وتامالى
(ەسسە)
1. سىباعالى باعا
ادەبيەتكە ءىلياس، ساكەن، بەيىمبەتپەن قاتار كەلىپ، 1937 جىلدىڭ جالماۋىز ارانىنان امان قالسا دا، زاۋالىنان ەكى مارتە سوتتالىپ، ازاپ لاگەرى مەن سوعىستا ايىپ باتالونىندا بولعان; قازاقتىڭ ەپيكالىق جىر ءداستۇرىن بەرىك جالعاعان شاكىر ابەنوۆتىڭ حاديستىك قوس اڭگىمەسىندە جازۋشىلىق ونەردىڭ كيەسى تۋرالى شىندىق وي ايتىلادى. «سىباعالى باعاسىن بىرەۋ بەرە جاتار»، – دەيدى اقىن. اۆتور اتاۋلى ەلەنۋ، وقىلۋ، ادەبي كەڭىستىككە ميلىقتاماي، ۇشقان قۇستاي قالىقتاي وتۋگە مۇددەلى. ادەبيەتتەگى اتاق-داڭق – ونىڭ جازبا مۇراسىنىڭ جوعالماۋى ءۇشىن قاجەت العىشارت. شىڭ باسىنا جورعالاپ جىلان دا شىعادى دەگەن ءتامسىل جالعان. جىلان ستيحياسى بولەك.
«تىلەگىم دە بولماس ەدى باسقا ونشا، / تەك ءبىر ادام مەنى شىنداپ جوقتاسا...» – دەپ كەلەر ۇرپاققا ارزۋ ايتتى جۇمباق ارالداي اشىلۋىن كۇتىپ جاتقان ەرەك اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ.
ءبىز ءجايلى نە ايتار ەكەن كەيىنگىلەر،
الدە ءبىر زەرتتەر مە ەكەن زەيىندىلەر،
تابىلعان قۇم استىنان قۇمىراداي؟
ەسەنقۇل جاقىپبەك. قاس جاقسىسىن باقيعا قيسا دا، اجالمەن قوسا جازۋىن جوعالتپاۋ ءىرى حالىقتاردىڭ ەنشىسىنە كوبىرەك تيەدى.
ومىردەن وتكەن جازۋشىلار ءۇشىن رياسىز ىزدەۋشى بولۋى – وشكەنى جانعان شىراق، باسقا قايتا قونعان باقپەن تەڭ. ەگەر ول مىقتى تالانت بولسا، قايدان شىقپاسىن، ىزدەۋشىسىن قۇداي قۇلاي بەرەدى. سوندىقتان ءسوزى قۇمعا سىڭگەن سۋداي قۇرۋ ناعىز جازۋشىلارعا قاۋىپ توندىرمەيدى.
الەم ادەبيەتىندە ولگەننەن سوڭ اتى كوپ ۋاقىت ۇمىتىلىپ، كەزەڭى كەلگەندە قايتا اشىلعان، سو زامات اسىل قازىناداي جارقىراپ، سۋرەتكەرلىگىمەن باۋراعان نەبىر كلاسسيك جازۋشىلار بار. گەرمان مەلۆيلل، امبروز بيرس، ەدگار اللان پو، گوۆارد فيليپپس لاۆكرافت ەسىمدەرى قايتا تابىلعان اسىل مۇرانى ەنشىلەيدى. بۇلار نەگە ءبىراز مەرزىم ۇمىتىلدى؟ – دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ويتكەنى، شىنايى كوركەم ادەبيەتتى سۇيەتىندەر قاشاندا ازشىلىق، جالپاق جۇرتتىڭ سۋرەتكەرلىكتى ايقىن باعالاۋعا تالعام-ورەسى جەتپەيدى. بىلايعى ساندالما ەل جەزدى التىن ساناپ اداسادى، ورتاڭقول جازۋشىلاردىڭ قارادۇرسىن جەلدىرمە دۇنيەلەرىن مىسە تۇتىپ، جۇرە بەرۋگە بار. بەلينسكي جار سالماعاندا، گوگولدى دەر كەزىندە مەشەل ورىس قوعامى تاني العان جوق. كوركەم سىن قۇدىرەتى، قۇلاگەردى جازباي بىلگەن كۇرەڭبايداي قاس اسىلدى، ەردى كەبەنەك ىشىنەن بۇلجىتپاي تانيدى.
فرانتسۋزدىڭ ۇلى اقىنى شارل بودلەر انا تىلىنە اۋدارىپ، ەسىمى شارىقتاپ ەۆروپاعا جەتكەن سوڭ، تۋعان ەلى امەريكادا ەدگار پونىڭ جۇلدىزى جاندى. ەكىنشى قايتارا اشىلۋ جاڭا كونتەكستە وقىلۋمەن تەڭ. زەيىن كۇشەيەدى. ءسويتىپ، راسىمەن ۇمىت قالۋدىڭ قۇپياسى قوسا اشىلادى، ءۇستىرت سىن دەر شاعىندا شالاعايلىقپەن دۇرىس ۇقپايدى ەكەن. ەندى جازۋشىنىڭ باعى اسپانداپ وسە بەرەدى.
