ەسكi سىرقاتى قايتالاپ قالعان كورشi كەمپiر كەلiنi شاقىرعان «جەدەل جاردەم» كولiگiنە وتىرۋدان ءۇزiلدi-كەسiلدi باس تارتتى... كەيۋانانى تiكسiندiرگەن نارسە - دارiگەرلiك كومەك ماشيناسىنىڭ قاپتالىندا جارقىراپ كوزگە ۇرىپ تۇرعان قىزىل كرەست بەلگiسi بولىپ شىقتى!

«قانشا عۇمىرىم  قالعانىن بiر اللا عانا  بiلەدi. تورiمنەن كورiم جۋىق قالعاندا مۇنداي كاپiردiڭ كولiگiنە مiنiپ، كرەسiنە كiرiپ جاتقىم كەلمەيدi. ەكi دۇنيەدە ريزا بولسىن دەسەڭدەر مەنi قىستاماڭدار! كۇنا ارقالاتپاڭدار..» دەپ ازار دا بەزەر بولىپ، ەسiنەن تانىپ تىنعانشا كەلگەن دارiگەرلەرگە دە، بالا-شاعاسىنا دا كونبەي جاتىپ العان ەكەن. باسقا كولiك تاۋىپ اكەلگەنشە قارت انانىڭ كوزi جۇمىلىپ، ءجۇرiپ كەتكەن... ۇرپاقتارى اياق-استىنان ۇلارداي شۋلاپ قالا بەردi.

بiر قاراعاندا، دارiگەرلiك كومەك دەر كەزiندە كورسەتiلمەگەننەن بولعان قازا سياقتى. بiراق تۋرا كەلگەن اجالعا مەديتسينا دا لاجسىز. ونىڭ ۇستiنە جاسى كەلگەن كاريا. تالقانى تاۋسىلعان دا بولار.

ءدال وسىعان ۇقساس ءجايتتiڭ بولعانى تۋرالى كوپ جىل بۇرىن بiر باسىلىمنان وقىعان دا ەدiم. ەندi مiنە ءوز قۇلاعىممەن ەستiپ، كۋادۇر بولدىم.

ەسكi سىرقاتى قايتالاپ قالعان كورشi كەمپiر كەلiنi شاقىرعان «جەدەل جاردەم» كولiگiنە وتىرۋدان ءۇزiلدi-كەسiلدi باس تارتتى... كەيۋانانى تiكسiندiرگەن نارسە - دارiگەرلiك كومەك ماشيناسىنىڭ قاپتالىندا جارقىراپ كوزگە ۇرىپ تۇرعان قىزىل كرەست بەلگiسi بولىپ شىقتى!

«قانشا عۇمىرىم  قالعانىن بiر اللا عانا  بiلەدi. تورiمنەن كورiم جۋىق قالعاندا مۇنداي كاپiردiڭ كولiگiنە مiنiپ، كرەسiنە كiرiپ جاتقىم كەلمەيدi. ەكi دۇنيەدە ريزا بولسىن دەسەڭدەر مەنi قىستاماڭدار! كۇنا ارقالاتپاڭدار..» دەپ ازار دا بەزەر بولىپ، ەسiنەن تانىپ تىنعانشا كەلگەن دارiگەرلەرگە دە، بالا-شاعاسىنا دا كونبەي جاتىپ العان ەكەن. باسقا كولiك تاۋىپ اكەلگەنشە قارت انانىڭ كوزi جۇمىلىپ، ءجۇرiپ كەتكەن... ۇرپاقتارى اياق-استىنان ۇلارداي شۋلاپ قالا بەردi.

بiر قاراعاندا، دارiگەرلiك كومەك دەر كەزiندە كورسەتiلمەگەننەن بولعان قازا سياقتى. بiراق تۋرا كەلگەن اجالعا مەديتسينا دا لاجسىز. ونىڭ ۇستiنە جاسى كەلگەن كاريا. تالقانى تاۋسىلعان دا بولار.

ءدال وسىعان ۇقساس ءجايتتiڭ بولعانى تۋرالى كوپ جىل بۇرىن بiر باسىلىمنان وقىعان دا ەدiم. ەندi مiنە ءوز قۇلاعىممەن ەستiپ، كۋادۇر بولدىم.

بۇل جەردە دارiگەرلەردi ايىپتاۋ ءجون بولا ما؟ كەمپiردi ىقتيارسىز اكەتپەدiڭدەر دەپ قالاي ايتپاقپىز؟ كiمدi كiم كۇشتەپ ەمدەمەك؟ ناۋقاسى مەڭدەگەن شەشەلەرiنە ءسوزi وتپەگەن بالا-شاعاسىنا  نە دەپ بولادى؟ ونسىز دا قايعىدان قامىعىپ وتىرعاندا.  بۇل جەردە بiرەۋگە كiنا تاعۋ ورىنسىز. بiراق، ءبارiبiر دە بايىزسىز كوڭiل جاۋاپ iزدەپ، جاي تاپپايدى.

