز الدىڭدا بەس قارۋىن سايلانىپ تۇرعان جاۋ جوق سەكىلدى. ول – الدامشى كورىنىس. شىندىق مۇلدەم باسقا. جاۋ بار جانە كەز كەلگەن سىرتقى جاۋدان قاۋىپتى. ءبىزدىڭ جاۋىمىز ءوز ىشىمىزدە بىرلىكتىڭ جوقتىعى. ءبارىمىزدى ارازداستىرعان.

قازاقستاندا قانشا قازاق تۇرادى؟ ال جارايدى 10 ميلليون شىعار؟ 10 ميلليون دەگەن نە؟ تەك ماسكەۋدىڭ وزىندە 20 ميلليون ادام تۇرادى. كۇيىندىرەتىنى:  سول ات توبەلىندەي از قازاقتىڭ ىمىراشىل بولماۋى، ەندىگى جەردە ولاردى جۇزگە، رۋعا بولگەندى قويىپ الەۋمەتتىك جاعدايىنا، تىلىنە، كىمنىڭ قانىندا قالالىق، كىمنىڭ قانىندا اۋىلدىق لەيكوتسيتتەر كوپ ەكەنىنە،  كرەديت الىپ الىپ توي جاسايتىندار مەن سول كرەديت الىپ توي جاساعانداردى جەك كورەتىندەرگە، باس داستارحانعا جاقىن وتىرعاندار مەن سول داستارحانداعى مول اسقا الىستان جۇتىنا قاراعاندارعا، ماستەك-مازدا مىنەتىندەر مەن بەستى-بەنتليمەن شايقالتىپ جۇرەتىندەرگە، ت.ب. ءبولىپ  تاستاعاندارى. سوندىقتان بىرەۋ بىردەڭە ايتا باستاسا ەكىنشى ادام ودان اسىرىپ،  قاتتىراق سويلەپ داۋلاسا جونەلەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ پىكىرتالاس ءۇشىن اقيقات ماڭىزدى بولماي قالدى. بىزگە ءبىر مينۋتقا عانا وزىمىزدىكى دۇرىس ەكەنىن دالەلدەسەك بولعانى. بۇل پىكىرتالاس ەمەس، بۇل – كوكەزۋلىك. بۇل دا زيالىلاردىن ءبىر قىرىن تانىتسا كەرەك. اڭگىمە دەڭگەيى، تالقىلانعان ماسەلەلەردىڭ ماڭىزدىلىعى، پىكىرتالاس دەڭگەيى سول جەرگە جينالعانداردىڭ دا دەڭگەيىن كورسەتەدى. ەندى ءبىز نە ءۇشىن قىزىلكەڭىردەك بولىپ جۇرگەنىمىزگە توقتالايىق؟ مەملەكەتتى قالاي اتاۋ كەرەك؟ بۇگىنگىنىڭ ەڭ باستى سۇراعى وسى ما؟ نەمەسە شەت-شەگى كورىنبەيتىن ءالىپبي داۋى؟ ايەلدەر ورامال تاعا ما، جوق پا؟ قازاق قۇدايدى اللا دەپ اتاي ما، الدە  ءتاڭىرى مە؟ ەندى شىلتەرلى ىشكيىمنىڭ اڭگىمەسى قوسىلىپتى. تۇسىنەمىن، ءالىپبي، ءتىل، ءدىن، مەملەكەت اتاۋى دەگەندەر وتە ماڭىزدى. بىراق، ءدال وسى كۇنى ماڭىزدىلىعى ولاردان الدەقايدا باسىم ماسەلە بار. ءبىز مەملەكەتىمىزدەن ايىرىلعالى تۇرمىز. وسىنىڭ الدىن الۋ كەرەكپىز.

