ەسەنقۇل جاقىپبەك!..
بيولوگيالىق جاراتىلىسى كۇتپەگەن جەردەن كىلت ۇزىلگەنمەن، ادەبي-رۋحاني كودى كەلەر داۋىرلەرگە جازىلعان وسى ءبىر اياۋلى ەسىم سوناۋ اقتامبەردى، قازتۋعان، شالكيىز زامانىندا نەمەسە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جالاعا تولى داۋىرىندە ياكي جامبىل مەن كەنەن ءسوز سۋىرعان كەزەڭدە، قاسىم، توقاش، مۇقاعاليلار مۇڭعا جۇكتى زاماندا ءومىر سۇرگەن سەكىلدى اسەر قالدىرا بەرەدى. نەگە-ءدۇر؟!
جەتىم وكپەسى جەلپىلدەپ، قوس قاپتالىنان ولەڭ بوراتىپ ءجۇرىپ، ءححى عاسىردىڭ قاقپاسىن كۇزەتكەندىكتەن بە، الدە قايتالانباس ءبىتىمدى قاراپايىم قالىبىنا امالسىز سىيدىرىپ، كورپەسى جۇقا عۇمىرىن كەنەتتەن سۋىتىپ، قاپەلىمدە ۇزىناعاشتىڭ كوشەسىنەن كورىنبەي، عايىپتىڭ قۇسىنا اينالىپ كەتكەندىكتەن بە؟ بالكي، ول شىن مانىندە كيەلى ءسوز ونەرى جاراتىلعان كەزدەن باستاپ ءار داۋىردە ءومىر سۇرگەن ۇلىلارمەن رۋحتاس، مۇڭداس، سىرلاس، ۇندەس بولعاندىقتان شىعار؟
قالاي دەسەك تە، قازاق كوركەم ادەبيەتى مەن ساز ونەرىنىڭ تاريحىندا سۋىقتوبەنىڭ باۋرايىندا ومىرگە كەلىپ، الاتاۋدىڭ بيىگىنەن التى الاشقا ولەڭ ۇشىرعان ەسەنقۇل جاقىپبەك نىسپىلى ءبىرتۋار اقىننىڭ بولعانى داۋسىز!
ميىعىنا مىڭ قاتپارلى سىر جاسىرا ءجۇرىپ، انتەك جىميىپ قويىپ، ءون-بويىڭا جىلى اعىس قۇياتىن، ايدىڭ ارعى بەتىندەگى الدەبىر تىلسىم الەمدى الپىس ەكى تامىرىڭدا ويناتىپ، ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتىڭ ۇرشىعىن ازاماتتىق، الەۋمەتتىك، ليريكالىق كەڭىستىكتە ەركىن يىرگەن ەسەنقۇلداي اقىن ساناۋلى ءھام نەكەن-ساياق.
ادەتتە، اقىن-جازۋشىنىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا ارىپتەستەرى جىلى لەبىز ءبىلدىرىپ، شىعارماشىلىعىن قوپارىپ، ارشىپ، تالداپ، باعا بەرىپ جاتادى. ارينە، بۇل ادامگەرشىلىك-كىسىلىك، ساۋلەلى تۇستاردى كورۋ تۇرعىسىنان ءتاۋىر قادام. جۇمىر باستى پەندە بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە تالانتتى شىعارمالار جازىپ جۇرسەڭ، ماڭايىڭنان جىلى ءسوز كۇتەتىنىڭ دە داۋسىز. ەسەنقۇل اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى تىرشىلىگىندە ماقالالار از جازىلعان جوق جانە كوپ تە جازىلعان جوق. كوبىنە جۋرناليستيكاعا جاڭا ارالاسىپ جاتقان قىز-جىگىتتەردىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك پەن جاڭا جىر نەمەسە ءبىر ءاننىڭ ومىرگە كەلۋ تاريحىنان ءارى اسپايتىن ساۋالدارعا قۇرىلعان سۇحباتتارى ءجيى جاريالاندى. ولاي بولاتىن سەبەبى دە بار، ويتكەنى ءتۇرلى جيىن-كەشتەردە ەسەنقۇل جاقىپبەكتىڭ ماڭايىنا جاستار ءۇيىر بولدى. ءتىپتى ەكى سىلتاۋ، ءبىر سەبەپپەن ۇزىناعاشتاعى ۇيىنە، رەداكتسياعا الماتىدان ونەرلى جاستار كۇن قۇرعاتپاي ىزدەپ باراتىن.