جارىقتىقتى «يت كورگەن ەشكi كوزدەندiرگەن»  وسى قىزىل كرەستكە بiزدiڭ كوزiمiز بەن بويىمىز ۇيرەنiپ كەتكەنi سونداي - نازار دا اۋدارا بەرمەيمiز. ول دا ءوزiمiز ءومiر بويى جۇتىپ جۇرگەن اۋا سەكiلدi ەلەۋسiز، ەتەنە بولىپ كەتكەلi قاش-شان؟!. كۇندەلiكتi تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ قاتارىنا سiڭiپ العان.

مەن وسى وقيعادان كەيiن جان-جاعىما باجايلاپ قاراپ باعىپ ەدiم - قالاداعى كوشەلەردiڭ تۇس-تۇسىنان  «مەنمۇندالاعان» قىزىل-جاسىل كرەستەردi كورە باستادىم.

الماتىدا جۇيتكiپ جۇرگەن «جەدەل جاردەم» كولiكتەرiنiڭ ءبارiنiڭ دە قابىرعاسىندا قىزىل كرەست! مالiمەتكە قاراعاندا، مۇنداعى جەدەل مەديتسينالىق جاردەم ستانساسىنىڭ دارiگەرلەرi جىلىنا 600 مىڭ ادامنىڭ شاقىرۋىنا بارىپ، كومەك كورسەتەدi ەكەن. سوندا الماتىداعى اۋرۋدان اراشالانعان سول التى ءجۇز مىڭ ادام العىسىن اللاعا قوسا قىزىل كرەستكە دە  ايتا ما؟ ال بۇكiل قازاقستان بويىنشا شە؟

سوناۋ اتەيستiك، قۇدايسىز كەڭەس وكiمەتiنiڭ كەزiندە وسى قىزىل كرەستiڭ قاسىندا قىزىل اي تۇراتىن ەدi عوي؟ بiز سول مۇسىلماندىق نىشانىمىزدان تاۋەلسiزدiك تۇسىندا قالايشا ايىرىلىپ قالدىق؟

جالپى، قانداي كرەست بولسا دا ول - قاي-قاشانعى ۇعىمدا حريستيان دiنiنiڭ بەلگiسi بولىپ سانالادى. ونىڭ وزiندiك تەرەڭ تاريحى بار. و باستا كونە مىسىر مەن بابىلدا، اسسيريا مەن مەسسوپوتاميادا، ت.ب. جەرلەردە قۇدايلار ءرامiزi بولىپ تابىلعان كرەست كەيiنiرەك حريستيان كونفەسسياسىنداعى ەلدەردiڭ كوپشiلiگiنiڭ دiني قۇلشىلىعىنىڭ باستى نىشانىنا اينالعان. حريستيان دiنiندە يسا پايعامباردىڭ پونتي پيلاتتىڭ ۇكiمiمەن كرەسكە شەگەلەنiپ، ازاپتالىپ ءولتiرiلۋiمەن بايلانىستى پايدا بولعانى بەلگiلi.
ورىستىڭ «كرەست» ءسوزi لاتىننىڭ «سrux» - ياعني «دار اعاشى، نەمەسە اعاشتان جاسالعان ازاپتاۋ قۇرالى» دەگەن سوزiنەن شىققان. وسىدان لاتىن تiلiندە «cruciare» - «ازاپتاۋ، قيناۋ» دەگەن ەتiستiك پايدا بولعان ەكەن. ال بۇل  ورىسشا «كرەستيت» - قازاق تiلiندە «شوقىندىرۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتiنiن اركiم بiلەدi. ورىس تiلiندەگi كرەستكە قاتىستى تۇراقتى ءسوز تiركەستەرi دە قازاقى ۇعىممەن قاراساڭ وڭىپ تۇرعان جوق: «پوستاۆيت كرەست - سىزىپ تاستاۋ، جوق قىلۋ»، «نەستي سۆوي كرەست - ءوز ازابىڭدى ءوزiڭ ارقالاۋ»  دەگەن ماعىنادا. دەمەك،  ازاپتاۋ، قيناۋ، جوق قىلۋ، جويۋ، ازاپ ارقالاۋ، شوقىنۋ سياقتى ۇعىمدار بەرەتiن، ۇلتتىق تانىم-تۇسiنiگiمiزگە، سالت-سانامىزعا ۇيلەسپەك تۇرماق اسا قايشى كەلەتiن كرەست بەلگiسi بۇگiنگi ەگەمەن ەلiمiزدi قالايشا جاۋلاپ العان؟ بۇعان كiمدەر جول بەرiپ وتىر؟

