(«مۇحتاردىڭ ءولىم كۇيى»)

1.

جيىرما بەس جىلعا سوزىلعان قۋعىن مەن سۇرگىننىڭ سۇركىلى كوزىنىڭ وتىن سوندىرسە دە، جۇرەگىنىڭ وتىن سوندىرمەپ ەدى. 1954 جىلى اقپاننىڭ 24-جۇلدىزى كۇنى ديكتوۆكا[1] جاساپ تۇرعان كەزىندە بىرەسە كوزىنەن جاس بۇرشاقتاي تامىپ، بىرەسە تيىلىپ، قىستىعىرىلىپ بارىپ:

«ۇلى كەۋدەنىڭ ىستىق دەمى توقتالدى. ءشول دالانى جارىپ اققان دارياداي، يگىلىك ءومىر ءۇزىلدى. سوناۋ ءبىر شاقتا تاستى تاقىر، جالتىر بيىك باسىنا جالعىز شىققان ءزاۋلىم الىپ شىنار قۇلادى. ومىردەن اباي كەتتى!»,– دەگەندە وكىسىپ جىبەردى.

جيىرما جىلعا ۇلاسقان ۇلى ەڭبەك «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى وسىلاي اياقتالدى. 

وسىنداي ءدۇدامالدى ءولىارا تۇستا قازاقستاننىڭ باسشىلىعى اۋىسىپ، شاياحمەتوۆتىڭ ورىنىنا پونومارەنكو كەلدى. ساياساتتىڭ بەتى جىلي باستادى. رەسپۋبليكاداعى بۇل جاعدايدى ماسكەۋدەگى م.اۋەزوۆكە ەمەۋىرىنمەن بايانداپ جازعان حاتىندا ءا.تاجىباەۆ:

«مۇمكىن بىزگە جاقسىلىق، جاڭالىقتاردى ارقالاي كەلگەن پونومارەنكومەن ءوزىڭىز كەزدەسىپ، سويلەسكەن دە بولارسىز. سوندىقتان مەنىڭ حاتىم جۇيرىك حابارشى ەمەس، ميمارات سالەمشى عانا. باسىنىڭ سىرتى قانداي تاقىر بولسا، ءىشى دە سونداي تاقىر جۇماباي كەتكەلى، ول كوتەرگەن مايمىلدار السىرەي باستاعالى، ءبىزدىڭ اڭقاۋىمىز ادەمىلەنىپ كەلەدى. دۋمان تويدى پونومارەنكو الا كەلدى. عابيدەن دەپۋتات بولادى دەگەندە ءبىر تويلاپ ەدىك، سايلانىپ قايتقانىن تاعى قۋانىش ەتتىك. پلەنۋم ءوتتى. ادام سياقتى ادام، شىن ادامنىڭ ءسوزىن ايتتى. جازۋشىلارعا ءىلتيپات، مەيىرىم كورسەتتى. نۇرىشەۆ سياقتى قوقىرسىقتار كىرۋگە تەسىك تاپپاي بۇعىپ وتىردى. جاڭادان سوعىلاتىن جاقسى ءۇيدىڭ پروەكتىسىن جاساۋ، سوعىلاتىن ورىنىن تاڭداۋ دا بىزگە جاقسى ەرمەك. ءبىز بۇرىن حالىقتىڭ ماحابباتىنا عانا سۇيەنۋشى ەك قوي. ەندى اقىلدى ەل باسقارۋشىلاردى دا سەزە باستايتىن سياقتىمىز. ەندى بۇزىقتار جالتاقتاي باستاعان كورىنەدى. تاماشا ەمەس پە، قومپيعان، تىكەندەگەن، اكىرەڭدەگەن شۇجىقۇلىنىڭ `(سۋجيكوۆ – ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى – ت.ج.) ءوزىن كورسەڭىز ەدى. مايلاعان قاسىقتاي جىلپ-جىلپ ەتەدى...

مۇحا، مەن اباي كوميسسياسىنىڭ سەكرەتارى ەم عوي. ونىڭ ءبىرىنشى ءماجىلىسى ءوتتى. جەتىم قىزدىڭ تويىنداي قىپ وتكىزگىسى كەلگەندەردىڭ دە تەگى بولاتىن ەمەس. تاعى دا پونومارەنكو جولداس ارالاسىپ، قۇلاش – جارقىن قوسىلا باستادى. قارجى مول جىبەرىلەتىن بولدى. ابايعا پامياتنيك سالۋ، وعان ارنالعان پلەنۋمعا قوناقتار شاقىرۋ، ولارعا سىي-سياپات جاساۋ، ماسكەۋدە دە ءتاۋىر وتكىزۋ، بانكەتتەر وتكىزۋ، تۇگەل جوسپارلانۋدا. تويداعى بايانداماشى ءسىز بولارسىز. سوندىقتان دا وسى باستان جاقسى ازىرلەنۋىڭىز كەرەك، بار بىلگەنىڭىز، بارشا بەرىلگەنىڭىز تۇگەل سالىنسىن»,– دەپ كوتەرىڭكى لەبىز ءبىلدىردى.

