كاكەن قامزين. بازارحاننىڭ «قاراتورعايى»(اڭگىمە)
ەرتەرەكتە لەۆ تولستويدىڭ كۇندەلىكتەرىن وقي وتىرىپ، تومەندەگى جولداردى ءتۇرتىپ العان ەدىم: «ۆچەرا يدۋ پو پەرەدۆوەننومۋ چەرنوزەمنومۋ پارۋ. پوكا گلاز وكينەت – نيچەگو، كرومە چەرنوي زەملي، ني ودنوي زەلەنوي تراۆكي، ي ۆوت نا كرايۋ پىلنوي، سەروي دوروگي كۋست تاتارينا (رەپيا). تري وتروستكا; ودين سلومان ي بەلىي، زاگريازنەننىي ستەبەل نادلوملەن ي زاگريازنەن; ترەتي وتروستوك تورچيت ۆبوك، توجە چەرنىي وت پىلي، نو ۆسە ەششە جيۆ ي ۆ سەرەدينە كراسنەەتسيا. ناپومنيل حادجي مۋراتا. وتستايۆاەت جيزن دو پوسلەدنەگو، ي ودين سرەدي ۆسەگو پوليا كاك نيبۋد، دا وتستويال ەە». اتاقتى «قاجىمۇرات» پوۆەسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە نە تۇرتكى بولعاندىعىن قالامگەر وسىلايشا العا تارتادى. بولماساق تا ۇقساپ باعامىز دا. مىنا شاعىن اڭگىمەنىڭ جازىلۋىنا قىتايداعى قازاق ءانشىسى، مارقۇم حاميت ىسقاقۇلى اعامىزدىڭ كەرەمەت تەنور داۋسى سەبەپشى بولىپ ەدى.
كاكەن قامزين
بازارحاننىڭ «قاراتورعايى»
(اڭگىمە)
ارعى بەتپەن الىس-بەرىس، قارىم-قاتىناس قايتا جاندانا تۇسكەن شاق قوي. «شىعىس تۇركىستاننان با، پەكيننەن بە، ايتەۋىر، ءبىر كۇمىس كومەي، جەزتاڭداي، كەرەمەت ءانشى جىگىت كەلىپتى. اقاننىڭ «قاراتورعايىن» اۋەلەتىپ قويا بەرگەندە، سار دالادا جىبەك جالدى جورعامەن تايپالتىپ كەلە جاتقانداي كۇي كەشەسىڭ. قىرناپ-جونىپ، سىلاپ-سيپاپ قالىپقا تۇسىرگەن ماپەلى داۋىس ەمەس، جاراتىلىستىڭ بەرە سالعان دارحان سىيى»، - دەپ تاڭداي قاققان مەنىڭ مەلومان دوسىم.
اڭگىمەنى اڭگىمە، ويدى وي قوزعايدى. انسۇيەر جىگىتتىڭ وسى سوزىنەن كەيىن كوپ جىل كوڭىل تۇكپىرىندە تۇر-تۇرلاساڭ ويانباستاي، تارس بۇركەنىپ جاتقان بالالىق شاعىم باس كوتەرگەندەي بولدى. بۇدان جيىرما بەس-وتىز جىل بۇرىنعى قۇم اراسىنداعى جالعىز تام، ەسىك الدىنداعى قىرىق قۇلاش شەگەندى قۇدىق، ۇزىندىعى ات شاپتىرىم تۇيمە قوي قورا كوز الدىما كەلىپ تۇرا قالدى. ارىرەكتەگى قىزدار ۇكىسىندەي كۇلتەسىن كوككە تىرەگەن نار قامىس، ساياز بولسا دا سابىرلى، كىشكەنە بولسا دا بابىمەن اعار شىلىكتى وزەنى. جاعالاۋدى ومىراۋلاي وسكەن جيدە توعايى. سانالىدان – جەتى جان، ساناسىزدان – ءبىر وتار قوي، ەكى ات، اقبارماق، اققويان دەگەن ۇيالاس يت قانا. وسى ءبورىباسارلاردى ەرتىپ، ءتۇنى بويى كوز ىلمەي مەنىڭ كۇزەتشى شەشەم جۇرەدى قوي قورانى اينالىپ. اندا-ساندا ايسىز قاراڭعى ءتۇندى ول كىسىنىڭ «ايتاق-ايتاعى»، ەكى ءيتتىڭ كەۋدەلەگەن ء«اۋپ-ءاۋپى» سەرپىپ-سەرپىپ تاستايدى. كەيدە قوس سىرتتان شابالانا شاپتىعىپ، الدەبىر قاراڭ-قۇراڭنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ەكى-ءۇش شاعىل اسىپ بارىپ قايتاتىن. وندايدا بازارحان قويشى دا، مەنىڭ شەشەم دە ابالاقتى اسىرىپ ساپ كەلدى دەپ وتىراتىن. ابالاعى نە، يت-قۇسى نە – ەسەسى ءبىر، بازارحاننىڭ ايەلى ىنتىق پەن ءۇپىر-ءشۇپىر بالا-شاعاعا نە