قازاق ادەبيەتىندە سونداي ماۋەلى باق توبىق جارماعامبەتوۆكە (1-2 سۋرەتتە) (1934-1974) بەك لايىق. توبىقتىڭ زامانى ەندى تۋدى. 39 جاستا ومىردەن وزعان جازۋشىعا ىقىلاس سوڭعى 40 جىلدا باسەڭ تارتقانداي بولدى. بىراق ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقاندى ارتىق ساناۋ پيعىلى ادەبيەتكە ولسە جۇرمەيدى. ول تۋرالى زەينوللا سەرىكقاليەۆ سياقتى مىقتى سىنشىلار كەزىندە ايتتى. ساعات اشىمباەۆ: ء«بىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز جاتقان، ءلام-ميم ءسوز بولماعان رومان، پوۆەست، اڭگىمە، پوەما، ولەڭدەر قانشاما؟! كۇنى كەشە ارامىزدان كەتكەن تالانتتى جازۋشىلار اقان نۇرمانوۆ پەن توبىق جارماعامبەتوۆتىڭ قالدىرعان مۇنتازداي تازا مۇراسى تۋرالى جازىلعان كولەمدى، كورنەكتى ماقالانى كىم وقىدى ەكەن؟»، – دەپ جازدى. («ادەبيەت مۇددەسىنە ادالدىق» اتتى ماقالاسىنان).
2. مەتافورالىق پروزا
اباي: «سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى، / ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق، /.. دەم الىسى – ۇسكىرىك، اياز بەن قار» دەپ كەيىپتەپ، كارى قۇدا، بەيمازا شالعا تەڭەيتىن جىل مەزگىلى – قىس. توبىق جارماعامبەتوۆ ەجەلگى حالىق قيالى ەپيكالىق قۇلاشپەن قيسىنداپ، جاراتىلىس نىشانىن كىسى بەينەلى ەتىپ، مەتافورالىق تىلمەن جۇمباقتاي كەسكىندەگەن تابيعي قۇبىلىستى نىسان ەتىپ ءدال تاڭدادى. «وتامالىنىڭ» كەرەمەتى، جىل مەزگىلىنىڭ قۇبىلمالى كەزەڭىن، تابيعات توسىن قۇبىلعان، قىس پەن كوكتەم تالاسقان الماعايىپ مەزەتتى تۇلعالاندىرا، ناندىرا سۋرەتتەۋىندە. جىل ون ەكى ايدا تايعاق كەشۋ، بەسقوناقسىز بولمايدى. جازۋشى قار ارالاس جاڭبىر، كوكتەمنىڭ باسقى سالقىن اۋا-رايىنىڭ ەڭ جايسىز جالامىر مەزگىلىن وبراز ارقىلى سۋرەتتەۋى – كوسموگونيالىق پورترەت، ونىڭ پروزالىق تەڭدەسى جوق كوركەم ۇلگىسى.
توبىقتىڭ «وتامالى» اتتى اڭگىمەسىندە ادامزات اڭساي بەرەتىن مەيىرىم كەنى جاتىر. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىن ەرەكتەپ تۇراتىن جان يەسىنە مەيىرباندىق، راقىم، جاناشىرلىق، بيىك ادامشىلىق گۋمانيزم – پوەتيكالىق-ميفتىك اڭگىمەنىڭ التىن وزەگى. اق ولەڭدەي ءار سويلەمى كوركەم، ەكشەپ الۋعا تاتيدى. اۋەلگى كىلتتى ءسوز – مۇز بەن اڭىز. توبىق جارماعامبەتوۆ دۇنيەنى قۇرساعان مۇزدى جىبىتەر مەيىرىمدى جىرلادى. ونىڭ سۇيىكتى قاھارمانى قۇبىجىق ءداۋ ەمەس، كەبەنەكتى ەر. «ەرتەدە قازاق دالاسىن بوراندار مەن اڭىزاقتار، جۇت پەن قاسقىرلار، سوسىن... ازداعان قازاقتار جايلايتىن. ءار توبەنىڭ باۋرايىندا ءتىلىن جالاڭداتىپ، جۇت جورتاتىن». وتامالى – قويشى. جازۋشى جالشىنىڭ قارا مۇرت جاپان بايدىڭ ۇيىنە كەلگەن ءساتىن بەينەلەگەندە شىقبەرمەس شىعايباي ەسكە تۇسەدى. توبىق اعا اڭگىمە تىنىنە فولكلورلىق نەگىزدى ءدال ەنگىزگەنى عاجاپ. ول نوعايلى جىراۋلارىنىڭ تۇياعى، پسيحولوگيالىق پاراللەل ارقىلى جەر-كوكتى وراپ سۋرەتتەيدى: «نامازدىگەردە وتامالى ەتىگىن جامايدى، بايەكە نامازىن وقيدى، قارعا ۇياسىنا كىرەدى». وتامالى ءوزىن مەن دەمەي، ءۇشىنشى جاقتان اتاپ «وتامالى» دەپ جاس بالاشا سويلەۋى تەكتىك نىشان، اڭگىمەنىڭ اڭىز جانرىندا ەكەنىن ەكسپرەسسيۆتىك كۇشەيتە تۇسەدى. كىشكەنە كەزىندە ءبىر قىزىم ەكىنشىسىنەن ويىنشىعىن تارتىپ العاندا، بۇل مەنىكى دەمەي، «ماكاندىكى» دەيتىن نىعىزداپ، «بالكەندىكى»، مىنا مەنىكى دەگەنى. د.ف.كۋپەردىڭ پروزاسىندا اق ناسىلدىلەر قىزىلتەرىلى اتاعان ۇندىستەر وزدەرىن ءۇشىنشى جاقتان سويلەيتىن. بۇل مىنەز اۋەلى بالاعا ءتان، سوسىن جابايى ءتۇز ادامىنا لايىق ابوريگەندىك تازا سانانى ايعاقتايدى. «ەدىلدەن اققان سىزاشىق، / ءبىز كورگەندە تەبىنگىگە جەتەر-جەتپەس سۋ ەدى»، – دەپ شالگەز جىراۋ جىرلاعان بۇرىنعى ەستە جوق ەسكى ميفتىك ۋاقىتتى ەسكە سالادى.