الايدا كەز كەلگەن تالانتتى قالامگەردىڭ ەڭ ءبىرىنشى سىنشىسى – اقىننىڭ ءوزى. ۇياتتان ءۇش كۇن بۇرىن تۋعان كەز كەلگەن قوعامدا ءوز ارىڭمەن بەتپە-بەت قالعان اقجارما سەزىمدەردىڭ عانا تارازى-تاباعى تەڭ تارتادى. قاپىسىز اقتارىلاسىڭ، جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىڭ مەن جەڭىلىستەرىڭە وپىناسىڭ، ءبىر باس ارتىق تۇستارىڭا شاتتاناسىڭ. جىلايسىڭ، كۇلەسىڭ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ قايرايسىڭ، سوسىن قايتادان تىرشىلىكتىڭ ديىرمەنىمەن كەتە باراسىڭ.
«تازقارا قۇستىڭ تاعدىرى» اتتى ولەڭدەر جيناعىنداعى ەساعاڭنىڭ ءوزى تۋرالى، ءومىر جايلى، ولەڭ حاقىندا جازعان حامساسىن ءجيى وقيمىن. وقىعان سايىن، وقي بەرگىڭ كەلەدى. بوياماسى جوق، قاراپايىم دا اڭعال، ءبىر ءسات ۇلى، ءبىر ءسات قورعانسىز، ءسال نارسەدەن كوڭىلى قالىپ، جوق نارسەگە قۋاناتىن، جىر جازعان كۇنى جۇباناتىن اقىندى سول جەردەن تاباسىڭ. بىرلىك پەن ۇزىناعاشتىڭ ورتاسىن جول قىلىپ، سىبىزعىسىنىڭ ۇشىنا بوزتورعاي قوندىرعان جانارماي تاسيتىن ارباكەشتىڭ ارتىندا جاسىرىنىپ جاتقان سارى بالانى ساعىناسىڭ. ءبىر ءسات كوز الدىڭىزدا بالا ەسەنقۇلدان دانا ەسەنقۇلعا اينالىپ بارا جاتادى، كۇتپەگەن جەردەن پەندەلىكتىڭ بەشپەتىن قايتا كيىپ، تاۋقىمەتتىڭ كەرزى ەتىگىن تىرپ-تىرپ سۇيرەتىپ، اراكىدىك كۇرسىنىپ بارا جاتقان اقىنمەن قايتا قاۋىشاسىڭ. باتىس پەن شىعىس ميداي ارالاسىپ، قۇندىلىقتاردىڭ ورنى اۋىسقان ءدال قازىرگىدەي نايزاعايعا نان ءپىسىرىپ جاتقان الماعايىپ ۋاقىتتا كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بويىندا ادام جانىن تەبىرەنتەر ەسەنقۇل-سەزىمنىڭ، ءسابي كوڭىلدىڭ جوقتىعىنا ناليسىڭ. بالاۋسا، بۇلاڭ، رياسىز، ەسەپسىز مىنەزدەردى ىزدەيسىڭ…
ەسەنقۇل جاقىپبەك دۇنيە جالعاننىڭ الدان توسار الەۋمەتتىك «زاڭدىلىقتارىنا» ەرىكسىز باعىندى. وپاسىز تىرلىكتىڭ تىزگىنى ەسەنقۇل جىراۋدى دا الاڭسىز نوقتالادى. كۇرمەۋگە كەلمەيتىن، اينالىپ-تولعانا المايتىن اياداي كەڭىستىگىندە شىرمالىپ، ماتالىپ، ىشتەي كۇيزەلدى. ونى سونداي كۇيزەلىستەردەن كەۋدەسىندەگى جانارتاۋ عانا قۇتقارا الدى. جانارتاۋ-جىرى اتقاقتاعان كەزدە ونىڭ الدىنا جان شىققان ەمەس. جايشىلىقتا كىسى بەتىنە كەلمەيتىن اقىن قولىنا