كەرەك، مال-جان امان بولسا بولعانى. فەرما مەڭگەرۋشىسى، ۆەتەرينار مەن زووتەحنيك ارقادان قاعىپ، بازارحاننىڭ ماقتاۋىن اسىرسا – جەتىپ جاتىر. ودان ارتىقتى و زاماندا مالشى قاۋىمى كوكسەمەگەن دە بولار. بازارحانعا سالسا، بەلسەندىلەردىڭ ءبىر اۋىز جىلى ءسوزى ءۇلىبيدىڭ ىرىسىنان بىردە-ءبىر كەم ەمەس. ونداي ماقتاۋ-ماراپات ەستىگەن كۇنى بازەكەڭ ءبىر توقتىسىن الىپ ۇراتىن، ءسويتىپ، باس ۇستاعان جىگىتتىڭ دە، قۇلاق پەن قابىرعا جۇلمالاعان بالا-شاعانىڭ دا قۇدايى جارىلقاپ قالاتىن. امبە بازارحاننىڭ شىرايى كىرىپ، ءوڭى جىلىپ، بارلىق بالانىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، تۇيە بولىپ باقىرۋعا، جىلقى بولىپ كىسىنەۋگە بەيىل. ءبارىمىزدى قاز-قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، الاقانىمىزدى جايعىزادى دا توقتىنىڭ اپپاق تاڭدايىن شارت ەتكىزەدى. شاپ بەرىپ ۇستاي العانىمىز – كەلەشەكتە شەشەندىكتىڭ ياكي اقىندىقتىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەمىز، ونىڭ ۇستىنە تورى اتقا ءمىنىپ، قويدىڭ ءبىر شەتىن قايىرۋ مارتەبەسىنە يە بولامىز.
بازەكەڭ ىڭىلداپ ءجۇرىپ شەگەن قۇدىقتان سۋ تارتادى، اعاش ناۋالاردى ەرنەۋلەتىپ بولعانشا، مەن قويدى سۋسىنعا ماڭايلاتپاي قايىرا تۇرام. سۋلىق شارۋانى تامامداعاننان كەيىن ول وسى كۇنگى «سۋلگۋني» ىرىمشىگىنىڭ كولەمىندەي دوڭگەلەك قاراتىكەن تۇزدى ناۋا اينالاسىنا تاستايدى. ساۋلىق شىركىندەردىڭ اششىلاماسا قوڭى كەميدى، ءجۇنى جەتىلمەيدى. ايتەۋىر، سول جىلى كولحوز، باسقانى قايدام، تۇزدى ءۇيدى ءدى تاستادى.
وتى قايتپاعان جۇرتقا بازارحان كۇزدىڭ كۇنى تاسكەنەشە قادالىپ، جاتىپ الادى. قىستىڭ ەبىسىز، بورانسىز كۇندەرى الىستاعى توبىلعى، توراڭعى، شيقياق مول وسكەن ويپاڭداردى ساعالاپ قايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، جازدىڭ كۇنى شالعىشىلار ونداي جەردىڭ ولەڭىن ورۋدان قورعالايدى، ويتكەنى شالعى شايناسىپ، ماشينە قيرايدى. ال، كوكەك كەلىپ، مامىر ەتەك جايعان مەزەتتە وتارىن تورعاي شىرىلداماي ورگىزىپ، ەل ورنىنا وتىرعاندا بارىپ ءبىر-اق جۋساتاتىن. سوندايدا ءۇش قىز، ءبىر ۇل اققويان مەن اقبارماقتى ىلەستىرىپ الىپ، قوزىكوش جەردەن الدىنان شىعامىز. جۇرە الماي قالعان، اقساپ قالعان بىرەن-ساران قوزى-لاقتى ارقالاپ، كوتەرىپ الامىز. كەي ۋاقىت قوزى شىعار دەپ ۇمتىلعانىمىز ۇزىن سيراق سۇر قويان بوپ اتا جونەلەدى. قوس قۇلاعىن جىميتىپ اپ، و جاق، بۇ جاققا ورعىلاپ زىمىراعاندا، ەكى كوزىڭ شاراڭنان شىعىپ، سيقىرلى جەلاياققا قاراپ قاتىپ قالاسىڭ. ەكى توبەتتىڭ ادىراڭداي ۇمتىلعانىنان نە پايدا، شاڭىنا دا ىلەستىرمەيدى. ول تۇرماق كىپ-كىشكەنە كەنگرۋداي سەكەڭدەگەن قوساياق تىشقاننان ايرىلىپ قالىپ جۇرگەنى. بازارحاننىڭ ۇزاق تۇندەرى ايتىپ تاۋىسا المايتىن ەرتەگىلەرىنلەگى ءارى نوقاي، ءارى اقىماق داۋلەر مەن ديۋلاردان ءبىر اۋسايشى. بۇلاردىڭ وڭ جامباسىنا كەلەر جالعىز جابايى – ءبورى-قارى بولسا كەرەك.