1954 جىلعى كوكتەمدەگى جازۋشىلاردىڭ پلەنۋمىنىڭ قارساڭىندا قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پانتەلەيمون كوندراتەۆيچ پونومارەنكو م.اۋەزوۆتى كەڭسەسىنە وڭاشا شاقىرىپ، ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن ەكى ساعاتتان اسا اڭگىمەلەسىپ، كوڭىلىنە سەنىم ۇيالاتتى. ول وسى سەزدە سويلەگەن سوزىندە:

«سوتسياليزم تالانتقا وتە مۇقتاج. سىزدەر قىزمەت بابىنىڭ پارىزىن وتەۋ ءۇشىن دە دارىندى ادامداردى تاۋىپ، ونى كوتەرىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتۋگە باۋلۋلارىڭىز كەرەك ەدى. ال سىزدەر، وزدەرىڭىزدە بار سول ازدىڭ قادىرىنە جەتپەي، كىر سۋدى باسىنا توگىپ، قاتاردان شىعاردىڭىزدار. سىزدەر سولارعا قول كوتەرۋ ارقىلى سىزدەر حالىقتىڭ بولاشاعىنا، سوتسياليزمگە قول كوتەردىڭىزدەر»,– دەپ باتىل ايتتى.

بۇل – ەلۋىنشى جىلدارى قۋدالاۋعا ۇشىراعان مۇحتار اۋەزوۆكە، قانىش ساتباەۆقا، ءىلياس وماروۆقا، تولەگەن تاجىباەۆقا، ەرمۇحان بەكماحانوۆقا، احمەت جۇبانوۆقا، ەسماعامبەت يسمايىلوۆقا، قاجىم جۇماليەۆكە، قايىم مۇحامەدحانوۆقا، بەك سۇلەيمەنوۆكە عانا ەمەس، مۇقىم الاش ارداگەرلەرىنە، سونىمەن قاتار ۇلتىنىڭ بارلىق ادال پەرزەنتتەرىنە قاراتىلا ايتىلعان ەمەۋىرىندى تۇسپال دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى. سونىمەن قاتار مۇنداي ەركىن سويلەۋىنىڭ ەكىنشى سەبەبى، مۇندا ۇلكەن ساياسي جانە «كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىقپەن» استاسىپ جاتقان وتارلاۋ يدەلولوگياسىنىڭ قىرتىستى پيعىلى جاتىر ەدى.

بىرىنشىدەن، بۇكىل ەلدەگى قۋعىن، سۇرگىنگە ۇشىراعاندار جونىندەگى قاستانشىقپاعىر ساياساتتىڭ بەتى بەرى قاراپ، «جىلىمىق» اتانعان «وتامالى ماۋسىمعا» دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقان. قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ قۇجاتتارى رەتتەلىپ، اتىلىپ كەتكەندەردىڭ ىستەرى اسكەري پروكۋراتۋرا مەن تريبۋنالدا قايتا قارالىپ، ولاردى جاپپاي اقتاۋدىڭ امالدارى ويلاستىرىلىپ جاتقان. وسى باعىتتا ورتالىق كوميتەتتەرگە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ساقتىقپەن جۇرگىزۋگە نۇسقاۋ بەرىلگەن. سوعان وراي بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ەلۋىنشى جىلدارى سوتتالىپ، جەر اۋدارىلىپ، قىسىمعا ۇشىراعانداردى ەركىندىككە شىعارۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلدى.

ال قازاقستان جاعدايىندا مۇنىڭ اسا ماڭىزدى ۇلتتىق مۇددەنى قوزعايتىن ەكىنشى ءبىر جىمىسقى استارى بار ەدى. قازاق دالاسى پاتشانىڭ دا، ءستولىپيننىڭ دە، لەنيننىڭ دە، ءستاليننىڭ دە جۇزەگە اسىرا الماي «ارماندا كەتكەن» ۇلكەن ناۋقاننىڭ الدىندا تۇر ەدى. ال «جىلىمىق» پەن «تىڭ ەپوپەياسىنىڭ» ءولىاراسىندا رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى تۇرعىن حالقىن، ياعني، قازاق ۇلتىنىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن بۇرىنعى باسشىنىڭ بەدەلىن السىرەتىپ، «اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدە نەمقۇرايلىلىق جىبەرگەنى»، ال شىندىعىندا، تىڭ كوتەرۋگە قارسى بولىپ، ء«تيىستى شارالار قولدانباعانى ءۇشىن» ورىنىنان الىنعان ج.شاياحمەتوۆتىڭ بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىرۋدىڭ وڭتايلى ءساتىن پايدالانباۋ – ساياسي كورسوقىرلىق بولار ەدى. ء«بىر قولمەن نان بەرىپ، قۇشاقتاعاندا كەۋدەڭە ءىنجىلدى توسەپ، ەكىنشى قولىمەن تۋ سىرتىڭنان قانجارىن قاداپ تۇراتىن» «قاسيەتتى اكەيلەردىڭ» ءتاسىلىن كوممۋيستەر سونداي ءبىر اككىلىكپەن قولداندى. ءستاليننىڭ، حرۋششەۆتىڭ، برەجنەۆتىڭ، اندروپوۆتىڭ تۇسىندا يدەولوگيانى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعان «سۇر كاردينال» سۋسلوۆتىڭ ايار اقىلىنا بويلاي بەرمەيتىن «پارتيزان پونومارەنكو» دا مۇنى تۇسىنە قويدى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ مايداندىق تاجىريبەسى ارقىلى قاراۋىلدى ءدال كوزدەي بىلەتىن. سول جىلعى تامىز ايىندا وپەرا جانە بالەت تەاترىندا وتكەن زيالىلار باس قوسقان، «تىڭ ەپوپەياسىنىڭ باستالعانىن» سالتاناتتى تۇردە جاريالار الدىندا:

