تاياۋدا استانا قالاسىنىڭ  ونكولوگيا اۋرۋحاناسىندا جازۋشى ادام مەكەمباەۆ اعامىزدى كورىپ قالدىم. قاسىنا جاقىنداپ، اماندىق سۇراسقاننان سوڭ: «اينالايىن، جۇمامۇرات، جاسىم 74-ەن اسىپ بارادى، دەنساۋلىعىم  سىر بەرىپ جۇرگەنگە ءبىراز بولدى، مەنەن سۇحبات الىپ قالساڭ بولادى»، - دەدى. سونىڭ ءساتى ء تۇسىپ اعانىڭ ۇيىنە بارىپ، سۇحبات الدىم.

-         اعامىز جازۋشى بولسا دا سۇراقتى مەن مىنا اڭگىمەدەن باستاعاندى ءجون كوردىم: ادام اعا، قازاق تاريحىن قالاي جازۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

-         قازاق حالقىنىڭ تاريحى ءالى كۇنى  تولىققاندى جازىلعان جوق. وتكەن جىلى مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ باستاماسىمەن وسى ماسەلەگە وراي جان-جاقتى جۇمىس جۇرگىزىلۋى كەرەك ەدى، وكىنىشكە قاراي، سول باستامانىڭ عۇمىرى تىم قىسقا بولدى.

   ءبىزدىڭ تاريحشى ماماندار  قانشاما  ەلدەرگە بارىپ، قازاق حالقىنا بايلانىستى  تاريحي دەرەكتەر مەن ايعاقتار جيناپ الىپ كەلىپ ەدى، بۇل تاريحي اقپاراتتار ماسكەۋدەگى لاۋازىمدى كىسىلەرگە ۇناماي قالعانعا ۇقسايدى – تاقىرىپتىڭ جابۋلى  كۇيىندە قالعانىن ءتيىمدى دەپ شەشىپتى.  ونى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ بيلىك وزگەرۋگە ءتيىستى. قازاق تاريحى تۋرالى  ەكى كىتاپ جازدىم، ءبىرىنشىسى ء«بىر جارىم مىڭ جىلدىق قاتە» ەكىنشىسى «تۇركىستان»  -  وقىرماندارىم تالاپ الىپ كەتتى. كەيبىر تاريحشىلار كوپتەگەن دەرەكتەردى مەنىڭ جازعاندارىمنان ۇرلادى، پايدالاندى، ونى نەسىنە جاسىرايىن.

       ادامزات  تاريحىندا تالاي يمپەريالار جەر جۇزىنەن جويىلىپ كەتتى، ويتكەنى وركەنيەتكە جەتتىك دەپ ساناپ، ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ۇمىتىپ، قازىرگى قازاقتار سەكىلدى انا ءتىلىن مەنسىنبەي، وزگە تىلدە شۇلدىرلەدى، كەلەسى ۇرپاعى ءۇز-ءتۇزسىز وزگەلەرگە ءسىڭىپ جوق بولدى. كەزىندە پارسى مەملەكەتى دە سونداي داۋىردە ءومىر ءسۇردى، فيردوۋسي انا تىلىنەن ماقۇرىم بولىپ بارا جاتقان قانداستارى مەن   بيلىككە تالاسا بەرەتىن امىرشىلەرگە  ارناپ «شاحناما» دەگەن  داستان جازىپ، ماحمۇد گازنەۆيگە سىيعا تارتادى. اششى ساياسي ساتيرا جازىپ، بيلەۋشىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، فيردوۋسيدى ەلدەن قۋىپ جىبەرەدى. اراعا جىلدار سالىپ، «شاحنامانى» وقىعان سۇلتان ءوز قىلىعىنان ۇيالىپ، اقىننان كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن ونشاقتى تۇيەگە وڭگەرىلگەن سىي-سياپات جىبەرەدى.

    اڭىز بويىنشا، اقىن تۇرىپ جاتقان شاھاردىڭ قاقپاسىنان كەرۋەن كىرىپ كەلە جاتقاندا، ءبىر توپ ادامدار فيردوۋسيدىڭ مۇردەسىن جەرلەۋگە قاقپادان شىعىپ بارا جاتىپتى دەگەندى ءبىر كىتاپتان وقىعانىم بار. سول ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسىنىڭ» ارقاسىندا پارسى ەلىنىڭ ابىرويى اسقاقتاپ، مەرەيى ۇستەم بولدى، تاريحى تەرەڭدە ەكەنىن ءاربىر پارسى سەزىپ، ەلىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇلەس قوستى. قازىرگى يران مەملەكەتى اقش پەن باتىستىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، اتوم بومبا جاسايتىن زاۆودتار قۇرىپ الدى. اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان يران حالقى جوق. بۇگىنگى تاڭدا، ءبىزدى دە وسىلاي رۋحتاندىراتىن ساۋاتتى تۇردە، تاريح جازۋ كەزەك كۇتىرمەيتىن ماسەلە.