باي ەسىمى جاپان اتالۋى، جاپان دالا، جازى، ايدالا دەگەندى بىلدىرەدى. ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «جاپانداعى جالعىز ءۇي» اتتى رومانىنىڭ اتاۋى قازاق كەشكەن پاتريارحالدىق تۇرمىسىنىڭ مودەلى. قويشى اتسىز بولۋى ميفتىك دەتال. سوڭىندا الا توبەتى بار. شۇبات ىشكەن تۇيەلى جاپان باي جالشىسىنا مىنەر ءبىر ات تاۋىپ بەرەرى داۋسىز. ول ادام ءتارىزدى بەرىلگەن يەن دالا، ەلسىز كەڭىستىك. «تەمىرقازىق، جەتىقاراقشىلار كورىنە باستاعان. ولار ءبىر جانىپ، ءبىر ءسونىپ، سەلك-سەلك ەتتى»، «اي، جەتىقاراقشىنىڭ تەڭسەلۋىن-اي!». جازۋشى ءار دەتالدى مۇقيات تاڭدايدى. جەتى قات كوكتەگى جۇلدىزدار جەردەگى وسىمدىكتەي توڭىپ تۇرعانى وتامالىنىڭ باسىنا ۇيىرىلەر، ولىمگە يتەرەر دۇلەي زۇلماتتى استارلايدى. «ومىردەن بار كورگەنى وسى وشاق، يتتەرى، بايدىڭ ءۇيى. بىراق ول كەڭ دالانىڭ ەتەنە بالاسى ەدى»، «...جەر تانىعىش ەدى».
«جۇلدىزدارعا دا قيىن-اۋ، جاپ-جالاڭاش، – دەپ ويلادى وتامالى ءبىر مەزەت». اسانقايعى، ابىز تولعاۋ. وتامالى اۋىلدان ۇزاپ كەتكەندەگى توبەلەردى جازۋشى «قارا جاۋلىق جامىلىپ» دەپ سۋرەتتەيدى. تراگەديالىق تاڭبانى وقۋشى جۇرەگى سەزە باستاۋى ءۇشىن. وتامالىنىڭ قۇلا تۇزدە مىڭ قويمەن جالعىز ءوزى ىعىپ، سۇراپىل سۋىققا ۇرىنۋىن توبىق اعا ميفولوگيالىق ۇلگىدە بەرگەن. «...ءبىر مىجىرايعان توبەنىڭ باۋىرىنان ىزعىرىق جەل كەنەتتەن قويلار مەن وتامالىعا تاپ بەردى».
ورىس حالقىنىڭ ءىرى ەتنوگراف-عالىمى ا.ن.افاناسەۆ (1826-1871) «پوەتيچەسكيە ۆوززرەنيا سلاۆيان نا پريرودۋ» اتتى قۇندى كىتابىندا ەجەلگى ەۋرازيالىق تايپالاردىڭ ميفولوگيالىق دۇنيەتانىمىن زەرتتەدى. كونە قاۋىم تابيعات جانى بار، ءتىرى دەپ تۇسىنگەن. باعزى پۇتقا تابىنۋشىلىق تابيعاتتىڭ مىلقاۋ كۇشىنە باس يگەن، ءار قۇبىلىستى قاستەر تۇتىپ، جەكە دارا قۇداي دەپ تانىعان. جەر، سۋ، وت، جەل، تەگىس جاندى، تۇلعالانعان، بارىنە تاڭىرىدەي تابىنعان. دىنگە سەنۋشىلىككە دەيىنگى ادامزاتقا ءتان تۇڭعىش رياسىز كوركەم ءدىن – وسى. بۇل راسىندا، حالىق تۋدىرعان سيمۆولدىق پوەزيا بولاتىن.