جەر بەتiندەگi يسلام دiنiنiڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتپاق بولعان ريم پاپاسى ۋربان II 1095 جىلى ءوزi مۇرىندىق بولىپ، ساۋىن ايتىپ،  بۇكiل باتىس-شىعىس ەۋروپانىڭ قىلىش ۇستاۋعا جارايتىن ەركەك كiندiكتiسiنiڭ ءبارiن تiك كوتەرiپ، قارۋلاندىرىپ، اتقا قوندىرىپ، مۇحاممەددiڭ (س.ع.س.) ۇمبەتتەرiنە قارسى العاشقى كرەست جورىعىن ۇيىمداستىرعان. سودان باستاپ 1270 جىلعا دەيiن يسلام دiنiن ومiردەن وشiرۋگە،  كۇللi مۇسىلمانداردى قىرىپ-جويۋعا باعىتتالعان  8 كرەست جورىعى جاسالعان. وعان قاتىسقان بۇكiل جاۋىنگەرلەر كۇللi ساۋىتتارىنىڭ، كيiمدەرiنiڭ ءوڭiرi مەن ساۋىرىنا، كەۋدەسi مەن ارقاسىنا، قالقانى مەن توقىمىنا دەيiن كرەست بەلگiسiن سالعىزىپ سوعىسقاندىقتان سولاي اتالعان. ادامزات تاريحىندا بiزدiڭ دiندەستەرiمiزدi قانعا بوياعان بۇل سەگiز كرەست جورىعى - سول زامانداعى سەگiز دۇنيەجۇزiلiك سوعىسپەن پاراپار بولعان! جانە بارلىعى دا مۇسىلماندارعا قارسى جويقىن سوعىستار ەدi. بiزدiڭ ماقتانىشىمىز قىپشاق بەيبارىس سۇلتان وسى دۇنيەجۇزiلiك سوعىستاردىڭ قاھارمان جەڭiمپازى ەكەنiن ايتا كەتۋ ارتىق بولماس. سول بەيبارىس بابامىز بۇگiن تiرiلiپ كەلسە نە بەتiمiزدi ايتار ەدiك؟

جالپى سكانديناۆيا مەن ەۆروپا عانا ەمەس، بۇكiل دۇنيەجۇزiندەگi حريستيان دiنiندەگi ەلدەردiڭ كوپشiلiگiنiڭ تۋلارى مەن گەربتەرiندە وسى كرەست بەلگiسi بار.

ال، قازiرگi قىزىل كرەست  شۆەيتساريانىڭ تۋىنان الىنعان. 1859 جىلى فرانتسۋزدار مەن يتالياندار بiرiگiپ اۆستريالىقتارمەن سوعىسقاندا ەكi جاقتان 40 مىڭ ادام قىرىلعان. سول قانقۇيلى سوعىستىڭ  زارداپتارىن، ۇرىس دالاسىندا قانسىراپ ءولiپ جاتقان مىڭداعان ساربازداردىڭ جاعدايىن ءوز كوزiمەن كورiپ، جانى تۇرشiككەن شۆەيتساريالىق iسكەر ازامات جان انري ديۋنان  «سولفەرينو شايقاسى تۋرالى ەستەلiكتەر» اتتى كiتاپ جازىپ، سوعىستان جاپا شەككەندەرگە قول ۇشىن سوزىپ، جاردەم بەرەتiن بەيتاراپ ۇيىم قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان. جانە سول ۇسىنىسىنىڭ iسكە اسۋىنا ءوزi  بەل شەشiپ كiرiسكەن. بۇل يگiلiكتi iسكە زاڭگەر گيۋستاۆ مۋانەنi جانە باسقا دوستارىن تارتىپ، 1863 جىلى جەنەۆادا حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمىن قۇرعان. نەگiزگi مiندەتi سوعىستا بۇلiنشiلiككە ۇشىراعان، جەر سiلكiنۋدەن، تاسقىن-سەل، قار كوشكiنiنەن اپاتقا ۇشىراعان ادامدارعا مەديتسينالىق، الەۋمەتتiك كومەك كورسەتۋ، سونداي-اق حالىقتى iندەت اۋرۋلارىنان ساقتاندىرۋ، ەمدەۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ بولعان... جانە وسى يگiلiكتi دە ونەگەلi iسi ءۇشiن انري ديۋنان 1901 جىلى بەيبiتشiلiك ءۇشiن بەرiلگەن تۇڭعىش نوبەل سىيلىعىن العان. ال ول اشقان حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمىنا ءجۇز جىلدىڭ iشiندە ەكi مارتە نوبەل سىيلىعى بەرiلگەنi دە تەگiن ەمەس.  بiر  نازار اۋدارار ءجايت،  باعزى زامانداردا ءومiر قوزعالىسىنىڭ، كۇننiڭ، جارىقتىڭ، يگiلiكتiڭ نىشانى بولىپ كەلگەن سۆاستيكا بەلگiسiن قانقۇيلى گيتلەر فاشيستiك، ناتسيستiك رامiزگە اينالدىرىپ، ادامزات الدىندا قارابەت قىلىپ، وشپەس كۇيە جاقسا، كەرiسiنشە ادامگەرشiلiكتi انري ديۋنان كرەستiڭ قىرعىن-جويقىن ماعىناسىن حالىقتار الدىندا اقتاۋعا ۇلەس قوستى.