«قازاقستان ۇلان اسىر تابيعات بايلىعىنا يە، كەن كوزدەرى قيساپسىز مول، ياعني، كەلەشەگى وراسان زور الىپ رەسپۋبليكا عانا ەمەس، مادەنيەتى جوعارى، ءوسىپ وركەندەگەن ۇلتتىق تۇلعالارعا دا باي. وكىنىشتى ءجايت: وسى بايلىقتاردى ەل مۇددەسىنە كەڭىنەن پايدالانۋعا رەسپۋبليكانىڭ بۇرىنعى باسشىلارىنىڭ ورەسى جەتپەدى. مىسالى، قازاق حالقىنىڭ اتاعى الەمگە ءماشھۇر تاريحي تۇلعالارى – گەولوگ-اكادەميك ق.ي.ساتباەۆ، عالىم-جازۋشى م.و.اۋەزوۆ، عالىم-كومپوزيتور ا.ق.جۇبانوۆ سياقتى اسا تالانتتى پەرزەنتتەرىن جانە باسقالاردى قامقورلىققا بولەپ، ەل كادەسىنە جارار ءىرى جۇمىستارعا جۇمىلدىرۋدىڭ ورىنىنا شام الىپ ءتۇسىپ، كۇن كورسەتپەي، تۋعان ەلىنەن بەزۋگە ءماجبۇر ەتكەنسىزدەر. وسىدان سوڭ سىزدەردەن قانداي جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى؟»,– دەپ (م.سارسەكەنىڭ اۋدارماسى) كەسەكتەنە ءزىل تاستادى.

اقيقاتىنا جۇگىنسەك جانە جوعارىدا كەلتىرىلگەن قۇجاتتاردا كورسەتىلگەنىندەي، ج.شاياحمەتوۆتىڭ عىلىم اكادەمياسىنداعى قازاقستان تاريحى مەن ادەبيەتى تۋرالى قىسىم كورسەتۋ شارالارىنا، ەدىگە مەن كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىن رەاكتسياشىل دەپ جاريالاۋعا، سونى سىلتاۋراتا وتىرىپ ق.ساتباەۆ پەن م.اۋەزوۆتى، ە.بەكماحانوۆتى قۋدالاۋعا قارسى بولۋى – «رەسپۋبليكانىڭ بۇرىنعى باسشىلارىنىڭ» بۇل ناۋقاننىڭ استارىن تۇسىنۋگە «ورەسى» جەتكەندىگى ەدى. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ عىلىم مەن يدەولوگيا بولىمدەرى قازىمىرلىقپەن جۇرگىزىپ، «پراۆدانى» اشكەرەلەۋشى قۇرال رەتىندە پايدالانىپ، «مىلتىقسىز مايدان» اشقان، ونىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان ەركىنەن تىس قاۋلى، قارار شىعارتقانىن «پارتيزان پونومارەنكو» دا بىلەتىن. الايدا «شىندىقتىڭ كوزىن بوياۋعا» (اباي) قۇرىلعان كوممۋنيستىك ايار ساياسات حالىقتىڭ كوڭىلىن قالاي تابۋدىڭ جولىن جاقسى يگەرگەن بولاتىن. ۇلتتىق تۇلعالاردى قايتارىپ، «ادىلدىك ورناتقانىنىڭ» تولەۋىنىڭ بوداۋىنا بۇكىل قازاقستاندى باسىبايلى ەتتى. ەلىن ازدىردى، جەرىن توزدىردى. ەگەردە ار جاعىنان وكتەم كۇش يتەرىپ تۇرماسا بۇكىل ءبىر حالىقتى كۇستانالاپ، وزدەرى ىستەگەن كۇنالارى ءۇشىن وزگەنى جازعىرىپ: «وسىدان سوڭ سىزدەردەن قانداي جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى؟»،– دەيتىندەي وكتەم قۇقىقتى پونومارەنكوعا ەشكىم دە بەرگەن جوق بولاتىن.

سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى مۇحامەدقالي سۋجيكوۆتىڭ «مەن ول تۋرالى جاقسى كوزقاراستامىن» اتتى ج.شاياحمەتوۆ تۋرالى ەستەلىگىندەگى:

«قازاقتىڭ ماڭداي الدى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسا ەڭبەك ەتتىم. ا.جۇبانوۆ، م.اۋەزوۆتى قۋدالاۋدى توقتاتۋعا قاتىستىم. اڭگىمەنىڭ شىنى كەرەك، قۋعىندالعان اۋەزوۆتى، ساتباەۆتى ماسكەۋدەن الماتىعا شاقىرىپ العان، ە.بەكماحانوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋعا كومەك بەرگەن – پونومارەنكو مەن برەجنەۆ ەدى. مۇنداي جاقسىلىقتى قازاق حالقى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپاۋى كەرەك»,– دەگەن دەرەك نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى.

ماسەلە مىنادا، ەگەردە وسى ءۇش ادام – پونمارەنكو، برەجنەۆ، سۋجيكوۆ رەسپۋبليكانىڭ باسشىلىعىن قولعا الماسا، وندا بۇرىنعى جەتەكشىلەر ج.شاياحمەتوۆ پەن ءى.وماروۆ، نەمەسە وسى ەكى توپتان مۇلدە باسقا بىرەۋلەر بيلىك تىزگىنىن ۇستاسا، وندا اۋەزوۆتى، ساتباەۆتى، ە.بەكماحانوۆتى ەلگە قايتارۋ شارالارى قولدانىلار ما ەدى، جوق پا ەدى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل جالپى كەڭەستىك قوعامنىڭ باعىتى جانە قالاسا دا، قالاماسا دا ونداي شەشىمدى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولار ەدى. ەگەردە ج.شاياحمەتوۆ پەن ءى.وماروۆ ءوز ورىنىندا قالعاندا، مۇمكىن، وسى «ويراندى ناۋقاندى» باستاعان س. مەن ت.، جانە تاعى دا باسقا پالەنشەلەر مەن تۇگەنشەلەر عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ساحناسىنان مۇلدەم ىعىستىرىلار ما ەدى، كىم ءبىلسىن.