قالام العاندا كۇللى الەمنىڭ ءامىرشىسى سەكىلدى «اق» دەگەنى العىس، «قارا» دەگەنى قارعىس، ءومىر ورنەكتەرى مەن زامانا ىرعاعىن قالاۋىنشا ويناتىپ، تەوريانىڭ تەرىسىن يلەگەن عالىمدار تۇزگەن ادەبي نورمالارعا دا، بۋىن-بۋناعىڭا دا باعىنباي، ەمىن-ەركىن كوسىلەتىن سۇراپىل ءسوز زەرگەرى ەكەنىنە قاپىسىز سەنەسىڭ. بۋىنى ارتىق كەتىپ، بۋناعى كەم ءتۇسىپ، وي قايتالاپ، ءسوز قايتالاپ، كۇندەلىكتى ومىردەگى اۋىزەكى سوزدەرمەن ولەڭگە وزەك جالعاتۋ – ەساعاڭ جاراتقان كانىگى تۋىندىعا عانا جاراسادى. اگاراكي، شۋماقتاردى شىمىر ءيىرىپ اۋەستەنگەن، ءار بۋىنعا ءبىر تۇنەپ، ۇيقاسقا ءۇش تۇنەپ، ءبىر ويدى قاتار قوندىرمايتىن، «ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن» ساقا اقىندارىمىز ەسەنقۇلشا ءسوز ورەتىن بولسا، ايدىڭ جارىعىمەن ادام جانىن جارالاۋعا شەبەر سىنشىلارىمىز ارتىنا شام الىپ تۇسەر ەدى. ويتكەنى ول ولەڭنىڭ باستاۋىن عانا بىلگەن اقىن. اياقتالار ءساتىن شابىتقا تاپسىرعان، جول-جوسپار قۇرىپ، بارماق بۇگىپ وتىرعان شايىر ەمەس. ول اقپا-توكپە سەزىمنىڭ، اقتارىلىپ كەلگەن جىردىڭ اڭعارىنداعى مۇراپ سەكىلدى ەدى. ول ولەڭدى كىرپىش سەكىلدى قالاعان جوق، قۇيدى!
ەساعاڭ – حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىن بارىنشا ەركىن مەڭگەرگەن، بالا كۇنىنەن ءسۇيىنباي، جامبىل، قۇلمامبەت، ۇمبەتالى، كەنەن بابالارىمىزدىڭ بەينەلى جىرلارىمەن اۋىزدانعان، ءوزى دە ايتىس ولكەسىندە ۇزاق ۋاقىت ات شالدىرعان اقىن. ايتىس پەن جازبا ولەڭدى قاتار ورگەن تۇلعا. جانە ەكى باعىتتا دا تىڭدارمان مەن وقىرمانعا جەمىسىن قاتار بەردى. ەسەنقۇل پوەزياسىنىڭ قۋاتتىلىعى مەن بەينەلىلىگى، ەڭ اۋەلى نەگىزگى ۇلتتىق قاينار باستاۋى ءسوزسىز، جامبىل مەكتەبىندە جاتىر. جامبىل فەنومەنىن شاما-شارقىنشا جاڭا ءداۋىر پوەزياسىنا ۇشتاعان ءدال وسى ەسەنقۇل جاقىپبەك. ارينە، ونەر اتاۋلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ادەبيەت تەورياسى ءسات سايىن جاڭارىپ، الەمدىك ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ جەكە شەبەرحاناسىنىڭ اسەرىمەن ءتۇرلى ادەبي اعىمدار پايدا بولىپ جاتقان كەزەڭدە جالعىز جامبىل بابامىزدىڭ سوقپاعىمەن قالۋ ازدىق ەتەتىنىن سۋرەتكەردىڭ تەرەڭ تۇيسىنگەنىن سەزەمىز. بۇل