-         وسىدان شىعاتىن ءسوز عوي، بىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇڭى تاۋسىلار ەمەس. نەگە؟

-         بۇل بيلىكتىڭ تاراپىنان ادەيى جاسالىپ وتىرعان سۇرقيا سۇم ساياسات. ايتپەسە، الەم تاريحىندا ءوز انا ءتىلىن 23 جىل ۇيرەنگەن ەل جوق. 2025 جىلى قازاقستاننىڭ 95% حالقى قازاق تىلىندە سايراپ كەتەدى دەپ، اڭقاۋ قازاقتى تاعى ءبىر مارتە الداپ وتىرعانىنا قالايشا  ۇيالامايدى ەكەن. قازاق تەلەارنالارىن كورگەن سايىن وكپەمىزگە شانشۋ قادالعانداي بولادى. باعدارلامانى جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوبى قايران قازاق ءتىلىنىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارىپ، كورەر كوزگە ءمۇساپىر، بەيشارا كۇيگە ءتۇسىرىپ كەلەدى. ولارعا توقتاۋ ايتاتىن زيالى قازاقتىڭ  بولماعانىنا قارنىم اشادى. ەندى ول از دەسەڭىز، بالا باقشاعا باراتىن نەمەرەلەرىنە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتىپ جاتىر. سوندا قالاي قازاق بولاتىنىمىز اقىلعا قونىمسىز؟..   

-         وسى ورايدا تۋىندايتىن سۇراق: ورالماندارعا ازاماتتىقتى تەزدەتىپ بەرگەن دۇرىس پا؟

-         ارينە، ءوز قانداسىڭنان اياعاندى يت جەسىن. ءۇش اي بۇرىن قىرىمعا باسىپ كىرگەن ورىستار كوشەدە وتىرىپ الىپ، 24 ساعاتتا 3 ميلليونعا جۋىق  ۋكراين  حالقىنا رەسەي ازاماتى دەگەن پاسپورت تاراتقانىن تورتكۇل دۇنيە كوزىمەن كوردى. مەملەكەتتىڭ مۇددەسى سىنعا تۇسكەن كەزدە بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردىڭ بارلىعى جويىلىپ كەتەدى. ال، بىزدە بولسا، بىرەسە 5 جىلدان سوڭ، بىرەسە 3 ايدان سوڭ ازاماتتىق بەرەمىز دەپ ۇلى كوشتىڭ قادىرىن كەتىرىپ، ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي ەتىپ ابىگەرگە سالۋدا. تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، ءبىر بىلەرىم: قازاق بيلىگى ءوز قازاعىنىڭ كوكىرەگىنەن يتەرىپ بەرەكە تاپپايتىنى انىق. تالعات ماماشەۆ مىرزا بيىل مامىر ايىندا وتكەن جيىندا وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي بارلىعى شەشىلەدى دەپ ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ بەردى، قالعانى ءبىر اللاعا ايان. سىرتتا جۇرگەن 5 ميلليون قازاقتى تەز ارادا قازاقستانعا كوشىرمەسە، الادعى 5-10 جىلدان سوڭ ولاردان دا تەگىس ايىرىلامىز. بۇل كىمگە پايدا، كىمگە زيان ەكەنىن تۇسىنە الار ەمەسپىن. جەر بەتىندە جەتىمدىك كورگەن باۋىرلارىمىزدى قولتىعىمىزعا تارتساق،باسىنان سيپاساق، اللا ءبىزدى ،قازاق دەگەن قاسيتەتتى ۇلتتى، باسىنان سيپاپ، باعىن اسىرار ەدى دەپ ويلايمىن. بۇل—كەز كەلگەن ۇلت بولىپ ۇيىسقان حالىقتىڭ   وزگەلەرمەن تەڭ دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرۋ تالابى تۋدىرعان، بارشاعا ورتاق تابيعي قاجەتتىلىك