ءبارىمىز جابىلىپ ءجۇرىپ قويدى شالى قوراعا قاماپ ۇيگە كىرسەك، ءتور الدىنداعى ءتورت بۇرىش جاتاعان ستول باسىندا بار قاعازىن جايىپ سالىپ فەرما مەڭگەرۋشىسى ءجۇسىپ بىردەڭلەردى سۇيكەكتەتىپ جازىپ جاتىر. انشەيىندەگى سالەم-ساۋقاتتان كەيىن فەرماباستىق ءىستىڭ ءمان-جايىنا كوشتى. ءبىز دە قۇلاق ءتۇرىپ وتىرمىز. باسقا الدانىش جوقتىقتان بولار، سول كەزدە ۇلكەندەردىڭ سوزىنە اۋەسپىز.
- بازەكە، - دەگەن باستىق، - مىنا كورشى ساپقوزدىڭ وپرابىمەن ۇستاسىپ كەپ وتىرمىن.
ءيا، بوسپەباي ەسىمبەك شە؟ مامىر مەيرامىنا تۇيە بالۋان دايىنداپ جاتىرمىن، قارسى قويار نارىڭ بار ما دەپ كۇپىلدەيدى. بىزدەن تۇيەشى نۇرساتتى شىعارامىن. ول ەسەپ ىشىمدە. تۇنەۋ كۇنى اتان تۇيەنى جالعىز ءوزى ۇيىقتان سۋىرىپ العانىن كوزىڭ كوردى. ەسىمبەگىڭدى مەن وسى جولى وڭباستاي تاعى سۇرىندىرەم. تەرەزە تەڭەستىرگىسى كەلەدى مىنا مەنىمەن. قىستا، ءوزىڭ بىلەسىڭ، كاشوۆكەمەن مولتوۆتان كاگانوۆىشكە دەيىن جارىسامىن دەپ ءۇسىپ ءولىپ قالا جازدادى. ءوزى وكىرەشتەپ بولماعان سوڭ، ماقۇل دەي سالعام. ەندى قارىمتا قايتارعىسى كەلەدى. تۇيە بالۋان تۇرماق ازىرەت ءالىنىڭ ءوزى كەلسە دە نۇرسات تۇيەشى سايتانىن قاعىپ الار. ونى قويشى، وعان قام جەپ وتىرعان مەن جوق. تەك ويىن-ساۋىقتان وپىنىپ قالماساق. ۇزىنقۇلاقتان ەستيمىن – سول تويعا اۋدان باسشىلارى قاتىسپاق. اۋاتكومنىڭ توراعاسى، رەسپۋبليكا دەپۋتاتى ءالىشپانوۆ كەلمەك كورىنەدى. سوندىقتان باپتانا بەر.
- اپىراي، ءا، - دەگەن بازارحان ەندى عانا تىلگە كەلىپ، - ەل اعالارىنىڭ اۋدان
ورتالىعىنان ۇزاپ قىرعا شىققانىن كورەر كەز دە تۋادى ەكەن-اۋ. مىنا قورا-قوپسى دا جۇدەۋ. بىلتىر كەلگەن قۇرىلىسشىلار قول ۇشىن مۇلدە تيگىزبەپتى. وتىرعان تامىمىزدىڭ ءتۇرى بولسا مىناۋ، ارىسى مايىسىپ، ۋىعى شىتىتاپ تۇر.