بiز بۇل جەردە قىزىل كرەست سىندى اسا بەدەلدi حالىقارالىق ۇيىمعا توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز. ماسەلە - باسقادا. ماسەلە، وسى سالادا دا كرەست اتاۋلى ومىراۋلاپ العا شىعىپ، بiزدiڭ قىزىل ايىمىزدىڭ كەنجەلەپ قالۋىندا.

مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) مەككەدەن مادينەگە حيجرەت ەتكەن تۇنگi كوكتە ەرەكشە جارقىراعان اسىل اي سوڭىرا كۇللi مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قاسيەتتi رامiزiنە اينالعانى ايان. «اسپاندا اي بولماسا اداسادى» دەيتiن ولەڭ جولى وسىندايدا ەسكە تۇسەدi.  سونىمەن قوسا، جارتى الەمدi جاۋلاعان جاھانگەر تۇرiك وسمان پاشا تۇسiندە جەردiڭ بiر شەتiنەن ەكiنشi شەتiنە دەيiن ۇزىنىنان ۇزاق جارقىراي سوزىلىپ جاتقان شالقاق  ايدى كورiپ، سول ءتۇسiن جاقسىلىققا جورىپ، مۇسىلماندىق سارا جولعا بالاپ، اي بەينەسiن ءوز تۋىنا جاپسىرىپتى دەگەن دە ءافسانا بار.

اتام قازاقتىڭ جاڭا اي تۋعاندا:

اي كوردiم،  امان كوردiم،

الدەقانداي زامان كوردiم.

ەسكi ايدا ەسiركە،

جاڭا ايدا جارىلقا،- دەپ  ايعا باتا جاساۋ سالتى، سۇيiكتi قىزىنا اي، ايمان، ايگۇل دەپ ات قويۋ عۇرپى، سۇلۋلىقتى ايعا تەڭەۋ ءداستۇرi الميساقتان بەرi كەلە جاتىر.

ەگەر ەۋروپا تاريحشىلارىنا باقساق، سوناۋ ىقىلىم زاماننان جەتكەن  مۇسىلماندىق اي بەينەسiن تۇرiكتەر وزدەرi جاۋلاعان ۆيزانتيادان الىپ، 1453 جىلى  وسمان يمپەرياسىنا ءرامiز ەتiپتi-مiس. ولاردىڭ جازۋىنشا، اي - كونستانتينوپول قالاسىنىڭ  تاڭباسى كورiنەدi. بۇل جەردە مۇنى - ءوز بيدايىڭدى وزiڭە بۇيىرتقىسى كەلمەۋدiڭ ايقىن مىسالىنا بالاپ، وسى بiر ەۋروپوتسەنتيستiك وزبىرلار قىل اياعى ايدىڭ بەينەسiن دە بiزگە قيعىسى كەلمەيدi-اۋ دەپ  كۇيiكتi كەسiم جاساۋعا دا بولار ەدi. بiراق تاريحي فاكت، ارتەفاكت دەيتiن بۇلتارمايتىن دا بۇلتارتپايتىن، بۇلجىمايتىن دا بۇلجىتپايتىن ءجايتتار بار عوي. ونى جوققا شىعارۋ قيىن. تاريحتىڭ ارباسىنان ءتۇسiپ قالۋعا بولار، بiراق تۇسسەڭ - تاريحتىڭ دوڭگەلەگiنiڭ استىنا تۇسەسiڭ.