-         ال ەندى ادەتتەگى سۇراق: ادەبيەتكە قالاي كەلدىڭىز؟

-          مەنىڭ بالالىق شاعىم  ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جىلداردىڭ جوقشىلىعىندا ءوتتى. ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ، قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىندا ەر جەتتىم. مەكتەپتى ءبىتىرىپ، الماتىعا كەلگەن سوڭ   فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. 1965 جىلى ديپلوم الىپ، قىزىلوردادا ءتىلشى بولىپ ءومىر جولىمدى باستادىم، وتباسىن قۇرىپ بالالى-شاعالى بولدىم.  وسىلايشا ءومىر ءوتىپ جاتتى. بىزدەن ۇلت مۇددەسى تۇرماق، جالپى ساياساتتان باستاپ ۇيدەگى اۋىز سۋعا دەيىنگى قوردالانعان ماسەلەلەر بويىنشا ەشكىم ەشتەڭە سۇراعان ەمەس.

   بىزدەن ويلانۋ، شەشىم قابىلداۋ دەگەن تالاپ ەتىلگەن جوق. ءبىز ءۇشىن ويلايتىن دا شەشىم قابىلدايتىن دا ماسكەۋ ەدى. بىزگە تەك سونى ورىنداۋ عانا قالاتىن. بۇل—ۇلكەن پروبلەما ەدى. ءوز ەلىنىڭ ەرتەڭىنە ءوزىڭ جاۋاپ بەرۋىڭ، وسى جولداعى پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ جولدارىن ءوزىڭ تابۋىڭ، قيامەت-قايىم قيىن شارۋا بولدى.  سودان بىزگە  ادەبيەتتەن باسقا اينالىساتىن شارۋا قالمادى. ايتەۋىر بار بىلگەنىڭدى اق قاعازعا جازىپ، ىشتەگى قۋانىش-قايعىڭدى اقتاراسىڭ. ومىرىمدە 20-دان استام كىتاپ جازدىم. كەلەشەك ۇرپاق قاجەتىنە جاراتار دەگەن ۇمىتتەمىن.

-         ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

-         ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرگە كوڭىلىم تولمايدى، ونى نەسىن جاسىرايىن. ويتكەنى، الدىنا بارساڭ، كوپشىلىگى قازاق تىلىندە ءومىربايانىن ايتىپ بەرە المايدى. سودان كەيىن ودان نەنى سۇراۋعا بولادى. قاراپايىم قازاقتىڭ تىلىندە كوسىلىپ اڭگىمە ايتا المايتىن ادامنىڭ ارتىنان قازاق ەرەدى دەگەن وتىرىك ءسوز، ەمەكسۋ عانا. باسىم كوپشىلىگى قازاق بولا تۇرا، قازاقتىڭ تاريحىنان بەيحابار، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن ماقۇرىم، جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ ەركىن سويلەي دە المايدى. سول لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ مىنبەدەگى ءسوزى مەن ءىسى ساي ەمەس. جەمە-جەمگە كەلگەندە ستولدىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى.

   سوعان قاراماستان، استانا قالاسىنىڭ  مينيسترلەر ءۇيىنىڭ الدىندا جول ەرەجەلەرىن بۇزعان  كەيبىرەۋلەرى ىشكى ىستەر قىزمەتكەرلەرىنە قىزمەت كۋالىگىن كورسەتىپ قورقىتاتىنعا ۇقسايدى. وتكەن جىلى ۇلان دەگەن جىگىت باعدارشام جاسىل جانعاندا، ارنايى جاياۋ جۇرەتىن جولمەن ءوتىپ بارا جاتقاندا، ىشىمدىككە تويىپ العان لاۋازىمدى شەنەۋنىكتىڭ بالاسى دجيپ كولىگىمەن سوعىپ ءولتىرىپ، وقيعا بولعان جەردەن قاشىپ كەتكەن. ءبىر جىل وتسەداعى، قىلمىستىق ءىس قوزعالماي وتىرعانىن ەۋرازيا تەلەارناسى حابارلادى. ەرتەڭ  سول شەنەۋنىكتىڭ بالاسى تاعى بىرەۋدى ءولتىرىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل ءبىزدىڭ ەلدە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ  شامادان تىس  اسقىنداپ كەتكەندىگىنىڭ ايعاعى.     

-         ادام اعا، سۇحباتىڭىزعا راحمەت، دەرتىڭىزگە شيپا تىلەيمىن.

                                                                         سۇحباتتاسقان –    جۇمامۇرات  ءشامشى،

                               تاريح  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى.

Abai.kz