ويتكەنى ولار كەيىن دە، اسىرەسە، ساتباەۆ پەن اۋەزوۆ، بەكماحانوۆ دۇنيەدەن وتكەن سوڭ وزدەرىنىڭ ازۋىن قايتادان بىلەپ شىعا كەلدى دە، سەكسەنىشى جىلدارعا دەيىن يدەولوگيا سايىسىندا ىقپالىن جۇرگىزدى، ونىمەن قويماي، ارتىنا العان بەتىنەن اينىمايتىن شاكىرتتەرىن قالدىرىپ كەتتى. ال ول شاكىرتتەر تاۋەسلسىزدىكتەن كەيىن دە سول ۇستانىمىن بۇرىنعىدان بەتەر قورعاپ، قازاقستان عىلىمىن جالعان باعىتقا بەيىمدەپ، جالعان ساياسات پەن يدەيانى تۇجىرىم رەتىندە ۇسىنىپ، مەملەكەتتىك يدەيانى الاش يدەياسىنان اۋىتقىتىپ اكەتتى.

ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ەلۋ جىل تولعانىن ەسكە الۋ راسىمىنەن باستاپ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باعى قايتادان كوتەرىلدى. ونىڭ تاعدىرىنداعى بەتبۇرىستى وقيعا 20-شىلدە كۇنى ءوتتى. سول كۇنى الماتىنىڭ اينىماس پاراسات بەلگىسىنە اينالعان اباي ەسكەرتكىشىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى. ارينە، ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنا جانە ۋنيۆەرسيتەتكە قايتادان قىزمەتكە الىندى، ياعني، بۇرىنعى بۇيرىق كۇشىن جويدى. ونىڭ سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىن اقىن شاكىرتى ت.مولداعاليەۆ:

«كۇز. جىلدار ءوتتى. «مۇمكىن ءبىر كۇندەرى بۇل پاننەن مۇحاڭ ءوزى كەپ لەكتسيا وقىر ءالى»،– دەپ  قاراپ تۇر حانعالي اعامىز. ايتقانىنداي مۇحاڭ قازمۋ-گە قايتا ورالدى. اسىل ۇستاز اباي تۋرالى لەكتسياسىن بىزگە ءبىرتۇرلى كوڭىلسىز وقىدى. اناۋ ءبىر جىلعى شابىت وتى مۇحتار اعانىڭ بويىنان كورىنبەي كەتتى...»,– دەپ مۇڭايا دا، وكىنە دە ەسكە الادى.

وسى كۇننەن باستاپ كوتەرىلگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بەدەلى مەن مىسى ەندى ەشكىمگە دەس بەرمەدى. ءتىپتى، ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ دە ايدىنى مەن ايبىنى، ايبارى مەن اتاعى، سوعان قوسا ىلەسكەن شاتاعى دا مۇحتاردى سەسكەندىرە المادى. ول ماڭگىلىك داڭق تۇعىرىنا كوتەرىلىپ بارا جاتتى. ال سوكپ-نىڭ حح قۇرىلتايىنداعى «جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى» اشكەرەلەگەن اتاقتى تاريحي شەشىمى مۇقىم ينتەلليگەنتسيادان، سونىڭ ىشىندە جيىرما جىل بويى ساياسي قىسىم مەن جازالاۋدىڭ قىسپاعىندا جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆتەن دە «قارعىس قامىتىن» سىپىرىپ تاستاپ، ەركىن تىنىستاۋعا مۇمكىن بەردى. مۇنى اقىل-وي يەلەرى «جىلىمىق» دەپ اتادى. 1955 جىلى قانىش ساتباەۆ عىلىم اكادەمياسىنا، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، ەسماعامبەت يسمايىلوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ ايداۋدان قايتىپ ورالدى.

ش.شوكين: «... 1954 جىلى قاراشادا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ جالپى جينالىسىنىڭ كەزەكتى سەسسياسى ءوتتى. وندا مەنى اكادەميك جانە شيكىزات قورى ءبولىمىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى. كەلەسى جىلى مەنى اكادەميك-حاتشى ەتىپ بەكىتتى. اكادەميانىڭ قۇرىلعانىنا توعىز جىل ءوتتى. ءبىر جىل بۇرىن رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا كەزەكتى وزگەرىستەر بولدى. قازاقستاننىڭ پارتيا ۇيىمىن پ.ك.پونومارەنكو مەن ل.ي.برەجنەۆ باسقاردى. ... رەسپۋبليكانىڭ جاڭا باسشىلارى ادىلەتتىلىكتى قايتا ورناتۋدى كوزدەدى. ەلۋ بەسىنشى جىلدىڭ جازىندا ساتباەۆ، پاۆلوۆ، پالگوۆ، اۋەزوۆ، تاجىباەۆ جانە مەن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە شاقىرىلدىق. ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ كەڭ بولمەسىندە ءبىزدى پونومارەنكو مەن برەجنەۆ قارسى الدى. پانتەلەيمون كوندراتەۆيچ، (مەن ونىمەن ءۇش رەت كەزدەستىم), اشىعىن ايتسام، ول مەنى وزىنە تارتىپ اكەتە المادى. كوبىنەسە ۇرانداتىپ سويلەدى، مۇمكىن، ادەيى سولاي جاسادى ما، الدە، پارتيانىڭ تاقتاسىنا ورىندى-ورىنسىز تۇزدىق ارالاستىرىپ سويلەۋ ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى مانەرى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن. ونى: سەن سايلاماساڭ دا، تەك تانىستىرۋ ارقىلى عانا تاعايىنداپ قويسا دا، كوسەمنىڭ بويىنان ونىڭ مورالدىق جانە پاراسات پايىمىنىڭ سەنەن قانشاما بيىك تۇرعانىن ىزدەيسىڭ عوي. ونسىز قانداي باسشى بولماق؟ مۇنداي ارتىقشىلىق پونومارەنكونىڭ بويىنان بايقالمادى. برەجنەۆ ونىڭ سول جاعىندا وتىردى. سول جىلدارداعى فيلمدەردەگى پارتورگتىڭ كوپ كوشىرمەلەرىنىڭ بىرىنە ۇقسايدى. قاراپ وتىرادى، تىڭدايدى، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن توقتاتپاي تەمەكى تارتادى، كەنەت – ادىلەتتىلىكتى ورناتىپ شىعا كەلەدى. ال برەجنەۆ ادامداردىڭ بەتىنە تۋرا، قادالا، اشىق قارايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا جىگىتتىڭ قىرانى. ەكى-ءۇش ءسوز ايتادى دا، تاعى دا تۋرا قاراپ تىڭداۋعا كوشەدى.