كەزىندە كەڭەستىك بيلىكتىڭ زىمياندىعىنا قۇرىق بويلامادى، قانقۇيىلعان كوزى الىستاعىنى شالىپ الاشوردالىقتاردىڭ ءبارىن قىرىپ سالدى. ويتكەنى، ول ازاماتتاردا حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە ىقپال ەتەتىن بىلىك، ورلىك بار ەدى. ولار وقىتتى، اعارتۋ جۇمىستارىمەن اينالىستى، ولار حالىققا اقىل-كەڭەس بەردى، دۇرىس باعىت سىلتەدى.  ال قازىر كىمنىڭ ىقپالى بار؟ كىم سونى جول ۇسىندى؟ وندايلار جوق.  بيلىك ءوز بىلگەنىن ىستەپ ءجۇر. وزىمەن تەڭ سويلەسە الاتىندار جوق بولعاندىقتان تارس بۇركەنىپ الىپ، تىلدەسۋ كەرەكتىگىن مۇلدەم ۇمىتتى. بيلىك وزىنە كەرەك، ۇرىمتال تۇستا ءوزىن قولداپ «اندەتە» جونەلەتىن زيالىلاردى تاربيەلەپ الدى. سوندىقتان ول ويىنا كەلگەنىن، قولىنان كەلگەنىن ىستەپ، بىلىعۋدا.

– كينودان، ەرتەگىدەن، اڭگىمەدەن قازاق نامىسىنا تيەتىن ماسەلە ىزدەپ ايعاي-شۋ شىعارعىش «زيالىلار» وسىنداي جاعدايدا نەگە ءۇنسىز قالادى دەپ ويلايسىز؟

– ونداي سورتتاعى  ادامدار ادامزات تاريحىندا باياعىدان بەرى بار. قاراپايىم تىلمەن ايتساق – ارانداتۋشىلار. سوڭعى كەزدە وندايلار قاپتاپ كەتتى: ارزان اتاققا قۇمارلار، الاڭدا ايعايلاۋشىلار… باندەرلوگتاردىڭ كوسەمدەرى. ولار ماڭىنا اشىقاۋىزداردى جيناپ الادى،  ۇرانداپ سويلەيدى، ارۋاقتاردى قوزعايدى، حالىقتىڭ تاعدىرى تۋرالى ادەمى سوزدەر جازىلعان شۇبەرەكتەرىن جالبىراتىپ جۇرەدى، نەمەسە، ساقال ءوسىرىپ الادى دا اللانىڭ اتىن بۇركەنىپ قۇدايسىز تىرلىكتەر جاسايدى… جالعان جاناشىرلار، جالعان پاتريوتتار، جالعان اۋليەلەر، ت.ب. تۇپتەپ كەلگەندە ەڭ قاۋىپتى ادامدار – وسىلار. ولار ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. بۇگىن ءدىندى، ءتىلدى، ءدىلدى، وتاندى قۇتقارۋ كەرەك دەپ ۇرانداعاندار ەرتەڭ سول ءدىن مەن وتاندى كولدەنەڭ تارتىپ، قان توگۋلەرى مۇمكىن. بۇگىن قان تازالىعى، ار تازالىعى، حالىق مۇددەسى دەپ جالاۋلاتىپ ەرتەڭ ەلدى بارريكادالارعا شىعارادى دا، وزدەرى بۇعىپ قالادى. ولار ادامنىڭ جانىنا باتاتىن كۇردەلى ماسەلەلەردەن ۇپاي جيناپ، ەسەڭگىرەگەن ەلدىڭ شەرىن شەرتىپ ويناپ ءجۇر.

 بىلەسىڭ بە، قازاقتىڭ ساناسىنىڭ تۇكپىرىندە ۇلكەن ۇرەي جاسىرىنىپ جاتىر. بۇل قيلى تاعدىرىمىزدىڭ سالدارى. ءبىر عاسىر بويىنا وزگەنىڭ ەتىگىنىڭ وڭەشىمىزدى ەزگەنى  قانىمىزعا ءسىڭىپ، بولمىسىمىزبەن ءبىتىسىپ كەتكەن. ونداي وزبىرلىقتى بىردەن ۇمىتۋى وتە قيىن.  ءبىز ءجيى ءسوز ەتەتىن تسەنزۋرا سونشالىقتى قورقىنىشتى ەمەس. ەڭ قورقىنىشتىسى ءوز تسەنزۋراڭ: ەشكىم اڭدىپ تۇرماسا دا اۆتوماتتى تۇردە اۋزىڭدى باعىپ سويلەيسىڭ، جان-جاعىڭا جالتاقتاي قارايسىڭ. بۇعان بيلىكتى كىنالاما. كىنا وزىڭدە. سەنىڭ دەنىڭ ساۋ ەمەس. پسيحولوگيالىق دەرتكە شالدىققانسىڭ. سەن 50 پايىزعا، جارتىكەش ءومىر سۇرۋگە كەلىسكەنسىڭ. جارىماعان، جارىتپاعان 50-گە ءمازسىڭ. باستى ۇستانىمىڭ – باس امان بولسىن. ول قانداي ءومىر؟ وسى سۇراقتى وزىڭە قويىپ كورشى. قويا المايسىڭ، سوندىقتان بار قازاق قازىر تەك 50 پايىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سەبەبى قالىڭ جۇرتىمىز – قورقاق. قاراڭعى.

