مەنىڭ وسى ماقالانى جازۋىما بىردەن ءبىر سەبەپكەر بولعان كىسى – دەپۋتات كامال بۇرحانوۆ! «الدار كوسە دەگەن كiم ءوزi? ول – الاياق، الدامشى بiرەۋ. ونىڭ ۇيرەتەرi – زاڭ بويىنشا جازالانۋعا لايىق قىلمىس – الاياقتىق» – دەپ، اۋىز ادەبيەتىنەن الدار كوسەنى الىپ تاستاۋ تۋرالى تەپسىنىپ ماسەلە كوتەرەتىن  كادىمگى كامال نيزامۇلى.

وسىدان شامامەن ءۇش اپتا بۇرىن استاناداعى ورىنبور كوشەسىنىڭ بويىندا، «تايقازان» ءدامحاناسىنىڭ الدىندا وسى كامەكەڭمەن كەزدەسىپ، امانداسقانىم; باق-قا كوپ شىعاتىن بەلسەندى دەپۋتات رەتىندە ءوزىن سىرتتاي جاقسى بىلەتىنىمدى ايتىپ، الدا قايتا قارالعالى جاتقان كوشى-قون زاڭى تۋرالى سويلەسكەنىم بار.

– كامال اعا، قىتايدان كەلگەن ءبىر جىگىتتى سىزگە تانىستىرسام. امال بولسا، ۋاقىتشا بولسا دا، شتاتتان تىس كومەكشى ەتىپ الساڭىز، ءبىز سول جىگىت ارقىلى قازاق كوشىنە بايلانىستى ۇسىنىستار بەرسەك، ول ۇسىنىستاردىڭ ەندىگى جاسالاتىن كوشى-قون زاڭىنا كىرۋىنە ءسىز ىقپال ەتسەڭىز، - دەدىم دەپۋتاتقا بىردەن قولقا سالىپ..

ويتكەنى، مەن ول جىگىتتى وسىنىڭ الدىندا تاراپ كەتكەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ داۋرەندەپ تۇرعان كەزىندە ەكس-دەپۋتات بەكبولات تىلەۋحانعا دا تانىستىرعام. بەكبولات قانايۇلى بىردەن كەلىسىپ، سول ازاماتتى شتاتتان تىس كومەكشى ەتىپ الىپ، قولىنا كۋالىك بەرىپ، كوشى-قون زاڭىنىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك تۋدىرعان-تۇعىن. سونىڭ ارقاسىندا، 2011-جىلدىڭ 22-شىلدەسىندە پرەزيدەت قول قويعان، 16-تامىزدان باستاپ رەسمي قولدانىسقا ەنگەن حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭعا شەتەلدەن فاميلياسىز كەلەتىن قانداستارىمىز ءۇشىن «3) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان كەيىن قولدا بار قۇجاتتارىنىڭ نەگىزىندە اتىن، اكەسىنىڭ اتىن (ول بولعاندا) جانە تەگىن قازاق تىلىندە دۇرىستاپ جازۋعا قۇقىعى بار» دەگەن سۋ جاڭا تارماق قوسىلدى. سونىمەن بىرگە، ورالماندار الدىمەن قازاقستان ازاماتتىقىعىن الىپ، سوسىن بارىپ كۆوتاعا قول جەتكىزەتىن تارماق تا وسى زاڭعا كىرگەن بولاتىن. ەندى سول بەكبولات تىلەۋحانعا ىستەگەن ء«ادىستى» كامال نيزامۇلىنا دا قولدانباقپىن عوي مەن پاقىر. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كىسى وزىمىزبەن تاعدىرلاس جان، شەتتە –تاشكەنت وبلىسى، شۇرالىساي اۋىلىندا تۋعان. شەتتەگى قازاقتىڭ ءبىر ۇلكەن قاناتى وسى وزبەكستاندا جاتىر. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە، باسقا-باسقا، كامەكەڭ بەي-جاي قاراماۋى كەرەك قوي! 

– ول جىگىت قايدا تۇرادى؟ – دەدى دەپۋتات اعامىز.

– الماتىدا.