پونومارەنكو بىزگە: قوناەۆتىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنە اۋىسۋىنا بايلانىستى بىزبەن اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى تۋرالى اقىلداسۋعا شاقىرعانىن – حابارلادى. «سىزدەر اكادەميانىڭ باسشىلىعىنا كىمدى لايىق دەپ ەسەپتەيسىزدەر؟»،– دەپ سۇرادى ءبىرىنشى حاتشى. ساتباەۆتان باسقالاردىڭ بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان قانىش يمانتايۇلىن ۇسىندى. اكادەميك ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى مەن گەولوگيا ينستيتۋتىنداعى جۇمىسىنىڭ قاربالاستىعىن الدىعا تارتىپ، بىردەن باس تارتتى. اڭگىمەنىڭ اياعىندا پونومارەنكو: برەجنەۆ ەكەۋى دارىگەرلەرمەن كەڭەسىپ، سودان كەيىن شەشىم قابىلدايتىنىن جەتكىزدى. بىرنەشە اپتا وتكەننەن كەيىن ساتباەۆتى قايتادان پرەزيدەنت ەتىپ سايلادى». 

وسىدان باستاپ ق.ساتباەۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ باسىنا ۇيىرىلەتىن بۇلتتار ولاردىڭ باقىت قۇسى شارىقتاعان اسپان اياسىنان تومەندە قالدى.

قايىم مۇحامەدحانوۆ (ەستەلىكتەن): «…ەلۋ بەسىنشى جىلى اقتالىپ، تۇرمەدەن بوسادىم. مويىنتى-شۋمەن كەلىپ، الماتىنىڭ ۆوكزالىنا ءتۇستىم دە، ەسماعامبەتتىڭ ۇيىنە تەلەفون شالدىم. ول ايداۋدان كەلىپ قويىپتى. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ-اق، ول:

– ويباي، باۋىرىم، مۇحتارعا تەلەفون شال. ءبارىڭ كەلىپ، قايىمدى تاستاپ كەتتىڭدەر دەپ توبەمىزگە شاي قايناتىپ، بىزبەن سويلەسكەندى قويدى. ءوزى يندياعا جۇرگەلى جاتىر،– دەدى.

مۇحتارمەن سويلەستىم. بايقايمىن، تەلەفوننىڭ ارجاعىندا بۋلىعىپ تۇر. “ۇيگە كەل!”،– دەدى. ۇستىمدە تۇرمەنىڭ كيىمى، قالتامدا التى-اق سوم اقشا بار. ءارى پوەزد ءۇش ساعاتتان كەيىن سەمەيگە جۇرەدى. مۇحتار بۇل كەزدە كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى كەشىرىم دە سۇراپ قويعان. سول دا قيتىعىما ءتيىپ تۇر.

– جارايدى، قايىم، ون بەس كۇن ۇيىڭدە دەم ال دا، ماعان كەل. جەڭگەڭە ايتىپ كەتەمىن. كەڭىنەن اڭگىمەلەسەمىز،– دەدى ول.

مۇحتار ەكەۋىمىز اعالى-ىنىدەي الماتىدا قاۋىشتىق. سىرىمىزدى، شىنىمىزدى ايتىستىق. “ابايدى حالقىڭا بەرىپ كەتەم دەسەڭ، مۇحتار، باسىڭنىڭ اماندىعىن تىلە. ءبىزدىڭ شارۋامىز ءبىتىپ، تالقانىمىز تاۋسىلعان ادامبىز. پارتيادان كەشىرىم سۇرا”،– دەپ اقىل ايتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەن. وسى سىرىن ماعان عانا ايتتى.

– تۇرمەدە قالاي جاتتىڭ؟ ءپالى، ءبىز – ماعجان، جۇسىپبەك، احمەت ءبارىمىز ءبىر كامەرادا جاتىپ، باسىمىز قوسىلىپ، ءبىر جاساپ قالدىق”،– دەپ مىسقىلمەن كەڭك-كەڭك كۇلەدى مۇحاڭ.

مەنىڭ دە اشۋىم تارقاعان. ءبىر ساتتە مۇحتار:

– قايىم، سەن تۇرمەدە نە ويلاپ وتىردىڭ؟،– دەگەنى. ءبىر كىسىلىك كامەرادا وتىرعانىمدى، كورگەن قورلىعىمدى ايتتىم دا، مىناۋ ولەڭىمدى وقي جونەلدىم:

وتىردىق تار قاپاستا كۇندى ساناپ،

ۇيقىسىز وتكەن ءتۇندى جىلعا بالاپ.

مولتىلدەپ كوز جاسىنداي كەپ قاپسىڭ عوي،

كوزىمنەن ءبىر-ءبىر ۇشقان قايران اراق.

دەيتۇعىن ۋاقىت جەتىپ، سوقتى ساعات.

ساعىنعان سونداي كۇندى قىلماي تاعات.

جارق ەتىپ بۇلتتان شىعىپ كۇتكەن كۇنىم،

اق قۇسى ادىلەتتىڭ قاقسا قانات.

دەر ەدىم سوندا، دۇنيە، ارمانىم جوق.

تاعدىرعا تابا بولىپ قالعانىم جوق.

كورسەتتىڭ قورلىعىڭدى، زورلىعىڭدى،

كەۋدەمنەن جۇرەگىمدى العانىڭ جوق.

ءور زورلىقپەن باسىمنان ەركىمدى الدىڭ.

ءاجىم سالدىڭ بەتىمە، كوركىمدى الدىڭ.

اڭقىلداپ اق كوڭىلمەن الدانباسقا،

اۋزىمنان اينىمايتىن سەرتىمدى الدىڭ.

وتقا سالدىڭ، وتىردىم جىگەر قايناپ،

تورداعى ارىستانداي كوزىم جايناپ.

شىڭدالىپ شاربولاتتاي شىقتىم، مىنە،

وتىرمىن وزىڭمەنەن كۇلىپ-ويناپ».

ءيا، بۇل اڭگىمەنى قايىم دەگداردان ءبىز دە ءجيى ەستۋشى ەدى. ونىڭ ءوزى دەربەس ءبىر تۇسىنىكتى قاجەت ەتەتىن اڭگىمە.

ەڭسەسىن تەز كوتەرگەن مۇحتار اۋەزوۆ بۇرىن ءوزى ىعىنا جىعىلاتىن ادامداردى ەندى ءوزىنىڭ ىرقىنا بەيىمدەۋگە ىڭعاي تانىتتى. مىسالى، ەلۋىنشى-ەلۋ ءبىرىنشى جىلدارى «زناميا» جۋرنالىنىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرىنىڭ جەدەلحاتىمەن ماسكەۋگە بىرنەشە رەت ۇزاق مەرزىمگە ۇشىپ كەلگەن اۋەزوۆ، ەندى وعان تالاپ قويىپ، باس رەداكتور ۆ.كوجەۆنيكوۆتىڭ وزىنە سەس تانىتقانداي سىڭاي دا بايقاتا باستادى. وعان سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتىنىڭ سسسر جازۋشىلار وداعىنداعى كەڭەسشىسى تاكەن الىمقۇلوۆ پەن جول ما جول اۋدارۋشى زەيىن شاشكينگە جازعان تومەندەگى حاتىنىڭ مازمۇنى دالەل:

«7 تامىز. قۇرمەتتى ءىنى-دوستار تاكەن مەن زەيىن! مەن سەن ەكەۋىڭە ءبىر ءوتىنىش-تاپسىرما ايتقالى وتىرمىن. ماسەلە مەنىڭ سوڭعى كىتابىم «اباي جولىنىڭ» 2-ءىنشى كىتابى جايىندا. وسىنىڭ اۋدارماسىن ۆ.ۆ.سميرنوۆا اۋىرىپ قالىپ، قاتتى سوزىپ كەتتى. كەيىن سوعان كومەك ەتسىن دەپ فايزوۆا رازيانى ءبىر اتاپ ەدىك. ارتىنان ول ارالاسپاسىن دەپ ءوزىم قايتىپ الدىم، سەبەبى، ول قازاقشانى تۇسىنبەيدى، تانىمايدى ەكەن. نە قازاقشانى بىلمەسە، نە اۋدارۋشى ەسەبىندە دەندۇرىس، تەك قانا باستاۋشى اۋدارۋشى بولسا – ونى كومەككە الىپ نە بەرەكە تابامىز! زويا سەرگەەۆنا كەدرينا ءبىر پيسمەننىي دەگەن، مەن بىلمەيتىن بىرەۋدى رەكومەندوۆات ەتىپ ەدى. ودان دا ءىس شىقپادى، پودستروچنيكپەن ءىس ىستەپ كورمەگەن ادام ەكەن. ماعان: ء«سىز قاسىمدا وتىرماساڭىز پودستروچنيكپەن اۋدارىپ بولمايدى»،– دەپتى. ودان دا كۇدەر ءۇزدىم. قازىر ەندى ويلاپ-ويلاپ كەپ ءوز قاسىمدا وتىرىپ ىستەيتىن انوۆ ن.ي. تاپسىرعالى وتىرمىن. جارىمىن ۆ.ۆ.سميرنوۆا اۋدارعان، مىناۋ قالعان جارىمىن، 3-گلاۆانى اۋدارادى.