«كوكەك ايىندا قار ۇزاق جاتپايدى»، جازۋشى جەر جادىن بىلەتىنى، الاي-تۇلەي ستيحيا بيلەگەن كەڭ دالاسىن سۇيەتىنى شۇپىلدەپ تۇنىپ تۇر. جان-جانۋار، ءتىرى جاندىككە مەيىر-شاپاعاتى ادامعا تەڭەلگەن جازۋشى ناعىز ىزگىلىك يەسى. توبىق جارماعامبەتوۆ قالامىنىڭ قۇدىرەتى سول، جان-دۇنيەسىندەگى قازاقى ۇلى مەيىرىمىن بوراندا ىققان پاناسىز مالعا ارنايدى. ول مالدىڭ ۇسكىرىككە ۇرىنۋىن تراگەديالىق بيىككە كوتەرگەن. قوي ەكەش قويدى ادامداي، جاڭا تۋعان قوزىسىن نارەستەدەي كورىپ، اياپ، ۇسىك ۇرعان سايىن جانى قالماي ەلجىرەپ، قۇسادان ەگىلەتىن كىم؟ وتامالى. وتامالىنى تىرىلتكەن توبىق ەمەس پە! ەگىلىپ شەر جۇتقان توبىقتىڭ ءوزى. «قويلاردىڭ جالىنىشتى ماڭىراعانى ەرتىپ كەلە جاتىر ونى»، «ىزعىرىق جەلدىڭ وتىندە ەكەۋى شوڭقيىپ قالا بەردى». قويشى كوكىرەگى زار جىلايدى. «وتامالى بۇكىل دەنەسىمەن سەلكىلدەپ، دىرىلدەپ كەتتى. ەرنى كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ قويا بەردى. قويلاردىڭ جاپپاي قوزدايتىن ۋاقىتى جەتكەن ەكەن عوي. قازىر دۇنيەگە كەلگەن جاس قوزىلارىمەن بىرگە قاتىپ جاتىر!». بەينەتقور، ادال قويشى قارا باسىن ەمەس، قورعانسىز، كەنەت دولدانعان قۋ دالادا پانا تاپپاي قىرىلۋعا اينالعان قايران مالدى ويلاپ جانى تۇرشىگەدى، سول ءۇشىن تۇڭىلە ازاپ شەگەدى. ءازيز جانى كەيىپ، مالدى جايىلىمعا زورلىقپەن جىبەرگەن اشكوز بايدى قارعايدى.
كوكەك ايدا كوكتەۋگە كومەككە كەپ،
كوپتەۋ جاۋعان جاڭبىرعا ەل وكپەلەپ،
بەتەگەگە كوك قاسقا قوزى جايىپ،
كوپشىلىك بوپ كوپ تولگە وبەكتەپ ەك،
قاجىتسا دا جۇگىرىس قارا سان عىپ،
مەيىرىم كورسەك مال-جانعا جاراسارلىق،
قۋانامىز ەلجىرەپ:
مەكىرەنىپ،
شاراناسىن جالاسا ماما ساۋلىق.
سونشا ۇزىلگەن، نە دەگەن وزەك ەدى؟!
...ماما ساۋلىق داۋسىنان – ماڭىراۋدان:
«قۇلدىعىم-اي!» – دەگەن ءسوز ەستىلەدى.
(جۇماتاي جاقىپباەۆ. «كوكتەۋدەگى كورىنىستەر»، پاتەتيكالىق باللادا).
ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ كورەرمەندى باستان-اياق شيرىقتىرىپ ۇستاپ وتىراتىن «شال» اتتى فيلمىندەگى قاسقىر قاماعان قويلاردىڭ لاجسىز قوزىلاي باستاۋى، شالدىڭ مەيىرىمى توبىق جارماعامبەتوۆتىڭ «وتامالىسىن» ەسكە ءتۇسىردى. فيلم يدەياسى ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىز» اتتى كۋلتتىك پوۆەسىنەن الىنۋى ستيحيامەن جاپادان-جالعىز الىسقان تاعدىردى، «ادام جەڭەدى!» يدەياسىن انىقتايدى.
«العاشقى قوزىنى كورگەندە وتامالى ءوزىن ۇمىتىپ كەتتى. بيشارا ساۋلىق قوزىسىنىڭ دەنەسىن جالاعىشتاپ جاتىر ەكەن. بىراق ونىڭ دا ءالى جوق. وتامالى قوزىنى كوتەرىپ الدى دا، يكەمسىز قولدارىمەن شەكپەنىنە ەنگىزدى». قوزى ءالى تايعان، جانسىزدانعان قويشى قولىنان سۋسىپ ءتۇسىپ، كوبىك قارعا تۇنشىعىپ ءولدى، تەرەڭ قاردان ارشىپ، اراشالاي الماي قالدى. ول قوي جاپپاي قوزىلاي باستاعاندا سۇمدىق قاتتى قينالادى. وتامالى، حالىق «بەسقوناق» اتايتىن مەزگىل – كوكتەمگى مال تولدەيتىن ۋاقىتقا ءدال كەلەدى. مۇنداي زاردى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. ولگەن مۇز قوزىسىن جالاعان ساۋلىق. «وتامالىنىڭ جۇرەگى قارس ايرىلدى». ەسى شىققان قويشى بوران، جەل، تابيعات قۇبىلىسىنا ايبات شەگەدى، تاڭىرىگە نالا ايتادى. «–و، ءتاڭىرى! نە ىستەگەنىڭ؟ نە قىلعانىڭ؟ كوكەك ايى، سەنىڭ ايدارىڭ جۇلىنسىن!» دەگەن وتامالىنىڭ كۇيىنىشى كوركەم كەيىپتەۋ. اينالا جاس ءولىم. ونىڭ بەشپەنتىن شەشىپ، لاقتىرا سالۋى ولىمگە مويىنسۇنعانى. باسىنداعى تىماعىن جەل ۇشىردى. ەسى كەتىپ، ەتىكسىز، شۇلعاۋى شەشىلىپ، ءتانى ءبىر قار، ءبىر مۇز بولىپ قايعىلانا اسىپ بارادى.
«اسپان ءىرىپ كەتكەن»، «...قۇستار ۇشۋىن، كەسىرتكە جورعالاۋىن، وزەن اعۋىن قويادى». اۆتوردىڭ شەبەرلىگى قيامەت-قايىمدى ەسكە تۇسىرەدى، توزاقتى بەينەلەۋدە الدىنا جان سالمايتىن كاتوليك كلاسسيك اقىندار بولاتىن.
تابيعات قۇبىلۋىن سۋرەتتەگەندە جازۋشى «...سۋ وگىزدىڭ ىڭىرانعانىنداي دىبىستارعا تولىپ كەتەدى»، «سۋىق جەل مىڭداعان جىلاندارعا اينالىپ بارادى» دەپ ميفولوگيالىق قانىق بوياۋمەن بەرۋى قۇنارلى.
دۇكەنباي دوسجاننىڭ اپتاپ قۇمدا قوي باققان، قۇلدان بەتەر قينالعان «ابوريگەنى». جۇماباي شاشتايۇلىنىڭ «قىزىل قار» اتتى پوۆەسىندە قوي باعۋدىڭ الاساپىران قيىنشىلىعى، قويشىنىڭ بەينەتقور تىرلىگى. قازاق رۋحىن قورعاپ، ۇلت مۇڭىن اشىنا جازعان.
قويشىنىڭ جان ءتاسىلىم ەتەر ءساتى، ول – وتامالىنىڭ تاۋسىلار تۇسى، قۇداي ايداپ اكەلگەندەي قۇلپىتاسقا تاپ كەلۋى. ولەرىندە ول ءوزىنىڭ ۇشىپ كەلە جاتقان قازانى مەن وشاعىن كورەدى. استىنداعى جانعان وتىمەن بىرگە. وتامالى ارۋاققا اينالدى. دۇنيەعايىپ. قىس جەڭىلدى، جازعىتۇرىم كەلدى. وتامالى ءوتتى. ول سنەگۋروچكا سياقتى جىلىلىقتان ەرىپ كەتتى. ميفتانۋشى الەكساندر نيكولاەۆيچ افاناسەۆ اقىندار، ابىزدار، بالگەرلەر تابيعاتتىڭ سان الۋان قۇبىلىسىن تۇسىندىرۋشىلەر بولىپ تابىلادى دەپ تانيدى.
جازۋشىنىڭ مەيىر تۇنعان جۇرەگى اڭىزدى بىلاي اياقتايدى: «كۇن قايتا شىعىپ، قارلاردى ءاپ-ساتتە ەرىتىپ جىبەرگەن. قويلار باۋرايدا وسكەن قىزعالداقتارعا قوزىلارىن جايىپ، كەڭ دالانىڭ توسىندە ماڭگى-باقي قالىپ قويىپتى. ولاردى قاسقىردان يت قورعاپتى».
قيالدىڭ قۇسى ەگىلىپ،
ىشتەگى دەرتتى ايداسىن.
بەرنياز كۇلەەۆتىڭ «جىرلا دا زارلا، كوڭىلىم» اتتى ولەڭىنەن قوس جول مىناۋ تانىمدىق اڭىز اڭگىمەنىڭ ءتۇپ سارىنىن اشۋعا سەپتىگى تيەر.
قازىرگى قازاق ساناسىندا توبىق جارماعامبەتوۆ اڭگىمەسىنىڭ التىن شۋاعىنداي توگىلگەن شىنايى مەيىرىم ازايىپ، سارقىلىپ بارادى. بابالار ورنىندا بار وڭالار دەسە، ىزگىلىككە سەنىمى. وتان مەيىردەن وسەدى. تۇرىكمەن اقالتەكەسىن قىزعىشتاي قوريدى. قازاق تىلىمەن جىلقىنى سۇيەمىز دەيدى، بىراق كەيبىرەۋلەر اسىرە پايدا قۋىپ، بۇل جانۋاردىڭ تۇقىمىن مولشەردەن ارتىق سويىپ ساتقىش قاساپشىعا اينالدى. مالدى قۇداي ادام نەسىبەسى ءۇشىن جاراتتى، سويتكەنمەن شەكتەن تىس پىشاققا قيا بەرۋ – وبال. مۇنىڭ ءبارى اۋراعا، ەلدىككە تەرىس اسەر ەتەرى ايدان انىق.
ابۋباكىر قايراننىڭ «تۇيەلەر تراگەدياسى» اتتى ىزا جىرى بار. مالدىڭ كيەسىنەن قوعامىنا باعىنىشتى كەيىنگى ماڭگۇرت قازاقتىڭ قورىقپايتىن بولعانى; ءوز كورىن ءوزى قازعان ناقۇرىستاي، وبىرداي ارانى اشىلعان ەت كومبيناتىنا وتكىزۋ ءۇشىن اۋىلداعى تۇيە جانۋاردى وبال جاساپ، تەحنيكامەن سوعىپ ولتىرگەنى تۋرالى.
قاماۋداعى تەكتى تۇلىك، كيەلى،
مويىندارىن كوككە قاراپ يەدى.
قۇلاپ جاتىر بىرىنەن سوڭ بىرەۋى،
ەلەستەتسەم، ءىشىم وت بوپ كۇيەدى!
...بۇعاۋلانعان تۇيەلەردى سونان سوڭ،
دىرىلداتىپ «دت»-مەنەن سۇيرەتتى.
بار ەدى اعام تۇيە باققان جاسىنان
«توقتات، كانە، سۇمدىقتى!» دەپ سول اعام،
مىلتىق اتتى ديرەكتوردىڭ باسىنان.