- ءتۇ-ۋ-ۋ، بازارحان-اي! باس دەسە، قۇلاق دەيسىڭ. اۋاتكوم پىرسىلداتىلى سوندا سەنىڭ
ۇيىڭە تۇسەدى دەپ تۇرمىسىڭ. قاراي گور مۇنى. مەرەكەنى، ويىن-ساۋىقتى كورەدى دە جونىنە قايقايادى. ونىڭ ودان باسقا شارۋاسى قۇرىپ قالىپ پا؟ ءۇيىڭدى، قورا-قوپسىڭدى جوندەپ الساڭ، سەنى بىرەۋ قولىڭنان قاقتى ما؟ اعاش ىرگەڭدە، بالتا مەن پىشقىڭدى ال دا شەتىنەن كەسىپ ال. كىم قوي دەر ەكەن؟ ءپالى، وسى شەتتەرىڭنەن جاتىپىشەر جالقاۋ بوپ باراسىڭدار. سەن باسقا تىرلىكتى بىلاي قويىپ، دومبىراڭدى قولعا ۇستاۋعا ەرىنەتىن بولدىڭ. الدە توي-تومالاق، شىلدەحانادان باسقا جەردە سايراي المايسىڭ با؟ دايىندالىپ ءجۇر. بىردە بولماسا، بىردە ءالىشپانوۆ ءان تىڭدايمىن دەسە، نە بەتىمىزدى ايتامىز. ءتۇھ، وسى ءبىردى ايتىپ وتىرىپ، بىرگە كەتەم. ايتپاقشى، بىرەر كۇنەن كەيىن وسى ماڭعا مەحانيزاتورلار كەلەدى. ءىشىپ-جەمگە ءبىر-ەكى باس بەرەسىڭ. قاعازى، مىنە. جەر جىرتىپ، جۇگەرى ەكپەكپىز. تىڭعا تۇرەن سالامىز. مالعا جەم دەپ سونى ايت، انە. قۇرشىپ جولداس مۇحيتتىڭ ار جاعىنا بارىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقاننان بەرى جۇگەرى جارىقتىققا جاپپاي وڭ كوزبەن قارايتىن بولدىق.
ءبىرازدان كەيىن شايعا دا، پايعا دا ابدەن قانعان مەڭگەرۋشىنى بازارحان اتىنا قولتىقتاپ مىنگىزدى. مانادان بەرى بىتپەي قالعان اڭگىمەنى ءجۇسىپ مەڭگەرۋشى ات ۇستىندە ۇزەڭگىگە شىرەنە جالعاستىردى. بالا كوزىنە ءبارى قىزىق، ءبىز دە ەلەڭدەپ تۇرمىز.
- بازارحان، وبشىم، سەن ادال جىگىتسىڭ. كوڭىلىڭدە مىسقال ارامدىق جوق. بىراق قىستا
اقبارماق العان قاسقىردى ماعان بايلامادىڭ. سودان كوڭىلدە ەپتەگەن دىق قالدى. ءتۇزدىڭ تاعىسى ماعان جالكى ەمەس، دەگەنمەن، جۇكە، بايلانىڭىز دەسەڭ، ءبىز دە ونى ۇمىتپاس ەدىك. انا كادىر ساسىقكۇزەن ۇستاسا دا تەپەڭدەپ كەپ تۇرعانى. كورسەتكىشى سەنەن جوعارى ەمەس، ال باستىقتارعا ءوتىمدى، سىيلى. سونى ۇق! - دەپ ءجۇسىپ اتىن بوربايلاپ شابا جونەلدى.
- اناۋىڭ تىم دالاقتاپ كەتتى، اتتان ءتۇسىپ قالىپ، ەرتەڭگى كۇنى پالە بولىپ جۇرمەسىن! -
ىنتىق پىتىر-پىتىر ەتە قالىپ ەدى، ونى بازارحان قۇلاعىنا دا ىلمەدى.
- جۇسىپتەي سۇڭعىلالار جامان ماستەكتەن جىعىلىپ نە كورىنىپتى، - دەگەن دە قويعان.
سودان ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى ورتالىقتان مەحانيزاتورلار كەلىپ قوڭسى قونعان. ولارمەن ىلەسە قۇرىلىسشىلار دا جەتىپتى. كەلە ءبىزدىڭ قورا-قوپسىمىزدى، تامىمىزدى جىلدامداتا جوندەۋگە كىرىسىپ كەتتى. اۋ، بۇلارىڭ قالاي دەگەنگە – نۇسقاۋ سولاي دەگەننەن ءارى اسپاعان. كەيىن باقساق، مامىر مەيرامىن وسى شىلىكتى جازىعىندا وتكىزبەكشى بوپ شەشىپتى. اۋدان باسشىلارىنىڭ بىرەۋى ويدا-جوقتا: اناۋ كىمنىڭ قىتاۋى دەسە، ءبىزدىڭ شوپكەتىشارلار – پالەنشە تۇگەنشابەۆ دەگەن وزات شوپانىمىزدىڭ قىستاعى دەپ سارت ەتكىزبەك.