ادامزات تاريحىن زەردەلەيتiن ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان اسا قۇندى جادiگەرلەر قاتارىنداعى - كادiمگi ايدىڭ تاڭبالارىنان ونىڭ كۇنمەن، جۇلدىزبەن، كرەستپەن قاتار ءرامiز رەتiندە بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ەجەلگi وركەنيەتتەر كەزiندە قولدانىستا بولعانىن بايقايمىز. قازiرگi باستى دiندەر جاراتىلماستان بۇرىنعى زامانداردا  ەجەلگi مەسسوپوتاميا كەزەڭiنەن تابىلعان اتاقتى بiر تاڭبادا:  شالقالاعان ايدىڭ اياسىندا - دوڭگەلەك كۇن، ال ونىڭ ورتاسىندا - كرەست بەينەلەنگەن. وسى  تاڭبانى زەرتتەۋشi عالىمدار  مۇنداعى اي بەلگiسi - اي قۇدايى - سينانىڭ بەينەسi, ال كۇن -  كۇن قۇدايى اششۋر دەپ ساناعان. ءدال وسىنداي ايلى تاڭبالار ەجەلگi اسسيريا مەن بابىل جەرiنەن دە تابىلعانى ءمالiم. وسى اتالعان سيمۆولدار تۇگەلىمەن (ونىڭ ىشىندە سۆاستيكا دا بار!) ءبىزدىڭ تۇركىستانداعى كوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىسىڭ ورنەكتەرىنەن دە كەزدەسەدى. قالاي بولعاندا دا الەمدەگi ەڭ جاس دiن - يسلامنىڭ تەمiرقازىعىنا اينالعان اي ءرامiزiنiڭ تاريحى جەر سەرiگi جارالعالى كەلە جاتقانداي تىم ارiدە ەكەنi ءسوزسiز.  ويتكەنi تۇرiكتەر يەلەنگەن ۆيزانتيا مادەنيەتi - مەسسوپوتاميا، بابىل مادەنيەتiنiڭ جالعاسى، شىعىس ريم وركەنيەتiنiڭ جەمiسi. ساياسي بيلiكتi العانىمەن تۇرiكتەر بۇل ەلدiڭ مادەني-تاريحي مۇرالارى مەن جادiگەرلەرiن بۇلiنشiلiككە ۇشىراتپاي، قيراتپاي، امان ساقتاپ قالدى. بۇگiن سونىڭ ارقاسىندا ەلiندەگi تۋريزمدi دامىتىپ، جۇرەك جالعاپ وتىرعان جايى بار.

شاكارiم  اتامىز ستامبۋل شاھارىنىڭ اتى «يسلام بول» دەگەننەن شىققان دەسە، كەڭەستiك اتاقتى تۇركولوگ، اكادەميك اندرەي كونونوۆ كونستانتينوپول ءسوزiنiڭ بۇرمالانىپ ايتىلۋىنان شىققان دەپ جازادى. قالاي بولعاندا دا كەزiندە  پراۆوسلاۆيە دiنiنiڭ ورداسى ءارi شىعىس ريم  يمپەرياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالعان  ۆيزانتيا مەن ونىڭ استاناسى كونستانتينوپول تۇرiكتەر باسىپ الماي تۇرىپ-اق شىعىس وركەنيەتiنiڭ وشاعى، مادەنيەتiنiڭ ۇستىنى  بولعانىن تاريحي مۇرالار دالەلدەيدi. سوندىقتان تۇركيا تۋىنداعى اي مەن جۇلدىزدىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە دەپ ايتۋعا تولىق نەگiز بار. كەشەگi قىتاي مەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ ورتاسىنان ويىپ ورىن الىپ،  تاۋەلسiزدiككە قول سوزعان شىعىس تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋىندا دا اي مەن جۇلدىز بولعان.

ال بiزدiڭ جاس مەملەكەتiمiز تىم ەۋروپاشىل بولامىز دەپ، كيەلi دە اياۋلى ايىمىزدان ايني باستاعان جوقپىز با؟

1876-1878 جىلدارداعى ورىس-تۇرiك سوعىسى كەزiندە تۇرiك ەلi قورعانىس ءرامiزi رەتiندە قىزىل ايدى قابىلدايتىنىن، دەگەنمەن دۇشپاندارى پايدالاناتىن  قىزىل  كرەستi دە قۇرمەت تۇتاتىنىن مالiمدەگەن.  سول تۇستا پارسى ەلi دە قىزىل كرەستەن باس تارتىپ، قىزىل ارىستان مەن كۇن بەلگiسiن قابىلدايتىنىن جاريالاعان.  بۇل ۇسىنىستار كەيiن جەنەۆاداعى ديپلوماتيالىق كونفەرەنتسيادا ماقۇلدانىپ، بەكiتiلگەن. سونداي-اق، يران يسلام رەسپۋبليكاسى 1980 جىلعى اقش-پەن سوعىس كەزiندە بۇرىنعى ءرامiزدi تارك ەتiپ، قىزىل اي بەلگiسiن قابىلداعان.