باعىتتا ەسەنقۇل جاقىپبەك وتكەن عاسىر ادەبيەتىنىڭ «التىن ءداۋىرى» اتالعان كەزەڭ وكىلدەرىنىڭ قاتارىندا جامبىل ماقامىن مۇقاعالي مۋزاسىنا ساتىمەن جالعاپ اكەتكەنى انىق اڭعارىلادى. راس، قازاق پوەزياسىندا ماقاتاەۆ مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىنان باستاۋ الاتىن سان تاراۋ جولدار بار. ۇلى اقىنعا ەلىكتەپ ءجۇرىپ، ەسەيىپ، قالىپتاسا كەلە ءوز سوقپاعىن تاپقان اقىندارىمىز سىنشىلارعا ءمالىم. ال ەسەنقۇل قوس عاسىر ات اۋىستىرىپ جاتقان تۇستا كونە مەن جاڭانىڭ ىرگەسىن جىمداستىرىپ، جامبىل مەن مۇقاعالي جىرلارىنىڭ تۇيىسكەن نۇكتەسىنە ولەڭ ولكەسىندەگى ءوزىنىڭ بوز ءۇيىن تىكتى. جاڭالىق اتاۋلىنىڭ دەنى كونەدەن شىعاتىنىن انىق سەزىنگەن ەسەنقۇل وڭ مەن سولدان ۇيتقي سوققان، سانگە اينالىپ تۇرعان ءتۇرلى ادەبي اعىمعا الاڭداعان جوق. الەمدىك ادەبيەتتەگى پىشىندىك، مازمۇندىق، پالساپالىق سيپاتتاعى ءتۇرلى تاجىريبەنى ءوز اۋلاسىنا اكەلىپ سىناپ جاتقان ارىپتەستەرىنە تەك تىلەكتەس بولدى. ءساتتى شەشىمدەرگە قول شاپالاقتادى. از ۋاقىت الىپ قالاداعى ادەبي ورتانىڭ مەيرامحاناسىندا ء«وز تاپسىرىسىن» دا بەرىپ كوردى. شۋلى قالانى شيىرلاپ، قازىعىنان بوساپ كەتكەن جىلقى سىندى ەركىن جەلىپ ءجۇردى. تالايلاردىڭ تاعدىرىن سىناپ ويناعان الماتىنىڭ تار كوشەسىندە ارسالاڭداپ ەساعاڭ دا ءجۇردى. قۋاندى. وكىندى. تاياق تا جەدى. شيبورىلەرگە جەم دە بولدى. تالانتتار تارتقان تاۋقىمەتتى ول دا تارتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ دوستار تاپتى، جوعالتتى دا… قامقور كەيىپ تانىتقان اعالاردىڭ شىنتاعىن شىنداپ سەزىنە دە المادى، بالكي… تاڭ شاپاعىن شىعار اۋزىنان كۇتەتىن جانباقىلاردىڭ قاتارىنان بولماي شىقتى. «ميلليوندار سىيعان قالاعا، ءبىر باسىم بارادى سيا الماي» دەپ اۋىلعا تارتتى دا وتىردى…
«اعا!» دەپ بارساڭ اعاعا، اعانىڭ كوڭىلى كوكتە ءجۇر،
«باۋىر!» دەپ بارساڭ باۋىرعا، باۋىرى ونىڭ كوك تەمىر.
تۋىسقانعا تۋا جات، جولداسىڭا جۇرە جات…» دەگەن دەگبىرى قاشقان جولدار جان ازابى الگىندەي قىلبۇراۋعا تۇسكەن تۇندەردە جازىلعان بولۋ كەرەك. تاۋداي باسىن قوس يىعىنىڭ اراسىنا تىعىپ، تار كەڭسەلەرگە دە كىردى. ەرنەۋىن ورمەكشى تورلاپ كەتكەن ەمەن ەسىكتەردى اشپادى دەيسىز بە؟!