بايقايمىن، كۇندە كەشكىسىن كۇيتاباقتىڭ ءۇنى شىعىسىمەن بازارحان مەحانيزاتورلار اۋىلىنا قاراعىشتاپ قويادى. مالدى دا ادەتتەگىدەن ەرتەرەك ايداپ كەپ ءجۇر. كوك ساندىق تۇبىندەگى وراۋلى دومبىراسىن الىپ، ءتۇس مەزگىلىندە بىراۋىق تىڭقىلداتاتىندى شىعاردى. بىزگە، بالالارعا بۇنىڭ ءوزى قىزىق. بازەكەڭە، ونان سوڭ ونىڭ قولىنداعى سىرلى قاسىقتاي دومبىراعا قايتا-قايتا قارايمىز. ەڭ بولماسا ءبىر سيپاپ كورسەك دەگەن دامە زور. تورى اتقا قاراعاندا بۇل قازمويىننىڭ نارقى كەرىم بولسا كەرەك، شەشەن دە، اقىن دا بولادى دەپ جۇرگەن مەنىڭ وزىمە ساعاعى تۇرماق تيەگىن ۇستاتپايدى.
بازارحان قويشى اياق استىنان مۇنداي كۇي كەشكەلى ءجۇسىپ مەڭگەرۋشى ەكى-ءۇش قابات سوعىپ كەتتى. ەكەۋارا وڭاشا شۇڭكىلدەسكەنى بولماسا، الابوتەن سوزدەرى جوق سىقىلدى. تەك كەلگەن سايىن جۇكەڭ شاي-پايعا اڭقاسى كەپكەندەي باس قويادى، ابدەن مەيىرى قانعان سوڭ، قاراقاسقا ايعىرىنا قايقايا ءمىنىپ قۇيعىتىپ الا جونەلەدى.
مامىر مەيرامىنىڭ الدىندا كادىر قويشى الماتىدان ورالىپتى. ول ۋاقىتتا ماراپاتتى بەرىسى الماتىدان، ءارىسى ماسكەۋدەن عانا الاتىن. كادىر شوپان الماتىنىڭ بار سىي-سياپاتىن ارقالاپ كەلىپتى. استاناعا قازىرگىدەي ەكىنىڭ ءبىرى بارا بەرمەيتىن زامان، سوندىقتان كادىر قاجىعا بارىپ كەلگەندەي ەل-جۇرت ونىڭ بىلقىلداق قىستاعىنا اعىلعان.
بازارحان ايەلىنە قوڭىر شيبارقىتتان تىگىلگەن گاليفەسى مەن كيتەلىن، حروم ەتىگىن، كارتۋزىن العىزدى. ونىسىن قاعىپ-سىلكىپ كوپ اۋرەلەنگەننەن كەيىن عانا ۇستىنە ءىلدى. قولىنا ەلىك ساپتى توعىز ءورىم قامشىسىن ۇستادى. ايناعا قاراپ وتىرىپ ساقالىپ الىپ، مۇرتىن باستى. شاشى دا وسىڭكىرەپتى، ونى العىزسام با ەكەن، العىزباسام با ەكەن دەگەندەي – ەكى ويلى بوپ ءبىراز وتىردى.
- ءاي، قاليماننىڭ ۇلى، بەرمەن كەل. مىناۋ باستىڭ انەۋ كۇنگىدەي شاڭىن شىعار.
تۇگىن قالدىرما. ادام قۇساپ بارايىق بارار جەرگە، - دەدى ماعان بۇيىرا سويلەپ.
ونىڭ قايراتتى، قالىڭ شاشىن جالتىلداعان سكالپەلمەن الاتىنمىن، ويتكەنى اناۋ-مىناۋ ۇستارا، باكى ونداي ورمانعا ون سالساڭ دا ءبىر باسپايدى. بىلتىر جازدا ۆەتتەحنيككە ءبىر كەبەسىن بەرە وتىرىپ، ارەڭ-پارەڭ ايىرباستاپ العان.
شاشىن العىزىپ بولىسىمەن قىستان بەرى اياق ارتپاعان جالى توقپاقتاي، جۇپ-جۇمىر بوپ جۇتىنعان قارا بەستىنى ەرتتەدى. تورى اتقا دا ەرتوقىم سالىپ ايىلدارىن تارتىڭقىراپ قويدى.
- ال، ىنتەكە، قالەكە، قويدى ەكەۋىڭە تاپسىردىم. جاياۋ-جالپىلاپ بوسا دا ۇزاتپاي
قايىرا تۇرارسىڭدار. ءبىز كادىردىڭ اۋىلىنا كەتتىك. مىنا جالعىزاياق جولمەن ءجۇرىپ وتىرساڭدار، سوناۋ كورىنگەن جالعىز ءتۇپ جيدەنىڭ تۇبىندە جىلاپ اققان تۇما، اۋىل ورنىنداي كوك شالعىن بار. قويدى تۇستە سوعان يىرىڭدەر، ىستىقتا سول ماڭعا ۇيەزدەي تۇرسىن. مىنا وزىمنەن كەيىنگى ەسەنجول بورىكتىنى قاسىما ەرتەم، ايتپەسە ءسانىم كەلىسپەس، - دەپ ماعان يەك قاقتى. توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. كەيىنىرەك باستان تالاي-تالاي بەرەكەلى-مەرەكەلى كۇندەردى وتكىزدىك، سان قابات داۋلەت قۇسى توبەگە قوندى، بىراق ءدال سول كۇنگىدەي اشىق-جارقىن شاتتانباپپىن دا، قۋانباپپىن دا. ابدەن ەسىم شىعىپ كەتىپتى، شەشەم قولىما توبىلعى ساپتى – اكەمنىڭ كوزى – ءتورت قىرلى قامشىنى ۇستاتقاندا بارىپ اتقا ازەر قوندىم.