ال، سەندەرگە تاپسىراتىن سوزگە ءالى جەتكەم جوق، سابىر ەتىپ شىداي تۇرىڭدار! جاڭاعى اۋدارما قىرسىعىنىڭ بوگەلىسىمەن ء(ۋاجىن) دالەلدەپ كوجەۆنيكوۆ («زناميا»): ء«بىز جاقىندا باسا الاتىن ەمەسپىز، ەندى قايتىپ الاسىز با، قايتەسىز»،– دەپ جازىپتى. مەن وسى ءسوزدى تسك كپسس وتدەل كۋلتۋرى پوليكارپوۆقا جازىپ، نارازىلىق ايتتىم. سەبەبى، اۋدارما مەنىڭ مىندەتىم ەمەس، «زناميانىڭ» ءوزى ۇيىمداستىرۋ كەرەك، سونىڭ مىندەتى، ال كوجەۆنيكوۆ ماعان اۋدارمانى مىندەت قىپ تەرىس ىستەپ وتىر، اۋدارماشىنى تاپسىن دا تەز اۋدارتىپ، باستىرسىن – دەپ تالاپ ەتتىم. كەلەسى جىل مەنىڭ 60 جىلدىعىم جانە جازۋشىلىق ەڭبەگىمنىڭ سوڭعى كىتابى – وداقتىق وقۋشىنىڭ الدىنا شىعۋى، مەنىڭ تاراپىمنان زاڭدى تالاپ ەكەنىن ايتتىم. «3ناميا» دەيتىنىم، باسقاداي جاڭا جۋرنالمەن كەلىسۋگە ەندى كەش. شارتى، مىندەتى بار «زناميا» ءوزى ادا قىلسا ەكەن دەپ وتىرمىن. وسى جايدى، سەن تاكەن، سەمەن ۆلاديميروۆيچ پەن تيحونوۆتارعا دا ءبىلدىرىپ قويۋىڭ قاجەت بولار.

ال مەنىڭ ديكتوۆات ەتكەنىمدى ايتسا، مەن اناۋ «اباي» رومانىنىڭ دا قاق جارىمىن – جۇرت ءسۇيسىنىپ جۇرگەن قاق جارىمىن دا سولاي جازعام. مەن ديكتوۆات ەتكەلى 14 جىل بولدى. زامانىندا مارك تۆەن، لو پە دە ۆەگا – تالاي جازۋشى تاجىريبە الا كەلە جازعان-دى.

شىنىندا «ابايدا» عاشىقتىق ءتىلى، سەزىم ءتىلى باسىم بولسا، مىنا كىتاپتا ويشىل بولعان ابايلاردىڭ اۋزىندا اباي ءوزى ايتپاعان، بىراق ايتۋعا مۇمكىن شەبەر، تەرەڭ فيلوسوفيالىق افوريزم تولعاۋلار بار. 5-ءنشى، 6-نشى بولىمدەردى اسىرەسە ەسكە الساڭدار ەكەن. بۇل كىتاپ «ابايدان» جوعارى – قوعامدىق جونىندە پانيسلاميزم، بۋرج. ناتس-زمنەن الىسۋ ءدال وسىندا. ۇلكەن ويلار، كەيىنگى جايلار باسى (تارتىس جايلار) وسىندا. وسىنى باسا ايتىپ ەكەۋىڭ تەڭ، اۋدارىلىپ باسىلۋىن تالاپ ەتىپ ماقالا جازساڭدار دەيمىن. مەن زويا سەرگەەۆناعا دا جازدىم. كەيىن سول كىسىگە تابىس ەتىڭدەر، ءوزى تۇزەي تۇسسە قارسى بولماڭدار. ول سەنتيابر باسىندا دەمالىستان قايتادى، تەلەفونى – د. 7-28-36 ء(ۇيى) – سونىمەن جالعاسىڭدار، گازەتاعا باستىرادى. وسىنى ەكەۋىڭنەن قاتتى وتىنەمىن. ءوزىم سەنتيابر ورتاسىندا بارامىن. وسىنى الىسىمەن جاۋاپ جاز، تاكەن!».

ءيا، بۇل حاتتىڭ ەمەۋىرىنى مەن تالابى مۇلدەم باسقا. ال ەپوپەيانىڭ ديكتوۆكامەن جازىلۋىنىڭ دۇرىس، بۇرىستىعى شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىنا قاتىستى دەربەس ماسەلە. ونىڭ ۇتىسى مەن ۇتىلىسىن سارالاۋ بۇل ءافسانانىڭ مىندەتىنە جاتپايدى.

سونىمەن، «جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ» اشكەرەلەنۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەل-جۇرت تا ەركىن تىنىس الدى. «حالىق جاۋلارى» دا اقتالا باستادى. اقتالۋ ءۇشىن سول ۇستالعان «حالىق جاۋىنىڭ» سوڭعى جۇمىس ورىنى مىنەزدەمە بەرۋى ءتيىستى ەدى. 1957 جىلى 26-كوكەكتە ساكەن سەيفۋلليننىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ازاماتتىق تۇلعالارى اقتالىپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى. ولاردىڭ شىعارماشىلق مۇرالارىن اقتاۋ تۋرالى 1957 جىلى 3-قىركۇيەكتە جازۋشىلار وداعى تورالقاسىنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى. ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ سالتاناتىن جاريالايتىن مۇنداي ساتتەردە تەك اق نيەت قانا، ءىستىڭ يگىلىگى عانا ورتاعا سالىنۋعا ءتيىستى بۇل وتىرىستا:

ع.مۇسىرەروۆ: «ولاردىڭ شىعارمالار جيناعى جازىلۋ (پودپيسكا) ارقىلى جۇرگىزىلسىن;

س.مۇقانوۆ: بۇل جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جاريالاۋ ماقساتىندا جەكە-جەكە رەداقتسيالىق القا قۇرىلسىن;