قازاقستان اۋماعىندا قىزىل كرەست ۇيىمى 1877 جىلى العاش رەت قاپالدا قۇرىلىپ، 1896 جىلى الماتىدا اۋرۋحاناسى اشىلعان.

ال كەڭەس ۇكiمەتi بولسا سوناۋ 1923 جىلى-اق قىزىل كرەست پەن قىزىل اي قوعامدارىنىڭ وداعىن قۇرىپ، تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋعا تىرىسقان. وسى تاقىلەتتەس ۇيىم الماتىدا 1936 جىلى  قۇرىلعان. ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن  وسى اتتاس قوعام دا  ءوزگەرiسكە ۇشىرادى. ول 2002 جىلى جاڭادان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىزىل اي قوعامى بولىپ قايتا قۇرىلىپ، كەلەسi جىلى حالىقارالىق قىزىل كرەست پەن قىزىل اي قوعامدارىنىڭ حالىقارالىق فەدەراتسياسىنا مۇشە بولدى.

مەنiڭشە، بiزدەگi بۇل ۇيىمنىڭ اتى دارداي دا، زاتى - بولماشى سياقتى. عالامتورداعى ەكi سايتىندا دا بiر قايىرىمدىلىق كونتسەرتiن وتكiزگەننەن باسقا تىندىرعان iستەرi تۋرالى ەشتەڭە ايتا الماپتى. شەكەسiندەگi «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىزىل اي قوعامى. 1938 جىل قۇىلعان» دەگەن (« ...جىلى قۇرىلعان» دەپ جازعانداعى ءتۇرi) قاتە جازىلعان شالا مالiمەتتەن باسقا قازاقشا ەشتەڭە كورە المادىق. بۇل قوعامدا جاقسى پسيحولوگ ماماندار بار سياقتى، ويتكەنi پسيحولوگيا جونiنەن قىزىقتى ەلەكتروندى كiتاپحانا جابدىقتاعان ەكەن جانە ءار وبلىستاعى ۇزدiك پسيحولوگ مامانداردىڭ اتى-ءجونi, مەكەن-جايلارىن كورسەتiپتi. بiراق قوعام باسشىلارى زارداپ شەككەن جۇرتتىڭ جۇيكەسiن ەمدەگەننەن باسقا دا مەديتسينالىق-الەۋمەتتiك كومەكتەر كەرەك ەكەنiن ەستەن شىعارىپ العان با دەيسiڭ.

كەڭەس زامانىندا زايسان زiلزالاسى كەزiندە زارداپ شەككەن جۇرتقا زور قولعابىس جاساعان ارداقتى ۇيىمنىڭ بۇگiن ءۇنi وشكەن. بۇگiنگi قىزىلاعاش  تراگەدياسى مەن تارباعاتاي تاسقىنى كەزiندە دە توبە كورسەتكەنiن بايقامادىق.  سوندا وسىندايدا اپاتقا ۇشىراعاندارعا ات سالىسپاي، مويىن بۇرماي، قايرات قىلماي قازاقستاننىڭ «قىزىل ايى» ايعا باتا قىلىپ وتىر ما؟ الدە قولىنان تۇك كەلمەيتiن قاۋقارسىز، قارجىسىز، بولىمسىز ۇيىمعا اينالعانى ما؟ جيعان-تەرگەن قاراجاتى ادەتتەگiدەي تالان-تاراجعا ءتۇسiپ جاتىر ما؟ كiم بiلسiن؟..

مەنiڭشە، بiزدە قىزىل ايعا قۇرمەت از، ىقىلاس-ىنتا دا ماردىمسىز. دiندارلارىمىزدىڭ ءوزi قۇراندى قۇرمەتتەگەنiمەن، ايدى ارداقتاي بەرمەيتiن سىڭايلى.  بiز قىزىل ايدى قادiرلەپ، قاسيەتتەپ، قاستەرلەۋدi ۇرپاقتار ساناسىنا بالا باقشادان، مەكتەپ قابىرعاسىنان سiڭدiرە بەرۋiمiز قاجەت. بالكiم، قىزىل اي قوعامىن جۇرت  بولىپ جۇمىلا قولعا الىپ، مەملەكەتتiك دەڭگەيدە قولداۋ كەرەك بولار. بۇل تۇستا تۇركيا، مىسىر، يران، ساۋد ارابياسى سياقتى ەلدەردەن ۇيرەنسەك ارتىق ەمەس. انكارا قالاسىنداعى ەڭ ورتالىق ۇلكەن اۋدان قىزىل اي دەپ اتالادى. جاۋىنگەر ەر تۇرiك قىزىل ايدى باعالاي بiلەدi.