اشىق كۇندە بيىك شاعىلعا شىقساڭ، قولسوزىمدا تۇرار بىلقىلداعىڭ ەداۋىر بار ەكەن. اق تاڭەرتەڭ شىققان ءبىز ساسكە تۇستە عانا كادەكەڭنىڭ اۋىلىنا ات باسىن تىرەدىك. سونادايدان كورگەن ادام كادىر قويشىنىڭ ءۇيىن ۇگىت پۋنكتى دەپ قالۋى كادىك. قىزىل بورلاتقا تۇسكەن ۇراننىڭ ءوزى التى قانات قازاق ءۇيدى ەكى وراپ الىپتى. ەسىك الدىنداعى ۇزىن قۇرىققا بايلانعان قىزىل بايراقتىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ تۇر. قۇددى قول باستاعان باتىردىڭ نەمەسە سارداربەكتىڭ ستاۆكاسىنداي. ءبىزدىڭ اتتارىمىزعا اتاعاش تا بۇيىرماي، قالماقشا بايلاستىرا سالدىق.
ءۇيدىڭ ءىشى ىعى-جىعى، قاق توردە مۇرتىن سىلاپ ءجۇسىپ مەڭگەرۋشىمىز وتىر. ونىڭ وڭ تىزەسىن باسا سونوۋ الماتىنى كورىپ كەلگەن ءۇي يەسى كادىر اقساقال جايعاسىپتى. «اتانىڭ بالاسى – الدىعا، باسقانىڭ بالاسى – بارىنا» دەگەندەي، قالعاندارى جاسىنا، بەدەلدەرىنە قاراي ءتىزىلىپتى.
ءبىز:
- اسسالاۋماعالۇيكۇم! - دەپ قوسارلانا داۋىستادىق.
- ۋاعالەيكۇم، - دەگەن، - ۋاسسالام، - دەگەن جاۋاپ ىركەس-تىركەس جۇدەۋلەۋ، باسەڭ عانا
شىقتى.
بازارحان ەكەۋمىزگە ورىن ەسىك جاقتان ءتيدى، مالداس قۇرار ودان باسقا جەر دە جوق. ەلدىڭ ءبارىنىڭ كوزى توردەگى ەكەۋدە. باسقا كىسىلەر باس كيىمدەرىن قانات ۇشىنا، باقانعا ءىلىپ، تاقيامەن عانا وتىرسا، ءجۇسىپ پەن كادىر باستارىنداعى ءدوپ-دوڭگەلەك شلياپالارىن ءازىر شەشە قويمادى. ءبىز كىرگەن بەتتە الگىلەرىن كوتەرىپ، جەلپۋىششە جەلپىنىپ-جەلپىنىپ الدى. سۋداي جاڭا قالپاقتاردىڭ استارى مەن اتلاس ورامى كوزدىڭ قۇرتى، كەيبىرەۋدىڭ ىشىنە شوق بوپ ءتۇسىپ جاتىر.
- ال. كادەكە، الىستان كەلدىڭىز. ناگراداڭىز قۇتتى بولسىن! بۇل تەك ءسىزدىڭ عانا ەمەس،
بۇكىل اۋدانىمىزدىڭ، كولحوزىمىزدىڭ بەدەل-بەركەتى. وسىنشا جۇرت سوعان ءسۇيىنىپ كەپ وتىر. كورگەن-بىلگەنىڭىزدى ايتا وتىرىڭىز. و جاقتا يگى-جاقسىلاردىڭ تالايىمەن، نەبىر مارقاسقالارمەن ءماجىلىس قۇرعان شىعارسىز، - دەپ ءجۇسىپ ءسوز تىزگىنىن كادىردىڭ وزىنە تاستادى.