ايتپەسە
«الدىنا بارىپ قۇنسىزدىڭ،
قادىرىم قاشىپ كەتتى مە،
جۇرەگىم سودان شوشىنار…» –
دەيتىن وگەيلىككە ورىلگەن ولەڭدى جۇرەك قىلى دىرىلدەپ وتىرىپ جازار ما ەدى؟..
«قۇلاعىما سىبىرلايدى قارا كىسى» دەي مە مۇقاعالي؟
ەسەنقۇل دا جاراتقان يە جاعىنا سالعان كيەلى ءسوزدى ۇلتتىق بوياۋىن جوعالتپاستان حالقىنا ۇسىندى. ىرگەتاسى حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن قالانعان، قابىرعاسىندا مۇقاعالي ءداۋىرىنىڭ ورنەگى بار اقسارايدىڭ شاڭىراعى ۋاقىت وتە كەلە جاقىپبەكوۆ شەشىمىنە ۇلاستى. جامبىلدى ءپىر، مۇقاعاليدى ۇستاز تۇتقان ەساعاڭنىڭ سەزىمگە تولى سۇراپىل جىرلارى ارقايسىمىزدىڭ جۇرەك تۇسىمىزدان سويلەيتىن سەبەبى دە سول قاراپايىم قالىبىندا، تۋعان توپىراعىنان جارالعاندىعىندا بولسا كەرەك.
ەسەنقۇل اقىن ءبىر سوزىندە: «ۋاقىتىمنىڭ كوبىن جەلبىرجەكەندەي جەلىپ ءجۇرىپ سىراپ قىلىپ الدىم، كوپ ۋاقىتىم ايتىسپەن كەتىپ قالدى…» دەگەندەي وكىنىش بىلدىرگەن ەدى. بىزدىڭشە، ايتىس ونەرىنىڭ ەساعاڭا تيگىزگەن ىقپال-اسەرى از ەمەس. ايتىس ويدى جىلدام قورىتۋعا، بەينەلى كەستەلەۋگە، كۇردەلى ورامداردان قاشىق بولۋعا، ءسوزدىڭ قالىبىنا ساي عاجايىپ سازبەن ورنەكتەۋگە ماشىقتاندىردى. بۇعان اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن جانعا جايلى اندەرى دالەل. ەسەنقۇل پوەزياسىنىڭ حالىقشىلدىعى مەن قاراپايىمدىلىعى، جالپىعا بىردەي ۇعىنىقتىلىعى جانە قاريالارشا وي تولعاۋى ءدال وسى ايتىسپەن تىكەلەي بايلانىستى سياقتى. ەگەر ايتىس ساحناسىنا كوتەرىلمەگەندە ول ءسۇيىنباي مەن جامبىلدىڭ كومبەسىن استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ اقتارماۋى دا بەك مۇمكىن…
***
ەسەنقۇل اعانى ءبىز مەكتەپ تابالدىرىعىندا جۇرگەندە بىلدىك. ۇلكەن كىسىلەرمەن بىرگە ەنتەلەي كەلىپ، ەكراننىڭ الدىنا ايتىس كورۋگە وتىرعاندا ەفيردەن ەڭ اۋەلى ەسەنقۇل اعا كورىنەتىن. سوندا ۇلكەندەردىڭ سول اقىنعا سۇمدىق تىلەكشى بولىپ وتىراتىنىن سەزەتىنبىز.
1990 جىلدارى قارقارا جايلاۋىندا وتكەن ۇزاق باتىردىڭ رۋحىنا ارنالعان ايتىستا قاپتالىنا كەلگەننىڭ ءبارىن جاپىرعانىن تايلى-تۇياعىمىزبەن بارىپ تاماشالاعانبىز.