بۇل كۇندە قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارساڭىز دا ءدارiحانا،  اپتەكا، فارماتسيا دۇكەنi دەگەندەردiڭ قاي تۇستا ەكەنiن الىستان-اق باعامداۋعا بولادى: ءبارiنiڭ بەلدەۋi مەن دودەگەسiندە قىزىل نەمەسە جاسىل كرەستەر اندىزداپ، جارقىلداپ، لاپىلداپ تۇر!

بiزدiڭ ەلiمiزدە بۇرىن بولماعان وسى بiر جاسىل كرەستەر سوڭعى كەزدە قايدان قاپتاپ كەتتi? باقساق، بۇنى شىعارعان باسقا ەمەس، ءوزiمiزدiڭ نىسانالى ميحايل گورباچەۆiمiز بولىپ شىقتى. ول نوبەل سىيلىعىن العاننان كەيiن 1993 جىلى ريو دە جانەيرودا وتكەن الەمدiك سامميتتi پايدالانىپ، «حالىقارالىق جاسىل كرەست» اتتى ەكولوگيالىق  ۇيىم قۇرىپ، وعان جاسىل كرەستi ءرامiز ەتiپ العان. ۇيىمعا دۇنيەجۇزiنiڭ جيىرمادان استام ەلi مۇشە بولعان. سودان كەلەسi جىلى  الدىمەن ماسكەۋ، ارتىنشا بۇكiل رەسەي ۇكiمەتi گورباچەۆتىڭ سول جاسىل كرەسiن ءسال وزگەرتiپ، ورتاسىنا  اق ءتۇستi جىلان وراتىلعان كوزەنi بەينەلەپ، ءدارiحانالاردىڭ سىرتىنا ەمبلەما-بەلگi رەتiندە iلۋ تۋرالى شەشiم قابىلدادى.  2005 جىلى ۋكراينا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگi دە وسىعان ۇقساس شەشiم شىعاردى. كورشiلەردەن نە جاڭالىق كورسە سونى قايتالاپ، كوشiرiپ ۇيرەنگەن بiزدiڭ شەنەۋنiكتەر قالىسسىن با - ورتاسىنداعى جىلانى بار كوزەنi ويمىشتاپ جاتۋدى ارتىق جۇمىس كورiپ، سىلىپ تاستاپ، جاسىل كرەسكە باس سالىپ جارماسا كەتتi! مiنە، سودان بەرi بiزدiڭ ءدارiحانالارىمىزدىڭ ءبارi جاسىل كرەستiڭ اياسىنا كوشە باستادى.

جاسىل ءتۇستiڭ ەكولوگيالىق جانە مۇسىلماندىق ەكi استارى بار. بiراق  سول جاسىل ءتۇس كرەستكە اينالعان سوڭ مۇسىلماندىق ءمان-ماعىناسىنان جۇرداي بولادى. وسىنىڭ استارىندا بiزدiڭ دiنiمiزدi اياق-استى ەتۋ عانا ەمەس، ءاجۋالاۋ دا جاتقان جوق پا؟

كرەستiڭ اتى - كرەست، ونى  مەيلi  قانداي تۇسكە بوياساڭ دا ءوزiنiڭ و باستاعى دiني مازمۇنىن، حريستياندىق ءمان-ماعىناسىن جوعالتپايدى. ءسويتiپ، بiز بiرەۋدiڭ توتيايىن باسقان مىس كرەسiن  جەردەن جەتi قويان تاپقانداي جارنامالاپ جۇرگەندە  ءوزiمiزدiڭ التىنداي ايىمىز جەتiمسiرەپ، ايدالادا ادىرا قالدى.

سوڭعى حالىق ساناعى بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 74 پايىزعا جۋىعى مۇسىلمان ەكەنi انىقتالدى. ال، مۇحيتتىڭ ارعى بەتiندەگiلەر بۇل پايىزدى دا تومەندەتiپ كورسەتكiسi كەلەدi. مىسالعا، اقش  ۇكiمەتiنiڭ پيۋ زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مالiمەتiنە سۇيەنiپ دايىنداعان جاحاندىق مۇسىلمان ەلدەرi جونiندەگi بايانداماسىندا 2009 جىلعى 8 قاراشاداعى جاعداي  بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ 56,4 پايىزىن عانا مۇسىلمان دەپ كورسەتكەن. ال كورشiلەس قىرعىز ەلiندە بۇل كورسەتكiش 86,3 پايىز دەلiنگەن. بiزدەگi سوڭعى ساناقتا  ۇلتىمىزدىڭ سانى 64 پايىزدى قۇراپ وتىر، ال بiزدەن باسقا تاتار، ۇيعىر، ءازiربايجان، دۇنگەن، شەشەن، ينگۋش، كۋرد، ت.ب. مۇسىلمان دiندەس جۇرتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكiلدەرiن قوسساق، جاماعاتتارىمىز تۋرالى كورسەتكiش ودان دا وسە تۇسپەي مە؟ الاش كوسەمi احمەت بايتۇرسىنوۆشا: «الحامدۋليللاح...  11 ميلليون مۇسىلمان ەلiمiز» دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولار ەدi. اتتەڭ، بiراق... تiلiمiز بارمايدى، احۋالىمىز الگiندەي.