- ە-ە، بولدىق قوي تالاي جەردە، كوردىك قوي تالاي يگى-جاقسىنى، - كادىر قويشى
اڭگىمەسىن ىڭىرانا باستادى. – مىنا جۇكەڭدەر ساپ كەتكەن قارا جول عوي. سونىمەن ءجۇردىم دە وتىردىم. پۇل-قاراجاتتى ەتىكتىڭ قونشىنا تىققام. قالادا الاياقتار قاپتاپ جۇرەدى دەۋشى ەدى، سو وتىرىك-اۋ دەيمىن. ءدىن امانمىن. ءبىزدىڭ اۋداننان ءۇش كىسى ەك، وبلىس ورتالىعىندا ءار اۋداننان ءۇش كىسىدەن قوسىلدى – باس-اياعى وتىز ادامدايمىز. ۇشتوبەدەن پويىزعا وتىرىپ بەس-التى ساعاتتا جەتىپ باردىق. مىنا ءبىزدىڭ توعاي، نۋ دەپ جۇرگەنىمىز قۋ سەلدىر ەكەن. كوكتىڭ كوكەسى، ميۋا باق الماتىدا ما دەپ قالدىم. جەردەگى جۇماق سوندا ما دەرسىڭ. كۇزدە الما مەن ورىك ءوزى ءيىلىپ اۋزىڭا تۇسەدى دەيدى... قابات-قابات ۇيلەر. بىزگە وردەن تاپسىرعان ءۇيدىڭ بيىكتىگى تۋرا بەس قابات. تەرەزەسىنەن تومەن قاراساڭ – باسىڭ اينالادى، سىرتتان قاراساڭ – ءشىلاپىڭ جەرگە تۇسەدى. سونى دا كوردى ءبىزدىڭ باس. سونان، مىنا جۇكەڭ ءبىر قاقپاقتى قالتا ساعاتىن تاپسىرىپ جىبەرىپ ەدى، ءبىر كۇن سونى ىزدەپ اۋرەگە ءتۇستىم. قارا باسىپ، قارقۇرىم حالىقتىڭ ىشىندە ءوز توبىمنان كوز جازىپ قالىپ... ات شاپتىرىم ماگازىننىڭ ىشىندە ولاي-بۇلاي شارق ۇرايىن. اناعان دا بارام، مىناعان دا بارام – قازاقشا ءجون سىلتەر جان بولساشى. ءبىر ۋاقىتتا سىپتاي كيىنگەن ءبىر بالانىڭ قولتىعىمنان الىپ، دەدەكتەتە جونەلگەنىن بىلەم. قۇرىعان جەرىم وسى ەكەن، باعانا ساعات الىپ تۇرعاندا، قونشىمنان اقشا سۋىرعانىمدى اڭدىپ تۇرعان بولدى عوي دەگەن وي جارق ەتە ءتۇستى. «وي، اعا، مەنى تانىماي قالدىڭىز با؟ ءجۇسىپتىڭ بالاسى تۇراربەكپىن عوي»، -دەگەندە بارىپ ەسىمدى جيعانىم. ساسقانىمنان: «اماندىق قايدا، قىزتالاق! ادامنىڭ زارە-يمانىن ۇشىردىڭ»، - دەپ جاتىرمىن تەك تۇرماي. «وي، اعا. ءبىر ەمەس، ءۇش رەت سالەم بەردىم، ەستىمەدىڭىز بە، الدە ەسىڭىز شىعىپ كەتكەن بە؟ كوزىڭىزدى الاقتاتىپ، ەرنىڭىزدى جىبىرلاتقاننان باسقا دانەڭە دەمەدىڭىز»، - دەيدى مىنا جۇكەڭنىڭ سوندا وقىپ جۇرگەن ازاماتى.
ەل قىران-توپان. اسىرەسە ءجۇسىپ رازى. ءوز بالاسىنىڭ باس قالادا ەكەنىن، رايكومنىڭ با، رايىسپالكومنىڭ با وقۋىندا جۇرگەنىن وسى جۇرت تەگىس بىلەدى.
- ءجا. بۇگىن باق-داۋلەت ءوزى ىزدەپ باسقا قونعان كۇن. كادەكەڭنىڭ ايدىنى اسىپ كەپ وتىر.
ءاۋىڭدى ايايسىڭ با، باس قامشىنى، - دەپ ءجۇسىپ بازارحانعا قولقا سالدى.
- جۇكە، تۇنىمەن مالدى يت-قۇس تورىپ، بار داۋىسىم ايتاققا كەتتى. كادەكە، ء سىز دە سوگە-
جامانداماڭىز. قارلىققان داۋىس قارقىلداۋىققا عانا جاراسادى. – بازارحان ەلىك ساپتى قامشىسىنىڭ تۇياعىمەن جەر شۇقىدى، اقىرىن عانا مەنىڭ تىزەمدى باسىپ-باسىپ قويدى.