- ءبىر كەزدەرى ءبىز ءبىر مەملەكەتتە ۇيىقتاپ، ەرتەڭىندە باسقا ەلدىڭ ازاماتى بولىپ وياندىق. بىراق تۇك وزگەرمەدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتە دە قۇل بولىپ ءومىر سۇرە بەرۋگە  بولادى. نە ىستەيمىز؟ وزگەلەرگە قىزىعا قارايمىز.

- مىسالى امىرلىكتەردى الايىق. ءبىر اراب تۋىلسا مەملەكەت وعان بانكتەن ەسەپشوت اشىپ، 40 مىڭ دوللار سالادى. جىل سايىن ءتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلامالار ەسەبىنەن جاڭاعى اقشا ەسەلەنىپ وتىرادى. جاڭاعى اراب وسكەندە دۇنيە جۇزىندەگى كەز كەلگەن جوعارعى وقۋ ورنىنا بارىپ ءبىلىم الادى. وقۋىنىڭ اقشاسىن مەملەكەت كوتەرەدى. امىرلىكتەردە تەك ەڭبەك ميگرانتتارى عانا جۇمىس ىستەيدى. ولار – 75 پايىز.   فيلليپيندىكتەر، پاكىستاندىقتار، يندونەزيالىقتار، ت.ب.  سولار حالىقتىڭ 25 پايىزى عانا بولاتىن ارابتارعا قىزمەت ەتەدى. ەشقانداي ينفلياتسيا دا، دەۆالۆاتسيا دا جوق. جيىرما جىلدان بەرى دوللار باعامى 3,6 كۇيىندە تۇر، ەشقانداي الەمدىك داعدارىس ىقپال ەتە المادى. بۇل – مۇناي مەملەكەتتىڭ باس بايلىعى بولۋدان قالعان كەزدەگى، تۇك وسپەيتىن قۇمنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان ەلدىڭ  جاعدايى. مىنە، وسى ارابتاردى 100 پايىزعا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەپ ايتا الامىن.  ولار ەشقاشان  50 پايىزعا كەلىسپەيدى. ءتىپتى، 99 پايىزعا دا كونبەيدى. ولاردا ءبارى كەرەمەت دەمەسپىن. بارلىق ەلدىڭ ءوز كەمشىلىگى بار. بىراق، اۋىزبىرشىلىگى مىقتى حالىق كەز كەلگەن بيىكتى باعىندىرادى. جاپونداردا دا سولاي. قىتايلاردا دا. كارىستەردە دە. مىسال ەتۋگە جارايتىن، جاعدايى جاقسىلار بارشىلىق. تەك ءبىز ەمەس. بىزدە ەمەس.

ايتپاقشى… سەن بىلەسىڭ بە، مەن باتىستا ءومىر سۇرگەندە، اسىرەسە ەۋروپادا مىنانداي ەرەكشەلىك بايقادىم. ارينە ول جاقتا دا ءبىزدىڭ قولايىمىزعا جاقپايتىن، كوڭىلىمىزدەن شىقپايتىن نارسەلەر بارشىلىق. مەن ارسىزدىق جايلاي باستاعانىن، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى سىندى جايتتاردى مەڭزەپ وتىرمىن.  دەسە دە ولاردا ۇلكەن جەتىستىك بار- ادامنىڭ ويى ازات. بۇل – ەڭ باستى ازاتتىق. ول ەڭ اۋەلى – ءوز ەركىندىگىنىڭ شەت-شەگىن بىلەتىن، ونىمەن ساناساتىن تۇلعا. ياعني، ەشقاشان قالانىڭ ورتاسىنداعى ەسكەرتكىشتىڭ تۇبىنە بارىپ دارەت سىندىرماس، بىراق قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتۋىڭە دە جول بەرمەيدى. جانە ەشكىمگە ءوز قالتاسىنا قول سۇعۋعا، اقشاسىن سىپىرىپ الۋعا رۇقسات بەرمەيدى.  وندايدى ويلاۋدىڭ ءوزى ابەستىك. ول ەشكىمنىڭ ويىن ەرەجەسىن مويىندامايدى. ءوز ەرەجەسى بار.  ال بىزدە ءالى كۇنگە فەودالدىق ءداۋىردىڭ ءپسيحوتيپى ساقتالىپ قالعان: باي-كەدەي، ياعني، بيلىك پەن جالشىلار.