ەندەشە، سوندا 11 ملن. مۇسىلمان ءومiر ءسۇرiپ جاتقان ەلiمiزدە، تورiمiزگە قىزىل-جاسىل كرەستi قاپتاتىپ قويىپ، بiزدiكi نە تالتاڭ؟

كونفۋتسي: «دۇنيەنi رامiزدەر مەن بەلگiلەر بيلەيدi» دەگەن. «تۇبiندە قازاقستان حازار قاعاناتىنىڭ كەبiن كيiپ قالماسىن» دەگەن قاۋiپتi اكادەميك راحمانقۇل بەردiباەۆ بەكەر ايتپاعان. حازار تاريحىنىڭ iندەتi قازاق تاريحىنا جۇعا باستاعان سياقتى. وسىدان ساقتانباي وتىرمىز، ساقتانعىمىز دا كەلمەيدi. ساقتانباعاندى كiم ساقتايدى؟

ماقالامىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەندەي،   ازاپتاۋ، قيناۋ. جوق قىلۋ، جويۋ، ازاپ ارقالاۋ، شوقىنۋ سياقتى ۇعىمدار بەرەتiن، ۇلتتىق تانىم-تۇسiنiگiمiزگە ۇيلەسپەك تۇرماق اسا قايشى كەلەتiن كرەست بەلگiسiنەن بۇگiنگi تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ قۇتىلار كۇنi بولا ما؟ جوق الدە بۇل جەردە بۇكiل قازاقستاندىقتاردى شوقىندىرۋعا باعىتتالعان بiز بiلمەيتiن بiر جىمىسقى ساياسات جاتىر ما؟ ونسىز دا يەگوۆى كۋاگەرلەرi, باپتيستەر،  كريشنايتتەر، ت.ب. سياقتى قاپتاعان جات دiندەردiڭ جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ، جان-جۇرەگiن شىرماپ جاتقانى مىناۋ!  ونسىز دا يسلاميت، قورانيت، احمەديت... جانە باسقا دا ءتۇرلi ۇحيت-سۇحيت دەپ، جالقى ۇلتىمىز، جالعىز نانىمىمىزدى، دiنiمiز بەن دiلiمiزدi بولشەكتەپ بارا جاتقان سىرتقى كۇشتەر اناۋ! وسىناۋ بiر قاراعاندا ەلەۋسiز كورiنگەنiمەن كۇرمەۋi كۇردەلi ماسەلەگە پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگi, مۇسىلمانداردىڭ دiني باسقارماسى، قىزىل اي قوعامى قالاي قاراپ، نە دەپ جاۋاپ بەرەر، قانداي شەشiم قابىلدار  ەكەن؟ الدە، ادەتتەگiدەي، جاۋىردى جابا توقي سالا ما؟ ايتپەسە، پەندە بولعان سوڭ اۋىرماي-سىرقاماي تۇرمايمىز - ءوزiمiز ءدارi الاتىن ءدارiحانا، ءوزiمiزدi  اكەتiپ بارا جاتاتىن «جەدەل جاردەم» - بارiندە جارقىراپ كرەست تۇرعاندا، يمان ءۇيiرۋدi دە ۇمىتاتىن شىعارمىز. ءبۇيتiپ ۇيiرگەن يمانىڭنان نە ساۋاپ؟

ادامزاتقا بiتكەن ويشىل قالامگەرلەردiڭ ماڭداي الدىنداعى لەۆ تولستويدىڭ ءوزi:  «تۇبiندە بۇكiل الەم يسلامعا كەلەدi» دەگەندi بەكەر جازباعان. بiز دە وسى كورiپكەلدiك ءسوزدiڭ تەرەڭiنە بويلاپ، تۇكپiرiنە ءۇڭiلiپ، ءوزiمiز ءۇشiن، ەلiمiز ءۇشiن، ۇرپاقتار ءۇشiن قورىتىندى جاساي الساق قانەكي؟!