ابۋباكىر اقىن ءومىر بويى تۇيە باققان اكەسى قايتىس بولعان سوڭ، 3000 باس تۇيە تۇلىگىنىڭ قۇرىپ كەتكەنىمەن ولەڭىن اياقتايدى. ءتورت تۇلىك مال باسى ەلدە كۇرت ازايىپ كەتكەنى وسى تەكتەس كەسىرلىك زاردابى. قۇنارلى شۇباتتان ايىرىلۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى اتا تۇلىك مالمەن قوسا جوعالتۋ.
3. «وتامالى» ۇعىمى
وتامالى. كوكتەمنىڭ باس كەزىندەگى اۋا-رايىنىڭ ەڭ جايسىز مەرزىمى. ء«بىزدىڭ قازاق ايدى دا بىلمەيدى، جۇلدىزدى دا بىلمەيدى، جىلدى توقسان بولعاندا: «جەر مۇز» – دەيدى. وتامالى، ساۋىردە قوي قوزدايدى. قىس بولىپ، سۋىق بولسا، اقپان مەن قاڭتار دەيدى». ء(ماشھۇر ءجۇسىپ، 4 توم، 5-بەت). ي.ۆ.گەتەنىڭ «اينىماس ەككارت» (1813) اتتى باللاداسى سكانديناۆ فولكلورىنان قارىزعا الىنعان سيۋجەت. ەككارت ەپوس كەيىپكەرى، ادامدارعا بوران باستالارىن الدىن الا ەسكەرتەتىن مەيىربان شال. ول «بورانداعى جيھانكەز جىرى» اتتى ودا (1771) جازعان. گەتەدە بوراندا قازا تاپقان لەاندر ەسىمدى عاشىق جارعا ارناعان ولەڭ بار، سۇيگەنى گەرو سۋعا كەتىپ ولەدى.
«سوۆسەم نە ۆەرنەتسيا، سكرىلاس، / بىت موجەت، ۆ چۋجيە كرايا./ يديتە، وۆەچكي، يديتە،/ توميتسيا دۋشا مويا». («باقتاشىنىڭ شاعىم جىرى»).
ورىس تىرشىلىگىندە وتامالىعا ۇقساس ۇعىم – «پادەرا»، ول قۇيىنداي سوققان قارلى-جاڭبىر ارالاسقان بوران. «پادەرا – بۋريا س ۆيحرەم، دوجدەم، سنەگوم». (سلوۆار وبلاستنىح ي ۋستارەۆشيح سلوۆ پو ا.پ.چاپىگينۋ).
يگور زولوتۋسسكي «گوگول» اتتى ماقالاسىندا نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگولدىڭ ناعاشى اتاسى يۆان ماتۆەەۆيچ كوسياروۆسكي تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «بىردە بۇرقاسىن بوراندا ول ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن يەسىز اشىق دالادا ايازدا قالىپ قويادى. ونى تاۋىپ العاندا ەسىن بىلمەيدى، ال كوزىندە مۇز بولادى. ونىڭ ءبىر كوزى، ماريا يۆانوۆنا جازعانىنداي، ء«ولدى». قىزى اكەسىنىڭ كوزىن سۋىق سورىپ سەمدى، سوقىر قىلدى دەگەنى عوي.
لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆ ەستە جوق ەسكى زامانعى ۇلى دالانى سۋرەتتەيدى. باعزىدا اڭ-قۇسى ءورىپ جۇرگەن كەڭ دالاعا ەرىگەن مۇزدىقتان وزەندەر سارقىراي اقتى، قازان-شۇڭقىرلاردا كولدەر پايدا بولدى، تسيكلوندار شىعىسقا لاپ قويدى، جاڭبىر مەن قار توپەپ تاستاعان سوڭ، جازىقتا ورماندار ءوسىپ شىقتى دەيدى. دەمەك، وتامالى قۇبىلىسى ۇلى دالانىڭ نەگىزى جاراتىلىسىندا بولعان عوي.
«جىلدىڭ باس ايى – وتامالى بولىپ سانالعان. مەرزىمى جاعىنان قازىرگى ماي ايىنا سايكەس كەلەدى. بۇل اتاۋدىڭ توركىنى تۇركى تىلدەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك كەزدەسەتىن «وت»، ياعني ءشوپ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ادەتتە، وتامالى ايىندا كوك قاۋلاي شىعىپ، اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالادى. اي ەسەبىنىڭ رەت ءتارتىبىن سارالايتىن دەرەكتەردىڭ ءبىرىن شوقان ءۋاليحانوۆتان كەزدەستىرەمىز: 1.وتامالى (مارت), 2. ساراتان (اپرەل), كوكەك (ماي)...».
جەر جۇتۋعا تويمايدى; وت وتىنعا تويمايدى; قۇلاق ەستۋگە تويمايدى; كىسى ويعا تويمايدى; ءبورى قويعا تويمايدى.
ء«ساۋىر ساندى قىس، وتامالى ويىلعان قىس (وتامال دا ساۋىردە بولادى), ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى قىس. ساراتان-زاۋزا سەنەن دە قورقام» دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار. شالدار ايتادى ەكەن، زاۋزادا جەلىدە بايلاۋلى قۇلىن قىرىلعان، ەنەسى ىعىپ كەتكەن، شاي قايناتىم ۋاقىت جاڭبىرلى، جەلدى بۇرشاق قار جاۋىپ، كۇن ىسىتىپ وسىنداي وقيعا بولعان دەپ. سول ساتتە ءتۇس قايتا كۇن قايتا جىلىنىپ، ولگەن مالدىڭ تەرىسىن الۋعا ۇلگەرمەي، ءشىرىپ، يىستەنىپ كەتكەن دەپ... زاۋزا، ساراتان دەگەن وسى ايدا ۇشاتىن كىشىلەۋ سارى قوڭىزدىڭ اتى». (ۇركىمباي قىدىرالين، «باتىس قازاقستان قازاقتارىنىڭ ادەت-عۇرىپ ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرى»).
ساتيريك-جازۋشى تابىل قۇلياس: «وتامالى نەگىزىنەن باتىس وڭىرىندە بولادى. ءۇش-ءتورت وبلىسىنا ءتان قۇبىلىس. وتامالى وتپەي مالشىلار ساقتىعىن جوعالتپايدى. بۇل قىس پەن كوكتەمنىڭ الماسۋ كەزەڭى».
وتا. قىرىپ-جويۋ، جوق قىلۋ، قۇرتۋ. وتالۋمەن ءتۇبىرى ءبىر.
وتامالى تۋرالى عىلىمي بولجام بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعايدىڭ تىلدىك تانىم كىتابىندا ايقىن بەرىلگەن. «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا حالىقتىق ەتيمولوگياعا تۇسىنىك: «جازعاسالىمنىڭ ەڭ جايسىز كەزىن انەۋكۇنى اجەسى «وتامالى» دەپ اتاپ ەدى.
–وسى «وتامالى» نەمەنە؟ نە دەگەن ءسوز ءوزى؟ – اباي سونى سۇرادى. – وتامالى كوكەك ايىنىڭ ون بىرىندە كىرىپ، ون جەتىسىندە شىعادى. جەلسىز، بورانسىز وتپەيدى. قىستىڭ ەڭ سوڭعى ءزارى سوندا. وتامالى دەپ اتانعانى – ءبىر بايدىڭ وتامالى دەگەن قويشىسى بولعان ەكەن. سول پاقىر كۇن قايىرادى ەكەن-اۋ! كوكەكتىڭ سۋىعى باستالعان ۋاقىتتا، الگى، قويدى جايىلىسقا شىعارايىق، بوران بولادى. قويدىڭ قىستان تيتىقتاپ شىققان كەزى، مالىڭنان ايىرىلاسىڭ دەسە، بايى ءبىر ءدىنى قاتتى كاپىر ەكەن. سەن توعىشارلىق قىلىپ الداپ وتىرسىڭ دەپ، وتامالىنى ساباپ-ساباپ، قويدى جايىلىسقا شىعارتادى. سول كۇنى، قۇداي كورسەتپەسىن، ءبىر قاتتى بوران باستالىپ، تاق ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن سوعىپ، بار قوي ىعىپ كەتىپ قىرىلىپتى دا، قويدان قالمايمىن دەپ، وتامالى پاقىر دا ءۇسىپ ءولىپتى. كوكەكتىڭ سۋىعى – «وتامالى» اتانعانى سودان دەيدى. اجەڭ پاقىر سونى بىلەدى عوي، – قاراباس».
اكادەميك ءى.كەڭەسباەۆ قۇراستىرعان سوزدىكتەگى قوسىمشالاردا بەلگىلى عالىم قۇلمات ومىراليەۆ بىلاي دەپ جازادى: «قازاقشا اي اتتارى قازاقستاننىڭ ءار جەرىندە ءارتۇرلى اتالادى. ەگەر شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ العان دەرەكتە ناۋرىزىم – فەۆرال، وتامالى – مارت، شارشاتامىز – يۋل ايى بولىپ كەلسە، ءبىر جەرلەردە (قازاقستاننىڭ شىعىسىندا، وڭتۇستىگى مەن باتىسىندا) ايدىڭ قىركۇيەك اتى اتالماي، ونىڭ ورنىنا ميزام (ميزان) اي اتى (زودياك جۇلدىزى اتى) ايتىلادى. حۋت (نە ءۇت) ايىن قازاقستاندا شىعىسىندا ءبىردىڭ ايى، ال حامال ايىن كوكەك دەپ اتايدى».
اراب تىلىندەگى (حۇت) – بالىق، ال «حامال» – توقتى زودياك شوقجۇلدىزدارىنىڭ اتاۋلارى ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە اقپان جانە ناۋرىز ايلارىنىڭ اتى رەتىندە دە قولدانىلعان ەكەن. بىزدىڭشە، «وتامالى» اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىنا ءداپ وسى ەكى اتاۋ سەبەپكەر بولعان سەكىلدى. ەرتە كەزەڭدەردە «حۇت»(اقپان) جانە «حامال»(ناۋرىز) اي اتتارىنىڭ قوسارلانا قاتار اتالۋى سەبەپتى اۋەلگى كەزدە «حۇت+حامال» اتالىپ، كەيىنىرەك ء«ۇت+امال» دىبىستىق قۇرامىندا ءجۇرىپ، تىلىمىزدە «وتامالى» ءسوزى قالىپتاسقان دەپ جورامالداۋعا بولادى. وسى ەكى اتاۋدان پايدا بولعان «وتامالى» باستاپقىدا قىس پەن كوكتەم اراسىندا ءولارا كەزەڭدى بەينەلەگەن دە بولۋى مۇمكىن. سوڭىرا ول جىلدىڭ وسى مەرزىمىنە ساي كەلەتىن امال اتاۋىنا اينالعان دەپ ءتۇسىنۋدىڭ ورايى بار». (بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعاي. ء«تىل ۇشىنداعى تاريح»).
نەبەسنىي سۆود، گورياششي سلاۆوي زۆەزدنوي،
تاينستۆەننو گلياديت يز گلۋبينى، –
ي مى پلىۆەم، پىلايۋششەي بەزدنوي
سو ۆسەح ستورون وكرۋجەنى.
فەدور تيۋتچەۆ – ورىستىڭ ەڭ تۇڭعيىق فيلوسوف اقىنى، ەكى دۇنيە لەبىن سەزىنەتىندەي، تابيعاتتىڭ يرراتسيونالدى سوقىر ستيحيالىق قۇدىرەتىن تۇيسىكپەن ءبىلىپ، جانى تىتىركەنەردەي جىرلاعان. بولمىس حاوس ەكەنىن، مەڭىرەۋ، مىلقاۋ، ادامدى بۋىرقانعان داۋىلدى تەڭىزدەگى جاڭقا قۇرلى كورمەي، شىبىن جانىن شىرقىراتىپ جانشىپ جىبەرەتىن دۇلەيلىگىن ءدال تيۋتچەۆتەي سۇمدىق سەزىنگەن اقىن سيرەك. توبىق جارماعامبەتوۆ جازمىشقا باعىنباي، سوڭعى دەمى قالعانشا الىسقان ادام وبرازىن اسقان مەيىرىممەن، جاناشىرلىقپەن تەبىرەنە سۋرەتتەۋى تيۋتچەۆتىك سارىنداعى كۇڭىرەنۋگە ۇقساس. ستيحيالىق وراسان زور كۇشتى ماعجان «قارا ءتۇن، ونىڭ زورلىعى» نىشاندا جىرعا قوستى.
توبىق جارماعامبەتوۆ اڭىز-اڭگىمەسىندە قوي-ەشكىنى قازاق حالقىنىڭ ءتول تۇلىگى، مال باققان حالىقتىڭ ءومىر سالتى رەتىندە تاڭداپ الدى.
قوي – وت، كۇن قۋاتىن، ەرلىك، قىرسىقتىقتى تۇسپالدايتىن ماڭىزدى سيمۆولدىڭ ءبىرى. قوي باستى امون قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە يوردانيانىڭ استاناسى اممان اتالعان; قوشقار ءمۇيىزى قۇدايلىق بەلگى سانالعان. كوبىنەسە قوي قۇربانعا شالاتىن مال رەتىندە ءجيى پايدالانىلعان.
قۇربان ايتتا قوشقار شالادى. قۇرباندىققا ادامدار شالىنعان سۇراپىل زامانداردىڭ قۇرۋىن، ءدىن وعان رەسمي تىيىم سالۋىن تۇسپالدايدى. قويدىڭ مومىندىعىن نىشان رەتىندە دىندەردە تۇسپالدادى. التىن جاباعى – گرەكتە يەن داۋلەتتىڭ بەلگىسى.
«قوشقار. 1. ورتا ءجۇز ارعىن تايپاسىنىڭ قۇرامىندا قوشقار رۋى بار. 2. ورتا جۇزدەگى قىپشاق تايپاسى قۇرامىندا قوشقار رۋى بار. 3. ماجارستانداعى قىپشاقتاردىڭ قۇرامىندا قوشقار (كوچكار) رۋى بار» (اقسەلەۋ سەيدىمبەك. «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى»). قازاق شەجىرەسىندە ەركەك قوي قوشقار مەن ەشكى بالاسى تەكە تايپالىق اتاۋعا يە ەكەنى ءبىلىندى. ونىڭ داستۇرلىك، عۇرىپتىق استارى بولماسا اتاماس ەدى.
قوي بالاسىنا سۇيىسپەنشىلىك تابىل قۇلياستىڭ «جيەمبەت» اتتى كىتابىندا بار: «قوي از تۋادى. ءوزى قوڭىر، ءوزى مومىن كەلەدى. تەز كوبەيەدى. ءبىرىن-ءبىرى جاتىرقامايدى. ءبىرىنىڭ قوزىسىن ءبىرى ەمىزىپ الا بەرەدى. وسكەسىن ەكى توبەنىڭ ارجاعىنا شىعىپ كەتسە دە ماڭىراسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جوقتاپ جاتادى. وتار، وتار قاپتاپ كەلە جاتسا دا ءبىرىنىڭ ىرىزدىعىن يت سىقىلدى اۋزىنان جۇلىپ جەپ، الىمجەتتىك ەتپەيدى. الدىنداعى بۇيىرعانىنا قاناعات ەتەدى. تويعانىن بىلەدى.سەمىزدىگىن دە كوتەرەدى. قازاقتا «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن ماقال سودان قالعان. اتتەڭ، ءبىر قوي پىشاققا ىلىكسە ەكىنشىسى دە ولگىسى كەپ تۇرادى. ءبىر تامىردان تاراعان ءشوپتى ءبولىپ جەيدى. قىزعانىشى جوق. اشتىققا دۋشار بولسا، ءبارى بىردەي ازاپتى تارتادى. ماڭىراعانى دا ءبىر-سارىندىلىقتى تانىتادى».
ايگۇل كەمەلباەۆا،
جازۋشى
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