– جاسى نەشەدە؟ 

– ەلۋدەن ەندى عانا استى. كەزىندە بەيجىڭنەن جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن. اتاجۇرتقا كەلگەلى دە جيىرما جىل بولدى. قىتايشاعا جۇيرىك، ەكى جاقتىڭ دا كوشى-قون زاڭىن جاقسى بىلەدى. تۇڭعىش كوشى-قون زاڭىن جاساۋعا دا قاتىسقان. جاقىندا كوش جايىندا جازعان ماقالالارى جەكە كىتاپ بولىپ باسپادان شىقتى. وتە ساۋاتتى جىگىت...

– ا، ول مۇندا كەلسە، قايدا تۇرادى؟

– پاتەر جالدايدى نەمەسە قوناق ۇيدە تۇرۋىنا دا بولادى!

– بولمايدى! ۇلكەن ادام ەكەن، قينالىپ قالادى. – ول كوزىن اقشيتىپ، ەكى القانىن جايىپ، يىعىن قومداپ-قومداپ جىبەردى.

– جوق، ول جاعىنان الاڭ بولماڭىز، كامال نيزاموۆيچ! ول استانادا ۇنەمى تۇرمايدى، تەك زاڭ تالقىلانعان كەزدە عانا كەلىپ، سىزبەن تىزە قوسا وتىرىپ، جۇمىس ىستەيدى. سىزگە كومەكتەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، ول ءوزى كاسىپكەر جىگىت، قالتالى. ەلىنەن ەشتەمەسىن ايامايدى... – دەپ جاتىرمىن مەن بايقۇس. كامال نيزامۇلى ودان بەتەر شىر-پىر:

– ول قالاي بولادى؟ وتباسى الماتىدا، ءوزى مۇندا، سالت قالاي تۇرادى؟! قينالىپ قالادى عوي، بولمايدى!

– وندا ءسىزدىڭ ۇيدە تۇرسىن!

– جوق! ۇلكەن ادامعا ىڭعايسىز، قىسىلىپ قالادى عوي.

– ...؟

– ...!!!

... قويشى، تاۋ دەسەم، باۋ دەيدى. باس دەسەم، قۇلاق دەيدى. اناۋ دەسەم، مىناۋ دەيدى...

جاڭا – باسىندا كامەكەڭنىڭ «بولاشاق» كومەكشىسىن قىتايدان كەلگەن ازامات دەدىم ەمەس پە، سوعان قاراپ، «ورالمان ەكەن عوي» دەپ كامال ءنيزاموۆيچتىڭ وزىنشە جانى اشىپ، كۇيىنىپ، ەمەشەگى ءۇزىلىپ تۇرعان ءتۇرى عوي بۇل. وۋ، شىن جانى اشيتىن ادام بىلتىر اناۋ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ تالقىلانىپ، ماجىلىسكە تۇسكەندە قايدا جۇرگەن، نەگە ءبىر ءماۋ دەمەگەن؟؟! «كوپ ايتسا، كوندى، جۇرت ايتسا، بولدىمەن» كەتكەن عوي باياعى.

– جارايدى! وندا مەنى الىڭىز، كامەكە. مەن وسىندا – استانادا تۇرام، ءۇيىم دە پارلامەنتكە جاقىن، انە، انەۋ ءۇي، جاياۋ-اق كەلە سالام! – دەدىم دىڭكەم قۇرىپ!

دەپۋتات كوكەم ماعان ۆيزيتكاسىن بەرىپ، حابارلاس دەپ جولعا ءتۇستى.

حابارلاساۋىم كەرەك پە، جوق پا؟! – ويلانىپ ءجۇرمىن. حابارلاسسام، وسى كىسى مەنى شتاتتان تىس كومەكشىلىككە بىردەن الا قويار ما ەكەن؟ السا، مىنا تۇرىمەن، الداعى جەردە،  بۇل كىسىمەن تۇلكى الۋعا بولا ما ءوزى؟! ءاي، قايدام!؟.

شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار، كوڭىلدەرىنە كەلمەسىن، بارعان سايىن تىم ساپاسىزدانىپ، ۇساقتالىپ كەتتى. وعان مىسال، 1997-جىلى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە جاسالعان كوشى-قون زاڭى! اكىم ىسقاق ۇيتقى بولا وتىرىپ، شەتتەن كەلگەن اعايىندارمەن اقىلداسىپ جاسالعان سول زاڭ، شىن مانىندە، ۇلتتى ۇيىستىراتىن زاڭ ەدى. بۇل كۇندەرى ەلباسى ماقتانىشپەن ايتاتىن ميلليوننان استام قازاقتىڭ العاشقى قوماقتى لەگى اتاجۇرتقا سول زاڭنىڭ ارقاسىندا ورالىپ، ىڭ-جىڭسىز ورنالاسقان بولاتىن. سول كوپ-كورىم زاڭدى، كورىپ وتىرسىزدار، وسى بۇرىنعى-سوڭعى بۇرقاندار ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي قىپ ءبۇلدىردى. كوشى-قون زاڭى سودان بەرى قانشاما رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلارعا ۇشىرادى، ايتەۋ قانداستارىمىزدى قان قاقساتاتىن ءبىر ىلىك قوسىلىپ وتىردى. اقىر-اياعى بىلتىرعى ءتورت جىلسىز ازاماتتىق بەرىلمەيتىن، ۇلتتى ەكىگە بولشەكتەيتىن فاشيستتىك زاڭعا كەلىپ ءبىر-اق توقتادى.

ال، ورالمانداردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن وڭىرلەردى ايقىنداۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى شىققالى قاشان؟! ەلباسىنىڭ «قانداستارىمىزعا جول اشۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ جەرى كەڭ. ورنالاسامىن دەگەن جەرىن ءوزى تاڭداسىن!» دەگەنىنە نە زامان؟!

بىلتىر جىل اياعىندا وسى بۇرحاندار شاش ال دەسە، باس الىپ قابىلداعان كوشى-قون زاڭى، مىنە، ءبىر جىلعا دا جەتپەي ءشيى شىعىپ، ءماجىلىستىڭ الادعى ءبىر وتىرىسىندا قايتا قارالعالى جاتىر. ءشيى شىققانى ءوز الدىنا، جىل باسىنان بەرى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي قان سيگەن قانداستارىمىزدى ايتساڭشى! كەرى كوشىپ كەتكەندەرى قانشاما؟! ايىپپۇل تولەپ شىعىندالعانى نەشەۋ؟! ءتىپتى، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزىن الەم الدىندا ۇياتقا قالدىرعان جوق پا سول زاڭ!!؟ ايامايدى ەكەن بۇلار ەشكىمدى دە!

الماتى وبلىسىنا تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ءجۇز شاقتى وتباسى جايلى باق جاز بويى شۋلادى. ىرگەمىزدەن ءيتىن وقتىن-وقتىن ۇرگىزىپ، تاپ-تاپ بەرىپ وتىرعان رەسەي «سوۆەت وداعى ايماعىندا ءومىر سۇرگەن ورىس ءتىلدى ازاماتتار تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الماي-اق، رەسەي ازاماتتىعىن بىردەن الۋعا قاقىلى بولادى» دەپ جاتىر. ال، ءبىزدىڭ حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ءتۇرى اناۋ، سول قانداستارىمىزدىڭ حال-كۇيى تۋرالى، تىم قۇرىسا، بىرەۋى مىڭق ەتپەدى-اۋ شىركىن! الماتى وبلىسى – مىنا تۇرعان جەر. شاۋىپ بارىپ، كەزدەسۋ وتكىزۋگە، جاعدايىن بىلۋگە، مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداۋعا ءبىر مۇسىلمان شىقپادى-اۋ، اتتەڭ!

ەڭ قۇرىعاندا، قانداستارىمىزدى تابانىنان توزدىرىپ وتىرعان قر ۇكىمەتىنىڭ 2014 جىلعى 19 اقپانداعى №111 قانقۇيلى قاۋلىسىن، ۋاقىتشا بولسا دا، وزگەرتە تۇرۋعا ءبىر دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋعا جاراماعان سوڭ، نە سۇرايسىڭ بۇل بۇرقانداردان؟!! قانداستارىمەن كەزدەسۋدەن گورى، قاي جەردە پرەزيدەنت كۋبوگى ءۇشىن ات بايگەسى وتەدى، قاي جەردە ەلباسى قاتىسقان جينالىس بار، – سوعان جۇگىرەدى. سوندا سۇحبات بەرىپ، كوزگە تۇسكەندى جاندارى قالاپ تۇرادى...