سول سەبەپتى دە ءبىز جاھاندىق عۇمىردان كەمى 100 جىلعا كەنجە قالىپ وتىرمىز.  جانە وزعان كوشتى قۋىپ جەتسەك دەگەن نيەت تە بايقالمايدى.  وسى ماسەلە جانىما قاتتى باتادى.

– ءسىز ماقالاڭىزدى  «مەملەكەت پەن مەنىڭ تەڭسىز نەكەم» دەپ اتاپسىز…   

– بۇل جەردە ءبارى تۇسىنىكتى دەپ ويلايمىن. ءجاي ايەلشە قاراسا ءبىر ءجون. ءبىز ايەلى، ءتىپتى، كوڭىلدەسى دە ەمەسپىز عوي. بىلاي، ءبىر ساعاتقا مونشاعا شاقىرىپ الدى دا…

– حاتىڭىزدا «تۇراعىم اجەتحانا بولاتىن ءتۇرى بار» دەيسىز… ول جاققا ىعىسىپ بارا جاتقان جالعىز ءسىز بە؟

– مەنىڭ ويىمشا، قازىر كوپ ادام ءوزىن سولاي سەزىنىپ ءجۇر. ساسىق ءيىس قولقانى الىپ بارادى عوي… بۇل قازىر وتە اۋىر، جاندى جەگىدەي جەيتىن تاقىرىپ ەكەنىن، ايتقان سايىن ەلدىڭ جۇرەگى ەزىلە تۇسەتىنىن تۇسىنەمىن. ەموتسيالار اسقىنىپ تۇر. بىراق، سول دەۆالۆاتسيانى ويلاپ تاپقان ءسىز بەن ءبىز ەمەسپىز عوي.  اقشانى قۇنسىزداندىرۋ اسا قاجەت بولسا ەلگە نەگە تۇسىندىرمەيدى، ساقتاندىرمايدى. حالىقتى قورعاۋ ءۇشىن حارەكەت ەتۋلەرى كەرەك ەدى. ال  ولار ەشتەڭە ايتپاستان،  تۇسىندىرمەستەن توناي سالدى. ءوز حالقىڭدى ولاي قورلاۋعا بولمايدى.

وسى شەنەۋنىك دەگەنىمىز كىمدەر؟ ولار حالىق جالداعان مەنەدجەرلەر. ەڭبەكپەن قامتۋ اگەنتتىگى ەمەس، حالىق جالداعان!  سوندىقتان ولار ەلدىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتۋلەرى كەرەك. ال بىزدە ءبارى باسقاشا – حالىققا قارسى جۇمىس ىستەيدى. ارەكەتتەرى تىم دورەكى. سودان بارىپ جۇرت نارازىلىق بىلدىرۋدە. باسقا نە كۇتىپ ەدىڭ؟ بۇل – بالاسىنىڭ قولىنا ويىنشىق-قوڭىراۋ ۇستاتىپ قويىپ، ءوزى  ۇيىقتاپ الماق بولعان اۋمەسەردىڭ تىرلىگى عوي…

ەل الاڭعا ۇمتىلدى، شەرۋگە شىقتى، پوليتسيا ولاردى تۇتقىنداپ، تورلى تەرەزەسى بار كولىكتەرگە تيەپ جاتىر… وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ كىمگە كەرەك بولدى؟  ساۋ باستارىنا ساقينا تىلەپ الدى. قوبال بيلىكتىڭ قىزمەتى ەلدىڭ نارازىلىعىن ۇدەتە تۇسۋدە. ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيگەندە، كۇندەگى داقتىڭ  كۇننىڭ وزىنەن ۇلكەن بولىپ كەتۋى جاقسىلىق ەمەس.

– راحمەت.

ا. اسقارۇلى

«پاراسات» جۋرنالى