اقىلبەك شاياحمەت. قازاقىلىق پەن قازاقشىلىق
ءمىناجات
ءبىسىمىللا، راحمان-راحيم!
«ماداق ايتىپ باس يەمىز جاراتۋشى اللاعا،
راقىمى مول، مەيىرىمى شەكسىز سول عانا،
قيامەت-قايىمنىڭ جالعىز ءامىرشىسى دە سول عانا...»
وتكىنشى ومىردە عيبراتتى عۇمىرىن يناباتتى، عيداياتتى سۇرگەن بار.
وتكەن ىسكە وكىنىپ، حاق جولىنا بەكىنىپ، تاۋباعا كەلگەن بار.
جارىق جالعاندا قاراڭعىعا قامالىپ، سەنىمى جوعالىپ، ايدالادا اداسىپ جۇرگەن بار.
پەندەنىڭ اللاعا قۇل ەكەنىن بىلمەگەن بار، بىلگەن بار.
قۇدىرەتتى جاراتقان!
« تەك ساعان عانا ءمىناجات قىلىپ، جالبارىنىپ وتەمىز،
تەك سەنەن عانا مەدەت-جاردەم كۇتەمىز.
قاھارىنا ۇشىراپ اداسۋدان ساقتاي كور،
نىعمەتىڭە بولەپ، تۋرا جولعا باستاي كور!»
قانداي شەبەر جاراتقان!
قالام مەن قاعاز. قىلىش پەن قىناپ. تامىر مەن بۇتاق. ءبىرىنىڭ ءبىرىنسىز كۇنى جوق. بىراق، ادامعا سىرى ءمالىم. قالامنىڭ قاعازعا كوزى تۇسپەسە، سورى قالىڭ. قاعازعا قالامنىڭ ءىزى تۇسپەسە، كوڭىلى جارىم. قىلىش قىناپ بولمسا جالاڭداپ تۇرادى، قىناپ قىلىش بولماسا، الاڭداپ تۇرادى. تامىرسىز اعاشتىڭ جاپىراعى جايقالمايدى، بۇتاقسىز تامىرعا قان جۇگىرگەنى بايقالمايدى.
وسىلاردى ءبىر بىرىنە قاراتقان – قانداي شەبەر جاراتقان!
اللادان كءۇندە تىلەيمىن
وتكىنشى – قىلعان ءىس، وسەك ءسوز – بىلعانىش، قاسىرەت – قىزعانىش بولسا، توي-دۋمان – جۇبانىش، وتباسى – قۋانىش، قاتار جۇرگەن، قىزىق كورگەن دوس-جارانعا – مىڭ العىس.
باسىم امان، اسىم ادال بولسا دەپ، قىدىر قونسا، باعىم ماڭگى جانسا دەپ اللادان كۇندە تىلەيمىن.
دەن ساۋ بولىپ، ۇزاق عۇمىر سۇرسەم دەپ، ءۇيىم تولىپ، جەردى باسىپ جۇرسەم دەپ اللادان كۇندە تىلەيمىن!
تۇسىنبەيمىن
مويىنىن قامىتقا سالىپ تۇرىپ، «قۇداي باسقا سالماسىن!» – دەپ قامىققانداردى تۇسىنبەيمىن.
قۋات-كۇشى بار بولسا دا، جاداپ-جۇدەپ تىرلىك كەشكەنىنە ءوزىن كىنالاماي، «قۇداي سالدى، مەن كوندىم»» – دەگەندەردى تۇسىنبەيمىن.
كەزدەيسوق تاپ بولعان جاعدايدى كورىپ تۇرىپ، «قۇداي نەگە كورمەيدى؟» – دەپ جاراتقاننان جاقسىلىق دامەتكەندەردى تۇسىنبەيمىن.
بەس پارىزىن ورىنداي الماسا دا، كىسىگە جاساعان جاقسىلىعىن مىندەت قىلىپ، «قۇداي كورىپ تۇر عوي. جۇماققا مەن بارماعاندا، كىم بارادى؟!» – دەگەندەردى مۇلدە تۇسىنبەيمىن.
جانىم اشيدى
تورعا شىرمالعان قۇسقا، اۋعا تۇسكەن بالىققا، ورعا قۇلاعان اڭعا جانىم اشيدى.
جالعىز وسكەن تالعا، باقتاشىسى جوق مالعا، باتاسى جوق شالعا، اتاسىز وسكەن بالاعا جانىم اشيدى.
انا ءسۇتىن ەمبەگەن، اتا تاربيەسىن كورمەگەن سابيگە، وتباسىنان ءتالىم-تاربيە الماعان بويجەتكەنگە، اۋىلىنان الىسقا ۇزاپ بارماعان بوزبالاعا جانىم اشيدى.
قاراۋىنداعىلار ءتىلىن الماعان، ءوز بالالارىن دا جونگە سالماعان باستىقتارعا جانىم اشيدى.
نە پايدا؟!
كويلەك تىگەر تورقا،ءبوزدى ساندىقتان شىعارماي، شىرىتكەننەن پايدا جوق.
كوڭىلدەگى كورىكتى ءسوزدى اۋىزدان شىعارماي، ىرىككەننەن پايدا جوق.
تامىرى تەرەڭ بايتەرەكتى كوزگە ىلىنبەيتىن قۇرت-قۇمىرسقا سۇلاتادى.
مىزعىماي تۇرعان تۇعىر-تىرەكتى جۇرت ەلەمەيتىن سىبىر-كۇبىر قۇلاتادى.
تاريحتا قالا ما ؟!
قوي قاماعان قوراعا ەشكى كىرگەن، اتتى اسكەر مەن ءپىلدى دە پەشكى كورگەن زاماندا ەلدە جۇرگەن ەستىلەردەن ەستىر ءسوز ەسكەرىلمەي، ەلەنبەي قالادى ەكەن. جاعىمپازدار جارىسى قىزعان سايىن جازعىشتاردىڭ جولى بولادى ەكەن. بىراق، سولار، اتى شىقپاي جەر ورتەسە دە، تاريحتا قالا ما ەكەن؟!
ەر جانە ەز
كۇندىزگى ىستەرىن قاس قارايعانعا دەيىن سوزباعان، كەشەگى بەرگەن ۋادەسىن ەرتەڭىنە بۇزباعان، جامانشىلىقتى كوزى شالسا، جۇرەگى سىزداعان كىسىنى ەر دەسە جاراسادى.
مانساپقا جەتكەن كىسىنى ءولىپ-ءوشىپ ماقتاعان، ايارلاردى جاقتاعان، ادامدىقتان اتتاعان كىسىنى ەز دەسە جاراسادى.
ەلى ءۇشىن تەر توككەن، جەرى ءۇشىن قان توككەن كىسىنى ەر دەسە جاراسادى.
قاراقان باسىن ويلاعان، قانشا جەسە تويماعان كىسىنى ەز دەسە جاراسادى.
ەزدەر ەڭسەڭدى باسسا، ەرلەر رۋحىڭدى كوتەرەدى.
وڭايدان ولجا تاپقاندار
قاڭعىباس ءيتتى تازى دەپ، ءبىر كەسەك مايدى قازى دەپ جۇرگەندەر جالى جوق قانشىردى ارىستان، قويان الاتىن ءحالى جوق قانشىقتى ارلان دەۋدەن دە تايىنبايدى. تۇلپار بولماسا دا تارلان اتىن العاندار، سۇڭقار بولماسا دا تىرناعىن قۇسقا سالعاندار از ەمەس. ولار كوبەيگەن سايىن تەپەرىش كورەتىن جۇيرىكتەر مەن قىرانداردىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس.
وڭايدان ولجا تاپقاندار جابىعا جابۋ جاپقىسى كەلىپ تۇرادى. ابىرويىن ساتقاندار اعايىن اراسىنا وت جاققىسى كەلىپ تۇرادى. جۇرەگىنە شام جاققاندار عانا كىسى كوڭىلىن تاپقىسى كەلىپ تۇرادى.
ۇلتتىڭ تىلدەن الىستاۋى –
ءسوز بەن ءىستىڭ قابىسپاۋى
تەلەديداردان ءتىل عىلىمىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان كورنەكتى قازاق عالىمى تۋرالى حابار ءجۇرىپ جاتىر. اكەسى تۋرالى ۇلدارى مەن قىزدارى ورىس تىلىندە سۇحبات بەرىپ، ونى ءتىلشى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ديكتور قازاق كورەرمەنىنە اۋدارىپ بەرىپ جاتىر. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟!
بىراق، وسى كورىنىستى كۇنبە-كۇن كورىپ ءجۇرمىز. شەنەۋنىكتەردى بىلاي قويعاندا، انا ءتىلى ارقىلى كۇنىن كورىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ بالالارى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ بالالارى، قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ بالالارى ورىس مەكتەبىندە وقيدى، ورىس تىلىندە سويلەيدى، نەمەرەلەرى شەت مەملەكەتتە وقيدى، شەت تىلىندە ەمىن-ەركىن سويلەيدى. سوعان اتا-اناسى دا ءماز، وزدەرى دە ءماز.
سول تەلەديداردان تاعى ءبىر ءتىلشىنىڭ «كوڭىل ايتۋدى ءبىلدىردى» دەگەن ءسوزىن ەستىدىك. ورىستىڭ «ۆىراجايۋ سوبەلەزنوۆانيە» دەگەنىن اۋدارعان ءتۇرى. مىنا قالىپپەن مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇگەل مەڭگەرۋگە تاعى ءبىر عاسىر كەرەك بولاتىن شىعار.
ۇلتتىڭ تىلدەن الىستاۋى – ءسوز بەن ءىستىڭ قابىسپاۋى. ءسوز جۇزىندە قازاق ءتىلىن دامىتايىق دەگەن قايراتكەرسىماق ءىس جۇزىندە انا ءتىلىن وزگە تىلدەن كەم كورسە جاعداي قايدان تۇزەلسىن؟! ءسوزى باسقا ادامنىڭ ءىسى باسقا بولعان سوڭ ولاردان قانداي ۇلگى-ونەگە الۋعا بولادى؟!
مۇنىسى نەسى؟
اتشاپتىرىم جەرگە بيەساۋىم ۋاقىتتا جەتىپ كەلەتىن قازاقتىڭ تۇيەتانىمى زورايىپ، ەسەكدامەسى ۇلعايىپ، ەشكىكوزدەنىپ شىعا كەلەتىنى نەسى؟
قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ، مايمىلبەتتەنىپ، كۇزەندەي كەكتەنىپ، ءوزىنىڭ قىلعانىن بىرەۋدەن كورەتىنى نەسى؟
ءىستىڭ اياعىن سيىرقۇيىمشاقتاتىپ، مىسىقتىلەۋىن ىشىنە بۇككەن قويانجۇرەكتىڭ تۇلكىبۇلاڭعا سالاتىنى نەسى؟
تەكەتىرەسكەن ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سيماي قالاتىنى نەسى؟
قوي مىنەزدى قازاقتىڭ يتجاندىلىعىن ماقتان قىلاتىنى نەسى؟
كوبەيدى...
جەرىم دەپ ەلجىرەمەيتىن، تۋعان ءتىلىن مەنسىنبەيتىن، ىشكەن مەن جەگەندى، دارەت سىندىرۋدى عانا بىلەتىن جانۋارتەكتەستەر كوبەيدى.
ەلىم دەپ ەمىرەنبەيتىن، ەڭبەكتەن ات-تونىن الا قاشىپ، ەلدەن تىلەيتىن تىلەمسەكتەر كوبەيدى.
تورەلەر كەلسە ەلپەڭدەيتىن، جالپاڭداۋدان جيىركەنبەيتىن، وتىرىك ايتسا وكىنبەيتىن ويى كەلتەلەر، مايلى جەلكەلەر كوبەيدى.
اۋزى كوپىرسە دە توقتامايتىن، انا ءسۇتىن اقتامايتىن، جاقسىلىقتى جاقتامايتىن، ار-ۇياتىن ساقتامايتىن ازعىندار كوبەيدى.
اتا-بابا ءداستۇرىن قادىر قىلمايتىن، قيىندىق كورسە سابىر قىلمايتىن تايازدار كوبەيدى.
ەستىگەن جۇرت نە دەيدى؟!
ءبىر قارىن ماي
كومپيۋتەردەگى ءاربىر فايل نەمەسە قورجىنىم سارى مايدى تىعىپ قويعان قارىن ءتارىزدى. تەك سولاردىڭ ىشىنە ابايسىزدا قۇمالاق ءتۇسىپ كەتپەسە ەكەن دەپ قاۋىپتەنەمىن. قايتادان ءسۇزىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزەمىن. تۇزى تاتىماي جاتسا، تۇز قوسىپ، قالپىنا جەتكىزەمىن.
كەيدە قايماقتان ماي شايقاپ، سارى سۋىن دا سارقىپ الامىن. كەيدە كوبىگىن دە قالقىپ الامىن. قالام قۋاتىنا قانشا سەنسەڭ دە، شىعارمالاردى ەلەۋىشتەن وتكىزۋدىڭ پايداسى بولماسا، ەش زيانى جوق.
ولشەم جانە مولشەر
كۇن كوزى قىزىپ تۇرسا – سۇيىندىرەدى، قاتتى كۇيدىرىپ كەتسە – كۇيىندىرەدى. وت قالىپتى جانسا – جىلىتادى، قاتتى جانسا – ورتكە اينالادى، قۇرتادى. سۋ ارنادان اسسا – تاسىپ كەتەدى، اسپاي قالسا، اقپاي قالسا، ساسىپ كەتەدى. جاۋىن ۇزاق ۋاقىت جاۋماي قويسا – زارىقتىرادى، قويماي جاۋسا – جالىقتىرادى.
بايقاپ تۇرساڭ، ءبارىنىڭ ولشەمى بار. سول سەبەپتى ءار زاتتىڭ مولشەرى بار.
قالامگەرگە قويىلار باستى تالاپتىڭ ءبىرى – از سوزگە كوپ ماعىنا سيعىزۋ، ايتار ويىڭدى اسەرلى جەتكىزۋ. كەيبىر جازۋشىلاردىڭ قالىڭ-قالىڭ تومدارى بەتى تاباقتاي، قارنى قاباقتاي سەمىز كىسىلەردى كوز الدىما اكەلگەندەي بولادى. وقي باستاساڭ، مىلجىڭ سوزدەردەن مەزى بولاسىڭ.
ناعىز قالامگەر ءدارىحانا قىزمەتكەرى سەكىلدى ءار ءسوزدى، ءاربىر سويلەمدى ەلەپ-ەكشەپ، ولشەپ قولدانۋى كەرەك. نە ءبىر تامشى سۋ، نە ءبىر تامشى ۋ ارتىق بولىپ كەتسە، ول ءدارى ىشۋگە جارامايدى عوي.
ال ناعىز رەداكتوردى وتاشىعا ۇقساتامىن. اۋرۋ ءسوزدى قىرقىپ-جونىپ، اۋرۋ سويلەمدى تۇزەپ، كۇزەپ، ارتىق مايىن سىلىپ تاستاسا، ونىڭ شىعارماعا پايداسى بولماسا، زيانى جوق.
ەم مەن ۋ
جاڭعاقتىڭ ءدانى، بۇلاقتىڭ سۋى، ارانىڭ بالى، جىلاننىڭ ۋى – ەپپەنەن ىشسەڭ – ەم بولار.
تىپ-تىنىش جۇرمەي، مولشەرىن بىلمەي، تالعاۋسىز جۇتساڭ، بويىڭا سىڭبەي، ون ەكى مۇشەڭ كەم بولار.
ءوز باسىنان اسپاعان
ءوز باسىنان اسپاعان، اردى جيىپ تاستاعان قۇلقىنبايلار، ءسوزدىڭ مايىن ساپىرعان، تەك كوبىگىن قاتىرعان مىرقىمبايلار، تۋعان ەلى كونسە شىن، ءتۇسىرىپ تەك ەڭسەسىن، ىرقىن بايلار، كوپتىڭ ءوزىن از كورىپ، جەگەنىنە ءماز بولىپ، جۇرتىن ەمەس، ۇرتىن ويلار.
وزگەرگەن سوزدەر
كەيىنگى ۋاقىتتا «ەر جىگىت مال تاپقانمەن نە بولادى، قۇدايىم ءبىر جاعىنان قۇراماسا» – دەگەن جولداردى ءجيى ەستيمىز.
ەستىگەنگە ەشبىر قاتەسى جوق سەكىلدى. الايدا، ءسوز تۇبىنە ۇڭىلسەڭىز، ۇيدەگى قاجەتىڭىزدى ءوزىڭىز جيماساڭىز، كەز كەلگەن بۇيىمدى اللا قۇرامايدى عوي. وسى ورايدا نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ:
«دومبىرا كۇيگە كەلمەس بۇراماسا،
كىم بىلەر كىمنىڭ جايىن سۇراماسا،
ەر جىگىت مال تاپقانمەن نە بولادى،
جۇبايى ءبىر جاعىنان قۇراماسا» – دەگەن شۋماعى ويعا ورالادى.
شىنىندا دا، ەر جىگىتتى اللاسى قولداسا دا، ونىڭ تاپقانىن ۇقساتاتىن جانىنداعى جۇبايى ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ ويىمىزشا، نۇرجاننىڭ وسى جولدارى قاناتتى تىركەسكە اينالىپ كەتكەن. كەيىن ءسوز ءمانىن جەتە تۇسىنبەيتىن كەزدەيسوق بىرەۋلەر ونى وزگەرتىپ، «جۇبايىم» ءسوزىن «قۇدايىمعا» اۋىستىرىپ العان.
قازاقىلىق پەن قازاقشىلىق
نازار سالساڭ قازاقىلىق عۇرىپقا، قازاقشىلىق دايىن تۇر عوي شىم-شىتىرىق شىلىققا. قازاقشىلىق جاقىن تۇرار ءبىر تابان ميپالاۋداي ارالاسقان بىلىققا. بىراق، ناعىز قاسيەتى قازاقتىڭ قازاقىلىق ەكەندىگىن ۇمىتپا!
ءوزىمنىڭ ءبىر ولەڭىمدە: «بىلگەنىمەن قازاقشىلىق بىلىقتى، بىلمەيدى تەك قازاقىلىق عۇرىپتى» – دەپ جازعانىم بار.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى مىناۋ:
قازاقىلىق – ناعىز عۇرىپ.
قازاقشىلىق – شىلىق-بىلىق.
Abai.kz