وتكەنگە سالاۋات دەيىك، ال الداعى قارالاتىن كوشى-قون زاڭىندا قامتىلۋى كەرەك ۇسىنىس بىزدە شاش ەتەكەن:

- جوعارىدا ايتىلعان، قر ۇكىمەتىنىڭ 2014 جىلعى 19 اقپانداعى №111 قاۋلىسىنان باستاپ، وسىنىڭ الدىندا كوشى-قون ماسەلەسىنە سالقىنىن تيگىزگەن بارلىق قاۋلى-قارارلار مەن زاڭداردىڭ كۇشىن جويىپ نەمەسە تيىسىنشە تۇزەتۋلەر ەنگىزۋى كەرەك. ويتكەنى، مازمۇنى قايشى زاڭدار مەن قاۋلىلار قازاق كوشىنە تاعى دا زالالىن تيگىزەدى. ونى كوش باستالعالى بەرگى جىلداردان ەل جاقسى بىلەدى.

- قىتايدان كوشىپ كەلەتىن قانداستارىمىزعا قازاقستان ازاماتتىعىن بەرۋ ماسەلەسىن قحر ەلشىسىنىڭ قۇزىرىنان قايتارىپ الۋ كەرەك. تولايىم بوتەن ەلگە ازاماتتىق بەرۋدىڭ انىقتاماسىن قولىنا ۇستاپ وتىرعان ەلشىلىك ەشبىر ەلدە جوق. بۇل – ەلشىنىڭ ميسسياسىنا جاتپايدى.

- كوشىپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدان قىلمىس جاساماعانى تۋرالى انىقتاما تالاپ ەتىلمەۋگە ءتيىس. مىسالى، قىتايدا ءىستى بولعان، زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلعان تۇلعا شەتەلگە شىقپايدى. رەسمي تۇردە رۇقسات جوق. دەمەك، اتاجۇرتىنا ات ارىلتىپ، تون توزدىرىپ جەتكەن قازاق – قىلمىسقا قاتىسسىز تازا قازاق. ول قازاقتان «قىلمىسقا قاتىسىڭنىڭ جوقتىعىن راستايتىن قۇجات اكەل» دەپ قانشا دىگىرلەگەنىڭمەن قىتاي حۇكىمەتى ونداي انىقتاما بەرە المايدى. مىنە، ەكى ەل اراسىنداعى كوشى-قون جايىنا قاتىستى وسى ءبىر از عانا سايكەسسىزدىكتىڭ ءوزى كوشتىڭ ىركىلۋىنە سەبەپ تۋدىرادى.

- قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىزعا سول ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋ دەيتىن ورىنسىز تالاپ قويىلماۋى ءتيىس. ويتكەنى قىتاي ەلى شەتەل ازاماتتىعىن قابىلداعان ءوز تۇرعىنىن سول كۇنى-اق اۆتوماتتى تۇردە شىعارىپ تاستايدى. ال الدىن الا ازاماتتىعىن قايتارىپ الۋ دەيتىن ءتارتىپ ول ەلدە جوق.

- شەتتەن كەلەتىن اعايىنداردىڭ وندىرىسكە، اۋىل-شارۋاشىلىعانا ىستەتەتىن قۇرال-سايمانىن، تراكتورىن كەدەننەن كەدەرگىسىز الىپ وتۋىنە زاڭدا قولايلىق تۋى كەرەك. قانشا جەردەن وداقپىز دەگەنمەن، بەلورىس تەحنيكاسىن تەگىن بەرمەيدى بىزگە.  

- جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان ورالمان باۋىرلارىمىزعا جاتاقحانا تىركەۋىندە تۇرىپ، قازاقستان ازاماتتىعىنا قۇجات وتكىزۋىنە مۇمكىندىك جاساۋىمىز كەرەك.

 - تۇراقتى تىركەۋ تەز شەشىمىن تابۋى ءتيىس. بۇل - ەڭ باستى جايتتاردىڭ ءبىرى.