كەيىن كازگۋ-دە وقىپ جۇرگەندە جاقسى اعامەن جاقىن تانىستىرعان مارقۇم، ايتىستىڭ ءدۇلدۇلى اتانعان ەساعاڭنىڭ رۋحتاس ءىنىسى، كۇنى كەشە عانا بەس كۇن جالعانعا ەكى تۇنەپ كەتكەن ورازالى دوسبوسىنوۆ ەدى. سودان كەيىنگى كەزەڭدەردە اعانى ءجيى ىزدەپ جۇردىك. تىرشىلىكتىڭ اساۋ تولقىنى اعاش جاڭقاسى سەكىلدى جاعالاۋعا لاقتىرىپ تاستاعان تۇستاردا بولماسا، ۇدايى جاقىن جۇرۋگە، سىرلاسۋعا، قۇشىرلانا وقىعان جىرلارىن ەستۋگە اسىق بولىپ جۇردىك.
ەردىڭ جاسى ەلۋگە كەلگەندە جازۋشىلار وداعىنداعى «ەسىل دۇنيە-اي» اتتى شىعارماشىلىق كەشىنەن العان اسەردى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ، ءسىرا، مۇمكىن ەمەس. م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا ب.اتاباەۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن وتكەن «كۇپايكە كيگەن پوەزيا» اتتى شىعارماشىلىق كەشتە بولعاندار ءالى كۇنگە دەيىن اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتادى.
ەسەنقۇل جاقىپبەك دۇنيەگە ءسابي بولىپ كەلىپ، ءسابي كۇيىندە كەتتى. قورشاعان ورتاسى، قوعامى دۇنيەبولىسكە ءتۇسىپ جاتقان كەزەڭگە ساي كەلدى. پەندە بولعان سوڭ باس اۋىرماي، بالتىر سىزداماي تۇرمايدى. اقتاماق قارلىعاشتار سەكىلدى بالاپاندارىنا جەم اپارۋ كەرەك. «وسەم دەگەن ۇل مەن كەتەم دەگەن قىزدىڭ» جوق-جىتىگىن تۇگەندەۋ قاجەت. قىسقاسى، ەل قاتارلى دۇنيەگە قول سوزۋ كەرەك ەكەن… الايدا اقىنىڭىز جانباعىسقا، دۇنيە جيناۋعا قىرسىز بولىپ شىقتى. الاش جۇرتىنىڭ ايرىقشا ماحابباتىنا يە بولعان اقىننىڭ بار بايلىعى – ءوزىنىڭ قوڭىر تىرشىلىگى بار وتباسى، ءۇرىم-بۇتاعى، جازىپ قالدىرعان كىتاپتارى عانا ەكەن.
اقىن قازاسىنا ات جەتكەن جەردىڭ بارىنەن وزەگىن وكسىك بۋعان قالىڭ جۇرت ولەڭنىڭ يەسىمەن قوشتاسۋعا اعىلىپ كەلدى. قارا جولدىڭ جيەگىن بۇلدىرشىندەر گۇلگە وراپ تۇردى. ول ءبۇلدىرشىن اقىن ەدى عوي…
قارالى كوش ۇزىناعاشتان ۇزاپ كەتكەن-ءدى. ەسىمە اقىننىڭ «بىرلىككە بارا جاتقاندا» دەيتىن ايگىلى ولەڭى ورالا بەردى. ول اقىرعى رەت ءوزىنىڭ بىرلىگىنە كەتىپ بارا جاتقان-دى…
P.S. ادەبي-رۋحاني كودى كەلەر داۋىرلەرگە جازىلعان وسى ءبىر اياۋلى ەسىم سوناۋ اقتامبەردى، قازتۋعان، شالكيىز زامانىندا نەمەسە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جالاعا تولى داۋىرىندە ياكي جامبىل مەن كەنەن ءسوز سۋىرعان كەزەڭدە، قاسىم، توقاش، مۇقاعاليلار مۇڭعا جۇكتى زاماندا ءومىر سۇرگەن سەكىلدى اسەر قالدىرا بەرەدى.
نەگە-ءدۇر؟!
جاناربەك ءاشىمجان