ءا.تاجىباەۆ: بۇل جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى، ارينە، زەرتتەۋ ءۇشىن عانا كەرەك، سوندىقتان دا ءبىز عىلىم اكادەمياسىنىڭ مىندەتىن ءوزىمىزدىڭ موينىمىزعا الا المايمىز. ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ بارلىعىن جاپپاي جاريالاۋ دا داراقىلىق (وگۋلنو) بولادى جانە بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرەدى دەپ تە ايتا المايمىز. ازىرشە ءۇش توم ەتىپ باسىپ شىعارساق تا جەتكىلىكتى، قالعانىن باسپالار ويلانا جاتار. مىسالا ءىرى اقىن ءىلياس جانسۇگروۆتىڭ «دالا» داستانى قىسقارتۋدى قاجەت ەتەدى. وندا جاريالاۋعا جاتپايتىن، الىپ (يزوليروۆات) تاستايتىن تۇستار بار. بۇل جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنان قايتادان قاراپ شىعۋ كەرەك. ءبىز بۇعان بارىنشا جاۋاپتى قاراپ ءارى قاتاڭ تالاپ قويۋىمىز شارت»,– دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

مۇقىم ۇلتتىڭ ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جانعان كۇنى، ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ بۇل قاۋپى نەدەن تۋىپ وتىر؟ ساياسي قىراعىلىق پا، جوق، ابدەن ۇرەيلەنىپ قالعاندىقتان دا جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ وتىر ما، الدە، «اقىندىق باس اساۋىنا» ەرىك بەرگەن قىزعانىشتىڭ قىزىل تىرناعى ما؟ كىم ءبىلسىن. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۆ.ۆ.گۋبين احات شاكارىمۇلى قۇدايبەرديەۆ پەن زىليحا جۇماباەۆانىڭ وتىنىشىنە وراي  شاكارىم مەن ماعجان جۇماباەۆتى اقتاۋ، نە اقتاماۋ تۋرالى جازۋشىلار وداعىنىڭ پىكىرىن سۇرادى. ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ولاردى اقتاۋ ماسەلەسىن قولدايتىنى تۋرالى حاتى قوسا تىركەلدى.

1957 جىلى 20-قاراشادا وداقتىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ءا.تاجىباەۆ ولاردى «ماڭگىلىك اقتالمايتىن، ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلدار، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىگى تومەن اقىندار» – دەگەن ماعىنادا حات جىبەردى. 1987 جىلى اقپان ايىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەكەمەسىنىڭ جەتى پولكوۆنيگىمەن وتكەن كەزدەسۋدەگى وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ «الاشورداشىلاردى اقتاۋ» ماسەلەسى تۋرالى سۇراعىنا مقك-ءنىڭ ورىنباسارى ك.ءابدىراحمانوۆ ءا.تاجىباەۆتىڭ وسى حاتىن وقىپ بەرىپ: «ماسەلە بىزدە ەمەس، وزدەرىڭىزدە»،– دەپ ەدى. سول وتىرىستا عالىم احمەدوۆ مارقۇم مۇنداي قاتىناستى كەزىندە جازۋدان باس تارتقانىن، بىراق ونى ەرىكتەن تىس باسقا بىرەۋگە جازدىرتىپ، سالدىرعانىن ايتتى. بۇعان قاراعاندا جوعارىداعى پىكىردىڭ قالايدا كەزدەيسوق ايتىلماعانىن، اشىعىن ايتقاندا، ءا.تاجىباەۆتىڭ ارنايى قۇپيا مەكەمەلەردىڭ تاپسىرماسىن ۇزاق جىلدار بويى ورىنداپ كەلگەنىن دالەلدەيدى.

وعان كارى اقىننىڭ شاۋ تارتقان شاعىنداعى مىنا مىنەزى دالەل. ارحيۆتەگى وسى دەرەككە كەشكى ساعات بەستە كوزىمىز ءتۇستى، كوشىرۋگە تولىق ۇلگەرمەي، ەرتەڭگە قالدىرىپ كەتتىك. سول ءتۇنى تاڭعى 7-دە ءا.تاجىباەۆ ۇيگە حابارلاسىپ، شۇعىل، ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ۇيىنە كەلۋدى بۇيىردى. بولىمسىز اڭگىمەمەن توعىز جارىمعا دەيىن ۇستادى. ال ارحيۆكە بارعانىمىزدا الگى «ىستەردىڭ جوعالىپ كەتكەنىن» بىلدىك. ارحيۆتەگى ارنايى مەكەمە ادامدارىنىڭ تاپسىرىستىڭ ءىزىن جويىپ ۇلگەرۋىنە مۇمكىندىك بەرۋى ءۇشىن ءبىزدى «بوگەي تۇرعانى» انىق ەدى. سوعان قاراپ ول كىسى ءوزىنىڭ سول قۇپيا مەكەمەمەن بايلانىسىن عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزبەگەن ەكەن-اۋ دەگەن كۇدىك ۇيالادى. بۇل پىكىرىمىزدى ءباسپاسوز ارقىلى اشىق بىلدىرگەنىمىزدە ول كىسى ەشقانداي جاۋاپ بەرمەدى، نە قوسىمشا پىكىر بىلدىرمەدى.

سونىمەن ءا.تاجىباەۆتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان 1957 جىلى 18-قىركۇيەكتەگى وتىرىستا: س.مۇقانوۆ – س.سەيفۋلليننىڭ، ع.مۇسىرەپوۆ – ب.ءمايليننىڭ، م.اۋەزوۆ – ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ كوپ تومدىقتارىنىڭ باسىلىمىنىڭ توراعالىعىنا بەكىتىلدى. 1957 جىلى 12-شىلدەدە م.اۋەزوۆتىڭ 60 جاسقا تولۋىنا ارنالعان مەرەيتوي ماسەلەسى قارالىپ، باس بايانداماشى س.مۇقانوۆ ۇسىنىلدى. مۇنى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە قولدادى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz