ۇكىمەت قۇرىلىمدارىنىڭ قايتا قۇرىلىمدالۋىن ءوز باسىم دۇرىس قادام بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، بىزدە ۇكىمەتتىك اپپارات تىم داليىپ، بيۋروكراتتىققا بەت الا باستاعان. بەينەلەپ ايتساق، ادام دەنە مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە باسى تىم ۇلكەيىپ، دەنەسى كىشىرەيىپ، اياق-قولى مەيلىنشە قىسقارىپ كەتسە نە بولار ەدى؟ ارينە، دەنە قوزعالماق تۇرماق قازانداي ۇلكەن باستى كوتەرە المايدى جاتىپ قالارى ايدان انىق قوي.

بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ۇكىمەتتىك اپپاراتتاردىڭ مەيلىنشە ىقشامدالىپ، قىسقارا تۇسكەنى ابزال. شاعىن شتاتپەن حالىققا نەعۇرلىم جاقىن، جەدەل قىزمەت كورسەتىپ جاتسا، قانەكي.

الەمدە العاشقى جيىرمالىققا كىرەتىن الپاۋىت ەلدەردىڭ كوبىسىنە نازار اۋدارساق، ۇكىمەتتىك اپپاراتتارى شاعىن، مينيسترلىك، كوميتەتتەرىنىڭ دە سانى از ەكەندىكتەرىن اڭعارۋعا بولادى.   

بىراق، ءبىزدىڭ ەلدىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن ءبىر ەرەكشە پروبلەماسى بار. ول – ءوز جەرىندە وگەيلىك كورگەن انا ءتىلىمىز. ەلىمىزدە  «تىلدەر تۋرالى» دەپ اتالاتىن زاڭ بار. وزگە تىلدەرىن قايدام، ايتەۋىر قازاق تىلىنە سول زاڭنان قايىر بولماي-اق قويدى. كەزىندە جات جۇرتتا ءجۇرىپ انا تىلدەن ايرىلۋدان قورقىپ، تاريحي وتانعا ورالىپ ەدىك.            

ءتۇرلى مادەنيەت ۇلگىلەرىمەن ەجەلدەن ەتەنە تانىس قازاقستان بۇگىندە ءوزىنىڭ ءتول مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ احۋالىنا قاتتى الاڭداۋلى. ونىڭ نەگىزى دە بار. دەگەنمەن كەيدە تىم اتويلاپ، اسىرە بەلسەندىلىككە باسقانىمىزبەن ونىمىز ءسوز جۇزىندە عانا قالىپ قويىپ، ناقتى ءىستىڭ قولعا الىنبايتىن تۇستارى كەزدەسىپ جاتقانداي كورىنەدى. سوڭعى كەزدە ءتىپتى ءتىل دەگەندە تىم ارتىق كەتىپ، كەيبىر يگى باستامالاردى، مەملەكەتتىڭ ۇستانعان دۇرىس ساياساتىنىڭ ءوزىن جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، ورىنسىز قارسىلاساتىن بولىپ الدىق. مۇنىمىز ەندى تىم ارتىقتاۋ دەپ ويلايمىن. مىسالى، بيلىك تاراپىنان كوتەرىلگەن ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ساياساتىنا ءوز باسىم تۇسىنىستىكپەن قاراپ، تاعى قولدايمىن.      

بۇل مەنىڭ «مارگينالدىعىمنان» نەمەسە «ماڭگۇرتتىگىمنەن» ەمەس، تازا ۇلتجاندى پاتريوتتىعىمنان شىعار دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولماس. ول ءۇشىن ءوزىمنىڭ قازاقتىلدى ەكەندىگىمدى دالەلدەپ جاتۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. ءبارىمىز دە انا ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرىمىز، ونىڭ جوعىن تۇگەندەۋشى، كەمدىگىن بۇتىندەۋشى مادەنيەت سالاسىنىڭ ماماندارىمىز. قازاق ءتىلىنىڭ كەڭ ارنادا قانات جايىپ، قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلۋىنا ءار قازاق مۇددەلى ەكەندىگى ەش كۇمان تۋدىرماسا كەرەك.

ولاي بولسا، انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوساتىن، ونى الەمدىك ساحناعا شىعاراتىن كەز-كەلگەن قادامداردى قولداۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءار مىنبەردەن ءتىل ءۇشىن ايعاي مەن ويبايعا باسۋ، جوقتاۋ ايتىپ، جىلاپ-ەڭىرەگەندەي بايبالام سالۋ جەتكىلىكسىز. كەرىسىنشە، مەيلىنشە وعان پراگماتيكالىق تۇرعىدان قاراپ، سوزدەن گورى ىسكە كوشۋگە ۇمتىلعانىمىز ابزال. 

راس. ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگاندار قازاق تىلىنە تولىق كوشكەن جوق. رەسمي بيلىك، پارلامەنت قازاقشا سالەمدەسۋدەن ارى اسپايدى. سولاي ەكەن دەپ ايعايلاۋدان نە تۇسەدى؟ ال ناقتى ىسكە كوشۋ ءۇشىن قانداي تەتىكتى قولدانامىز؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ءبىر مىسالدى تىلگە تيەك ەتە كەتكەن دۇرىس بولار. ءبىز قازىر زيالى قاۋىمنىڭ ءوزىن قازاقتىلدى، ءورىستىلدى دەپ بەيرەسمي تۇردە بولسا دا ەكىگە ءبولىپ الاتىندى شىعاردىق. ال انا ءتىلى ماسەلەسىنە كەلگەندە ەڭ الدىمەن تاياقتىڭ ۇشى بيلىكتەگى تۇلعالارعا كەلىپ تيەتىنى شىندىق. بار پالەنى ءورىستىلدى قانداستارىمىزعا جاۋىپ، سولاردى كىنالاۋعا ءاردايىم دايار تۇراتىنىمىز تاعى بار.

ولاي بولسا، مەن قازاقستان ۇكىمەتىن بىرنەشە شەت تىلىنە قامشى سالدىرمايتىن پوليگلوت قاسىم-جومارت توقاەۆ باسقارعان كەزدە قازاق ءتىلىن بيزنەس سالاسىنداعىلارعا، تاۋار وندىرۋشىلەرگە ەش ايعاي-شۋسىز-اق تىرپ ەتكىزبەي مويىنداتقانىن ەرەكشە اتاپ ايقىم كەلەدى. وعان ءتىپتى كورشى ەلدەردىڭ كاسىپكەرلەرى دە ەرىكسىز مويىنسۇنىپ، كونۋگە ءماجبۇر بولدى.

سونداعى ق.توقاەۆتىڭ جاساعان بار ەرلىگى ۇكىمەت ورنىنىڭ ءبىر عانا قاۋلىسى بولاتىن. قاۋلىدا شەكارادان قازاقستانعا وتكىزىلەتىن تاۋارلار مەن ساۋدا ماركالارىندا قازاقشا ماتىندەردىڭ جازىلۋى مىندەتتەلگەن. ەگەر ولاي بولماعاندا، ياعني، قازاقشا ءماتىن جازىلماسا، ول تاۋار كونتراباندالىق زات رەتىندە سانالىپ، تاركىلەۋ قاراستىرىلعان.           

قاۋلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشالىق، بارلىق جەردە ەش ىڭ-شىڭسىز ورىندالدى. بۇل قالاي دەپ قارسىلاسۋعا دا ەشكىمنىڭ قاۋقارى جەتپەدى. كورشى قىتايدان، رەسەيدەن كەلەتىن تاۋارلاردىڭ بارلىعى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان ماتىنمەن تاراي باستادى. ماكارون، ءسۇت ونىمدەرىنەن باستالعان قازاقشا ماتىندەر كەيىن تۇرمىستىق ءىرى قۇرال-جابدىقتار، ەلەكتر قۇرىلعىلاردىڭ كىتاپشاسىنا، ءدارى-دارمەك اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ پاراقشاسىندا جازىلىپ، بۇگىندە جارناما اتاۋلىنىڭ جاپپاي انا تىلىمىزدە سايراپ تۇرعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.    

مىنە، انا ءتىلىنىڭ شىن جاناشىرى، ناعىز وتانشىل تۇلعا وسىلاي ىسىمەن كورىنسە كەرەك. بۇگىنگە دەيىن ق.توقاەۆتىڭ وسى يگىلىكتى ءىسى ءۇشىن كەۋدە سوعىپ، ۇرانداتقانىن كورگەن جوقپىز. بىراق، جاساعان ءىسى مەن ناقتى قادامى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن الدەقاشان دالەلدەپ وتىر.

سول سياقتى استانا قالالىق ءتىل باسقارماسىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى عالىم ەربول تىلەشتىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى كۇنى ەلوردا كوشەلەرى قازاقشا جازىلىپ، قوعامدىق كولىكتەردە ايالدامالار تەك انا تىلىمىزدە قۇلاقتاندىرىلاتىن بولدى. وسى ارەكەتى ءۇشىن ەربول باۋىرىمىز تىكەلەي «حالىق جاۋى» اتالماسا دا ءبىراز ءسوز ەستىپ، ەلەۋلى قارسىلىققا ۇشىراعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. سوندا دا قايسار جىگىت العان بەتىنەن قايتپاي ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن «ولىسپەي بەرىسپەيتىن» قاجىرلىلىقپەن كۇرەسىپ كەلە جاتقان جايى بار.

اسىلى، شىنايى ىسكەر تۇلعالار قوعام الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن وسىلاي ءۇنسىز عانا اتقارىپ، جۇرە بەرەتىن بولسا كەرەك. ءاربىرىمىز وسىلاي ءۇنسىز ءجۇرىپ، ناقتى ءىس تىندىرۋدى قولعا الساق، بۇگىندە قازاق ءتىلى ءوز ەلىندە وگەيسىمەگەن بولار ەدى. مۇنى ءبىر دەلىك. ال ەكىنشى ماسەلەگە كەلسەك، بىزدە سوڭعى كەزدە ءتىلدى تىلگە قارسى قويۋ ارەكەتتەرى قىلاڭ بەرىپ ءجۇر. مىسالى مەن جوعارىدا ايتقان ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ماسەلەگە قايتا ورالايىق. قازاقستان ازاماتتارى ءۇش ءتىلدى قاتار مەڭگەرگەننەن ەش نارسەدەن ۇتىلمايدى، الەم كوشىنىڭ سوڭىندا قالمايدى. 

ءتىل مەن ءتىل، مادەنيەت پەن مادەنيەت ەشقاشان ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسپاسا كەرەك. كەرىسىنشە، ءبىرىن-ءبىرى دامىتىپ، تولىقتىرىپ، بايىتا تۇسەدى. بۇگىندە ءار قازاق كەم دەگەندە ەكى تىلدە سويلەيدى. وسىعان دەيىن دە ورىس ءتىلىن يگەرگەننەن ەش قازاق جاماندىق كورگەن جوق. ءيا، وزگەنىڭ ءتىلىن ءبىز مەڭگەرگەننەن، ءبىزدىڭ ءتىلدى وزگەلەر بىلگەننەن ەشقايسىمىز ۇتىلمايمىز. كەرىسىنشە، رۋحاني بايىپ، تولىسا تۇسەرىمىز انىق. 

تاۋەلسىزدىككە دەيىن ءبىز الەم مادەنيەتىنەن ورىس ءتىلى ارقىلى ءنار الدىق. دەربەس ەل بولىپ، الەمگە تانىلعان كەزىمىزدەن باستاپ سىرتقى قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. مۇحيت اسىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا، عىلىم-ءبىلىم يگەرۋگە مول مۇمكىندىك تۋدى.

مۇندايدا ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا شەت تىلدەرىن وقىپ ۇيرەنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. بۇرىن اتا-انالارىمىز بىزگە «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ – وڭبايسىڭ!» دەگەن بولسا، ەندى ءبىز بالالارىمىزعا «اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ – العا باسپايسىڭ!» دەۋگە ءماجبۇرمىز. بۇل ەندى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان شىندىق!

ال ءبىز شىندىقتى ەش قاشان اينالىپ وتە المايمىز. 
سوندىقتان دا ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندى نەشە جەردەن جەك كورۋدەن ەش پايدا جوق. تەحنولوگيا جەتىلىپ، ەلىمىز العا دامىعان سايىن وعان مويىنسۇنباي تۇرا المايمىز. سەبەبى اعىلشىن تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك پەن سۇرانىس ءاردايىم ارتا تۇسەتىندىكتەن، باسقا امالىمىز دا جوق. ياعني اعىلشىن، ورىس تىلدەرىمەن قاتار انا ءتىلىمىز دە ەلدەگى بارشا جۇرتقا ورتاق مىندەت ەتىلىپ، جاپپاي يگەرىلسىن دەگەندى ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنىڭ ءوزى مەڭزەپ تۇر عوي.

دەمەك ءۇش ءتىلدى دە مەڭگەرۋ تالاپ ەتىلەتىندىكتەن، قازاقشا بىلمەيتىندەر انا ءتىلىمىزدى يگەرۋگە ءماجبۇر بولادى دەگەن ءسوز. الايدا، ءتىل ۇيرەتۋدەگى قازىرگى ءتاسىلدى وزگەرتۋ قاجەت بولادى. سەبەبى، شەت ءتىلىن ۇيرەنۋدى قازاق ءتىلى ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرماساق، ءوز اسىلىمىزدى جوعالتىپ تىنارىمىز كادىك. الدىمەن قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ بارىپ، شەت تىلدەرىن ءوز انا ءتىلى ارقىلى ۇيرەنسە. 

ءسوز سوڭىندا ايتا كەتەر ءبىر جايت، ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا جىلدان باستاپ، جوو-نا ارنالىپ بولىنەتىن مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتىن تەك قانا قازاق توپتارىندا وقيتىن جاستارعا بەرىلەتىن ءۇردىستى قالىپتاستىرساق. بۇل جەردە وزگە دياسپورا وكىلدەرىنىڭ قۇقىعىن بۇزۋدان اۋلاقپىز. ەگەر ولار مەملەكەتتىك گرانت بويىنشا جوعارى ءبىلىم العىلارى كەلسە، قازاق توپتارىندا وقىسىن. كەيىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارام دەسە، وعان دا داڭعىل جول اشىلادى.

ال ورىس توپتارى دا جابىلىپ قالمايدى. ونى جاپپاي اقى تولەپ وقيتىن توپقا اينالدىرىپ، ورىسشا ءبىلىم الام دەگەندەرگە دە قولايلى جاعداي جاساپ قويارمىز. باستىسى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز تۇعىرىنا قويۋ ءۇشىن ءدال وسىنداي ناقتى شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت دەپ بىلەمىز.

وسىنداي كەلەلى مىندەتتەردى ومىردە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتى مەملەكەتتىك مەكەمەسى ساقتالىپ قالعانى ابزال بولدى. ەگەر مەن قولىمدا قۇزىرەتىم بار ادام بولسام، وسى  ۆەدومستۆونى تىكەلەي ەل پرەزيدەنتىنە باعىناتىن دەربەس اگەنتتىك ەتەر ەدىم. جارايدى، ازىرشە ونىڭ ساقتالىپ قالعانىنا شۇكىر دەيمىز. ەندى، وسى كوميتەتتى باسقاراتىن ازامات ءتىل مەن ءدىلدى بويىنا سىڭىرگەن، ۇلتتىق مۇددەگە بارىنشا ادال، تانىمال قازاقى تۇلعا بولسا، قوعام تاراپىنان زور قولداۋ تاپقان بولار ەدى. سەبەبى، تىلگە جاناشىرلىق – ەلگە جاناشىرلىق!     

قۋاندىق شاماحايۇلى،

قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz