«ءوز ءسوزىم وزىمدىكى»

اباي

ءبىزدىڭ دە اۋىلدا توعىزىنشى مامىر جاقىنداعان سايىن مەكتەپتە ارداگەرلەرمەن كەزدەسۋلەر وتەتىن. الاقانداي اۋىلدىڭ بارلىق مايدانگەر اقساقالدارىن تانيمىز. جىلداعى ءداستۇر بويىنشا، كەزدەسۋدى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ۇيىمداستىرادى.  ادەتتەگىندەي ءسوز كەزەگىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ توكەن اقساقال الادى. ماسكەۋ تۇبىنەن بەرلينگە دەيىن جاياۋ جەتكەن قارت جاۋىنگەر فاشيستەرمەن قالاي سوعىسقانى جايلى ۇزاق اڭگىمەلەيتىن. سوسىن سۇراپىل جىلدارى كولحوزعا باسشىلىق ەتكەن گۇلشاباق اپا تىلداعىلاردىڭ جانكەشتى ەڭبەگى جايلى سىر شەرتەتىن. ال ءبىز كەش سوڭىندا قادىرلى اتا-اجەلەرىمىزگە گۇل سىيلاپ، ءان سالامىز. ولەڭ وقيمىز. ولەڭ وقۋعا كەزەك كەلگەندە سىنىپتاعى وقۋ وزاتى ەركەبەك العا شىعىپ: «ۇستىمدە ءسۇر شينەلىم،

«ءوز ءسوزىم وزىمدىكى»

اباي

ءبىزدىڭ دە اۋىلدا توعىزىنشى مامىر جاقىنداعان سايىن مەكتەپتە ارداگەرلەرمەن كەزدەسۋلەر وتەتىن. الاقانداي اۋىلدىڭ بارلىق مايدانگەر اقساقالدارىن تانيمىز. جىلداعى ءداستۇر بويىنشا، كەزدەسۋدى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ۇيىمداستىرادى.  ادەتتەگىندەي ءسوز كەزەگىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ توكەن اقساقال الادى. ماسكەۋ تۇبىنەن بەرلينگە دەيىن جاياۋ جەتكەن قارت جاۋىنگەر فاشيستەرمەن قالاي سوعىسقانى جايلى ۇزاق اڭگىمەلەيتىن. سوسىن سۇراپىل جىلدارى كولحوزعا باسشىلىق ەتكەن گۇلشاباق اپا تىلداعىلاردىڭ جانكەشتى ەڭبەگى جايلى سىر شەرتەتىن. ال ءبىز كەش سوڭىندا قادىرلى اتا-اجەلەرىمىزگە گۇل سىيلاپ، ءان سالامىز. ولەڭ وقيمىز. ولەڭ وقۋعا كەزەك كەلگەندە سىنىپتاعى وقۋ وزاتى ەركەبەك العا شىعىپ: «ۇستىمدە ءسۇر شينەلىم،

اقساڭداي باسىپ كەلەمىن» - دەپ، قاسىم امانجولوۆتىڭ وتتى ولەڭىمەن كونتسەرتتىك ءبولىمنىڭ شىمىلدىعىن اشاتىن. سوعىس جىلدارى گوسپيتال بولعان ەكى قاباتتى 8-جىلدىق مەكتەبىمىزدە سول ءبىر كەشتەر وتە اسەرلى وتەتىن. وسىلايشا، جىل سايىن اۋىلعا كوكتەم كەلگەندە اۋىلداعى التى مايدانگەر اقساقال جانە گۇلشاباق اجەيمەن كەزدەسىپ تۇرامىز. كۇن كوسەمنىڭ بالا كەزگى بەينەسى بەينەلەنگەن بەس جۇلدىز كەۋدەمىزگە قادالعاندا پيونەرلەردىڭ سوڭىنا ەرىپ، مايدانگەرلەر اۋلاسىن تازالايتىنبىز.ون بەس مەملەكەتتى قورشاعان قىزىل دۋال قۇلعاندا دا ءبىز بۇل داعدىمىزدان اينىعانىمىز جوق. كۇندەر وسىلاي ءوتىپ جاتتى. مەن ورتالاۋ مەكتەپتى اياقتاپ، كورشى اۋىلداعى ورتا مەكتەپكە اۋىستىم. تامىز ايىنىڭ سوڭعى جەكسەنبىسى شەشەم تالدىقورعانعا بارىپ مەكتەپكە كيەتىن سۋ جاڭا كيىمدەر الىپ كەلدى. ارينە داپتەر، قالام تاعىسى تاعى بار. مەن كيىپ كورەم. ادەتتەگىندەي شەشەم الىپ كەلگەن كيىمدەر ۇلكەن. - اپا، ءبىر «رازمەر» ۇلكەن عوي دەيمىن. «قار تۇسكەنگە دەيىن ءوسىپ كەتەسىڭ. كەڭ بولعانى جاقسى عوي. تىرتىسىپ تۇرعانشا»- دەيدى شەشەم جىلداعى ءسوزىن قايتالاپ.ساتىپ بەرگەن كيىمىن جىلداعىداي قار تۇسكەنشە توزدىرىپ تاستايسىڭ.ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنى اكەم اقىلىن ايتتى. «بالام، بيىلدان باستاپ سەن جوعارعى سىنىپتا وقيسىڭ.ەندى ەكى جىلدان كەيىن مەكتەپتى اياقتاپ، جوعارعى وقۋ ورنىنا قۇجات تاپسىراسىڭ. وسى ۋاقىتقا دەيىن جاقسى وقىدىڭ.بۇدان بىلاي دا ساباعىڭا تياناقتى بول.الدىڭداعى اعاڭ سەگىز بىتىرگەننەن كەيىن وقىماي كەتتى. جىگىت بولدىم دەپ، شىلىم شەكتى. كەش باتسا كوشە كەزىپ، ساباق بەتىن اشپايتىن.سوندا دا ينستيتۋتقا تۇسىردىك، ونى تاستاپ كەتتى.قازىر ءجۇر كورىنگەمەن توبەلەسىپ» دەدى  اعاما اشۋىن توگىپ. انام اراشا ءتۇستى: «مۇرات ساباعىن وقىماي كەتسە وعان ەكەۋىمىز كىنالىمىز، جۇمىس-جۇمىس دەپ قاداعالامادىق. قازىرگە دەيىن  توبەلەسىن قويماسا، وعان سۇم سوعىس كىنالى. اۋعاننان جۇيكەسى جۇقارىپ كەلگەن.»-دەپ ايتقانى مۇڭ ەدى، اكەم تىپتەن اشۋعا ءمىندى. «قايداعى جۇيكەسى توزعان. ەركەلىك. توزسا اۋەلبەك شالدىڭ جۇيكەسى توزىپ كەتپەدى مە؟ۇلى وتان سوعىسىنا ورىمدەي جاس كەزىندە اتتانىپ، كورمەگەنى جوق. نەمىستىڭ دە، سوۆەتتىڭ دە تۇرمەسىن كوردى.» مەن سول كەزدە عانا مەكتەپتىڭ قاسىندا تۇراتىن اۋەلبەك اتانىڭ سوعىستا بولعانىن ءبىلدىم. وزىمنەن ءوزىم قىسىلىپ كەتتىم. اۋەلبەك اقساقالدىڭ الدىندا ءوزىمدى كىنالى ادامداي سەزىندىم. توعىزىنشى مامىر كۇنى ارداگەر اقساقالدار قولدارىنا گۇل الىپ، كەۋدەلەرىنە وردەن، مەدالدارىن تاعىپ مەكتەپتى بەتكە الىپ بارا جاتقاندا اۋەلبەك اتا قانداي كوڭىل كۇيدە بولدى ەكەن؟ وسى دۇنيە مەنى قازىرگە دەيىن مازالايدى. ول كەزدە بالا بولدىق اۋەلبەك اقساقالدىڭ تاعدىرىن تۇسىنبەدىك. جاسالعان قياناتتىڭ اۋىرلىعىن دا سەزىنبەدىك.بىلمەدىك.

«ۇلى جەڭىسكە 65 جىل! بۇل بابالاردىڭ قانىمەن، انالارىمىزدىڭ كوز جاسىمەن كەلگەن ۇلى جەڭىس»-دەپ تەلەديدار بىتكەن شۋلاي باستاعاندا، مەنىڭ ەسىمە اۋەلبەك اقساقال ءتۇستى.ون سەگىزىندە وت كەشىپ، ماسكەۋ تۇبىنە جەتكەن نەمىسپەن ارپالىسىپ، جاۋدىڭ تۇرمەسىندەگى ادام توزگىسىز ازاپتى باسىنان كەشىرگەن قارت جاۋىنگەر. 1945-ءتىڭ كوكتەمىندە سوعىس اياقتالىپ، اياعى شىنجىردان، قولى كىسەننەن بوساپ، تۋعان جەرگە جەتەمىن-اۋ دەگەن كەزدە قايتا جانعان ءۇمىت وتى ءسونىپ، «حالىق جاۋى» اتانىپ، مۇرتتى كوسەم كورگە كىرگەنشە اباقتىدا وتىرعان قايران قارا شالىم. وتان ءۇشىن دەپ، كەۋدەسىن وتقا توسەگەن اۋەلبەك اقساقال سىندى ميلليونداعان جازىقسىز جاۋىنگەرلەردىڭ قانى  كوممۋنيستتىك پارتيانىڭ موينىندا كەتتى.الىستاعى ماسكەۋدى قويشى، ءسىرا. تۋعان اۋىلىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنبەگەن جانى جارالى جاۋىنگەرلەر قانشا ما؟  بيىل جەڭىستىڭ 65 جىلدىعىنا وراي، رەسەي فەدەراتسياسى تمد ەلدەرىندەگى كوزى ءتىرى بارلىق مايدانگەرلەردى ارنايى مەدالمەن ماراپاتتاماق. الايدا، بۇل جوعارىدا ايتىلعان ادىلەتسىزدىكتەردىڭ وتەۋى بولا الادى ما؟ كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى - بۇگىنگى رەسەي فەدەراتسياسى ماسكەۋ ءۇشىن جان اياماي سوعىسىپ، بار جازىعى نەمىس تۇرمەسىندە وتىرعانى ءۇشىن حالىق جاۋى اتانعان جانداردان رەسمي كەشىرىم سۇراماق تۇگىلى، سول ءبىر قياناتتاردى ۇمىتقان ءتارىزدى.جالپى، پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاعىندا وتىرعان رەسەي فەدەراتسياسى الەم الدىندا جاساعان كۇناسىن كارى قۇرلىقتاعى وركەنيەتتى مەملەكەتتەردەي جاريا ەتە الماي وتىر.قازىردىڭ وزىندە كرەمەل تورىندە وتىرعاندار دەربەس مەملەكەتتەردىڭ ىشكى شارۋاسىنا ارالاسىپ كەتە بەرەدى.   سودان دا بولار انگليا، گەرمانيا، فرانتسيا سىندى زيالى مەملەكەتتەردىڭ رەسەيدى ەۋروپاعا قوسپايتىنى. الايدا، ولار يمپەريالىق امبيتسيامەن 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىسىن ەۋروپاعا جاسالعان سوققى دەپ ەسەپتەسە كەرەك. ۇلتتىق يدەولوگياسىنا بەي-جاي قارامايتىن رەسمي ماسكەۋ وسى ءبىر جەڭىستىڭ بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا كەڭىنەن اتالىپ وتۋىنە ىقىلاستى. ال بۇل جەڭىسكە سالقىن قاندى قارايتىن بالتىق ەلدەرىنە قاباعىن تۇيە قارايدى. «ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز كوممۋنيستىك پارتيا ءۇشىن سوعىسقان قىزىل حاحولدار ەمەس، ۋكراينانىڭ دەربەستىگىن مۇرات ەتكەن،ستەپان بوندەرو سىندى ەرلەر»-دەپ ۋكراينا حالقى ۇران تاستاعاندا، مەدۆەدەۆ پەن پۋتين تىنىش وتىرا المادى. بيلىك باسىنا ورىسشىل يانۋكوۆيچ قايتا كەلدى. الايدا، يۋششەنكو كەزىندە قىزىل كوميسسارلارعا وق اتقان، ۇلتشىل ستەپان بوندەروعا «ۋكراينا باتىرى» اتاعى بەرىلدى.سول تۇستا رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارى جاپا تارماعاي جاعالارىن ۇستاپ،ءسوزى وتەتىن، ءسوزى جەتەتىن جەرگە دەيىن شۋلاتتى. اۋەلى كيەۆتەگى رەسەيشىل كۇش ەكس-پرەزيدەنتتەرىن سوتقا دا بەردى. ايتسە دە، ۋكراينا زاڭى بويىنشا، ولگەن ادامنان اتاقتى قايتا الۋعا بولمايدى. ال ءبىز بۇل  تۇرعىدا تاعى دا تابانسىزدىق تانىتتىق.تۇركى حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۋ ەتكەن، قازاقتان شىققان تۇڭعىش ديسەدەنت، ۇلى ساياساتكەر مۇستافا شوقايعا لايىقتى باعاسىن بەرە المادىق...

الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانعا تۋعان ءوڭىرى قاراعاندىدان ءبىر كوشەنى دە قيمادىق.جەرگىلىكتى ورىس باسىلىمى: «ءاليحان دەگەن تەررور.تەروررعا كوشە بەرۋ دەگەن نە سۇمدىق»-دەگەندە ءبىز جۇمعان اۋىزىمىزدى اششا دا المادىق.

سوڭعى كەزدەرى «1941-1945 جىلى بولعان سوعىستىڭ بىزگە قاتىسى جوق. قازاقتىڭ ۇلى وتان سوعىسى جوڭعارلار مەن بولعان سوعىس.»- دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. كوبىنە-كوپ وزدەرىن ۇلتشىل ەسەپتەيتىن قوعامدىق قوزعالىستار تاراپىنان. 90 -جىلداردىڭ سوڭىندا بۇل ماسەلە «جاس الاش» گازەتىندە دە كوتەرىلگەن. بۇنداي پىكىردى سوعىستى كورمەگەن ۇرپاققا ايتۋ  وڭاي دەيتىندەر ارينە بار. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قانداي قيىندىقتارمەن كەلگەنىن ءبىز كارى تاريحتان بىلەمىز. بۇل تۇستا تەبىنگىسىنەن تەر توگىپ، ەتىگىمەن سۋ كەشكەن قاتارى سيرەگەن قارتتارىمىزدى رەنجىتۋدەن دە اۋلاقپىز. الايدا،كوك بايراعىمىزدىڭ استىندا وسكەن بۇگىنگى ۇرپاق بودان ەل بولىپ جەتكەن جەڭىستى ەمەس، نوقتاسىز ەركىن كەزىمىزدەگى ۇلى جەڭىستەردى جىرلاۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن سوڭعى حانىمىز كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ اقمولا بەكىنىسىن ورىس باسقىنشىلارىنان ازات ەتكەن كۇن اياۋلى بولسا يگى ەدى. ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان ەكىنشى دۇنيجۇزىلىك سوعىستا فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋ راسىندا وڭايعا سوققان جوق. قىزىل تۋ استىنا باس قوسقان ون بەس رەسپۋبليكا رەسەي اۋماعىنداعى اۆتونوميالاردى قوسقاندا جيىرمادان اسا ۇلت پەن ۇلىس قاتار تۇرىپ نەمىستەرگە وق اتتى. جارتى ەۋروپا مەن الپاۋىت اقش-تا بىزبەن تىزە قوستى. وسىلايشا، جابىلا ءجۇرىپ جاۋدى جەڭدى. ەرلىكتى باعالاۋعا كەلگەندە دە شوۆينيستىك قالپىنان اينىماعان كسرو-داعى اعا ۇلت ورىستار بىزدەرگە قىرىن قارادى. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويالىق 1941-1945 جىلدىڭ ناعىز قاھارماندارى ءوز باعالارىن تىم كەش الدى.

P.S اڭگىمەمىزدى  ماقالا باسىندا ءسوز ەتكەن اۋەلبەك اقساقالدىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيىمەن تۇيىندەلىك. بۇگىنگى تاڭدا توقساندى القىمداپ قالعان عازيز قارت تالدىقورعان قالاسىندا تۇرادى. ناۋرىزدىڭ 13 كۇنگى سۋ بوگەتىنىڭ تاسۋىنان قىزىلاعاش اۋىلىنىڭ جەرمەن جەكسەن بولعانى بارشاعا ءمالىم. ءوز اۋىلداستارىنداي اۋەلبەك اقساقال دا باسپاناسىز قالعان. قازىر قارالى اۋىلدا قۇرىلىس جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. جاڭا پاتەرگە كىرگەندەر دە جوق ەمەس. الايدا، اۋەلبەك اقساقالدىڭ ءۇيىنىڭ ازىرگە ىرگە تاسى عانا قۇيىلىپتى. سوعىس... نەمىس پەن كوممۋنيستەردىڭ تۇرمەسى... قوڭىر تاۋلاردىڭ قۇشاعىندا بەيقام تىرىلىك كەشىپ جاتقان جانداردىڭ  ءومىرىن قيعان تابيعات اپاتى... جاراتقان سىزگە ۇزاق عۇمىردى وسىنشاما ازاپتاردى كورۋگە جازعان با؟ تاعدىرى تەك ازاپتان تۇرعان قايران قارا شال-اي...