- كوشى-قون ىسىنە كوشتىڭ ىڭعايىن بىلەتىن، تاجىريبەسى بار، ىسىلعان ازاماتتار تارتىلۋى قاجەت.

- كوشى-قون اگەنتتىگى قايتادان قۇرىلۋى كەرەك.

-   «كوشى-قون قورىن» قۇرۋ كەرەك!

- كوشىپ كەلگەن اعايىندى جەرسىندىرۋ، قازاق وكىمەتىنىڭ زاڭدارىمەن تانىستىرۋ، تۇرمىس-سالت جايىن ۇقتىرۋ وسى اگەنتتىككە جۇكتەلۋى كەرەك.

- كەرەك، كەرەك، كەرەكتەر كوپ...

پارلامەت ءۇيى بۇرحاندار مۇلگىپ وتىرا بەرەتىن بۇتحانا ەمەس!  سوندىقتان، بۇرحاندار ەس-اقىلىن جيىپ، الىستان كەلگەن اعايىندارمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرۋى، ءتۇسىنىسۋى، نە كەدەرگى ەكەنىن ءوز اۋىزدارىنان ەت قۇلاقتارىمەن ەستۋلەرى كەرەك! مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن، مىناداي سىن ساعاتتا، حالىق قالاۋلىلارى جالعان نامىستى، ساسىق بيروكراتيانى، وتىرىك بىلگىرسۋدى قويىپ، قىتايدىڭ، ماڭعولدىڭ كوشى-قون زاڭىن جاقسى بىلەتىن شەتتەن كەلگەن ازاماتتاردان ارنايى كومەكشى العاندارى ءجون. ولار سەنەن اقى سۇراپ جاتقان جوق، تەگىن ىستەيدى. شەتەلدىڭ زاڭدارىنا قۇرمەت ەتە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ كوشى-قون زاڭىن كەمەلدەندىرۋى، اراداعى سايكەستىكتى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتەدى. شتاتتان تىس كومەكشى الۋ – تاعى ءبىر جاعىنان، جاسى جەتپىستەن اسقان، جەر تايانىپ تۇراتىن دەپۋتاتتار ءۇشىن ءتىپتى تابىلمايتىن قولعانات!

شىنى كەرەك، بۇرحاندارعا «شتاتتان تىس كومەكشى بولۋ» دەگەن دە – «شاراسىزدان شالعا تيۋ» بولىپ تۇر عوي بىزگە! ەڭ دۇرىسى – وسى كوشى-قون زاڭىن شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ وزدەرىنە جاساتۋ! ءار ەلدەن ورالعان بىلىكتى جىگىتتەر، قۇدايعا شۇكىر، بارشىلىق. جۇمىس توبىن قۇرىپ، تاۋەلسىز زاڭگەرلەرمەن بىرگە، كەرەك بولسا، پارلامەنتتىڭ ءبىر-ەكى دەپۋتاتىن عانا تارتا وتىرىپ كەمەلدى زاڭ جوباسىن جاساپ شىعا الادى. جەتى وبىلىس بەلگىلەنىپ، باعىت ايقىندالدى. ەندى ەلباسى تاپسىرماسىنا ساي، قولدانىستاعى جانە بۇرىنعى زاڭدار نەگىزىندە كوشى-قون زاڭىن جاساسۋعا ولاردىڭ قارىم-قابىلەتى دە، تاجىريبەسى دە قاپتال جەتەدى! قانداستارعا كەرەك  تەتىكتى جاقسى بىلەدى. ءتىپتى، وسى زاڭدى جاساۋعا قازىر ۇلكەن ساۋاتتىڭ دا كەرەگى قالمادى، ءبىلتىردان بەرى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي كوكبالاق بولعان ورتاشا نە باستاۋىش ماعلۇماتى بار مالشىنىڭ كەز-كەلگەنى-اق كەرەك تارماقتاردى قۇلاعىنان ءتىزىپ، ايتىپ بەرەدى سىزگە. پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى سونى قاراپ، كوكپارعا سالماي، ءبىر اۋىزدان ماقۇلداپ بەرسە عانا بولعانى!

 اۋىت مۇقيبەك

"جاس الاش" گازەتى.