- وي، سەن شاردە اداسقانىڭدى ايتپاي، الىپ كەلگەنىڭدى كورسەتسەڭشى. ساعات ءبىر بولىپ
قالىپتى. بازارحاندى ءبالسىندىرىپ قايتەمىز، وناندا الماتىدان ءان-كۇي ەستي وتىرايىق. - ءجۇسىپ قاقپاقتى كۇمىس ساعاتىن قالتاسىنان سۋىرىپ، سىرت ەتكىزىپ اشىپ، سىرت ەتكىزىپ جاۋىپ ءتوس قالتاسىنا قايتا سالدى.
- راسىندا دا بوپ قاپتى عوي ء وزى، - ەندى شىنجىرلى ساعات شىعارۋدىڭ كەزەگى كادىر
اقساقالعا ءتيدى. – بىرگە بەس ءمينوت قالىپتى. جۇكە، ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، قۋىرداقپەن قوسا ۇلكەن جەردىڭ ءشارباتىنان دا اۋىز تيە وتىرالىق.
- قۇيساڭ، مالەنكوپ ستاقانىمەن قۇي. ايتپەسە اۋىز بىلعامايىق، - دەدى ءجۇسىپ
مەڭگەرۋشى شالقايىڭقىراپ قويىپ.
- قۇپ، جۇكە. مىنەكيىڭىز. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەم. كورمەدە بولعاندا
ارقايسىمىزعا پاداركى بەردى. بىرەۋگە كىلەم، بىرەۋگە مىلتىق، بىرەۋگە پاتيپون. ماعان راديوقابىلداعىش ءتيدى. جۇكەڭنىڭ ايتىپ تۇرعانى سول عوي. كەلە سالا جۇكەڭدەر قۇرىپ بەردى. ءبىر سىمتەمىرىن اناۋ قۇرىق باسىنداعى جالاۋعا بايلاپ قويدىق. مىنا ءۇش زىلقارا كىرپىش سونىڭ جەمى. قازىر قوسىپ كورەلىك، سوسىن مىناسىن بۇراپ الماتىنى ۇستايىق. مىنەكي.
باعانادان ىرگەدە، تورعىن جامىلعىنىڭ استىندا تۇرعان اعاش قوبديعا ءتىل ءبىتىپ، سارناپ قويا بەردى. تاڭ-تاماشامىن، بىراق سالماعىم ورتايماسىن دەپ ۇلكەندەر سىقىلدى سابىرلى وتىرمىن. الماتىداعىلار كادەكەڭنىڭ وردەن العانىن كورىپ-ءبىلىپ، سوعان ارنايى ءان-كۇي باعىشتاپ جاتقان سىقىلدى.
اسقاقتاتا سالعانىم جايلاۋ ءانى.
باققان مالىم جايلاۋدىڭ بولعان ءسانى،
مارجان-اي...
قۇلپىرعان ولەڭ، ءسان ءان ەكەن. بۇل قىزىل قۇمنىڭ اراسىنا مەن ەس بىلگەلى مۇنداي اۋەن جولاماعان ەدى.
كەش باتقانشا بازارحان ەكەۋمىز، باسقا دا قويشى-باقتاشىلار كادىردىڭ قۋانىشىنا ورتاق بولىپ، توي تويلاپ، جىر جىرلادىق. مەنىڭ قۇلاعىمنان ماناعى راديوقابىلداعىشتان تامىلجىعان ءان، كۇمبىرلەگەن كۇي كەتەر ەمەس.
سام جامىراعان، قۇم قوينىنىڭ قىزۋى قايتىپ، دۇنيە ۇلى توسەككە باس قويعان. تەك وقتا-تەكتە جولدى ۇزىن سيراق ور قويان كەسىپ وتەدى، بەتىمىزگە گۇجىلدەگەن زاۋزا قوڭىزى كەلىپ سوعىلادى. جالپاق دالا ءتوسىن ايمالاي سامال ەسەدى. اسپانعا سان مىڭ جۇلدىز قاپتاي كوتەرىلەدى. قوس اتتىلى بىزبەن بىرگە اي جەلىپ كەلە جاتادى. كەنەت، توبە-قۇيقاڭدى شىمىرلاتارلىق اۋەز شىرقاۋ كوككە شىم-شىمداي كوتەرىلىپ، اۋەلەپ بەردى دەيسىڭ.
كەلەدى قاراتورعاي قانات قاعىپ،
استىنا قاناتىنىڭ مارجان تاعىپ...
عا-لا-مات! و، قۇدىرەت! بازارحان، كادىمگى قاسىمدا كەلە جاتقان بازارحاننىڭ كومەيىنەن مىناداي قيساپسىز قازىنا توگىلەدى، اعىل-تەگىل ءمولدىر بۇلاقتاي ءۇن اشىلادى دەپ كىم ويلاعان. ونىڭ سىرلى، مايداقوڭىر داۋىسى اناۋ تۇنجىر كوكتەگى كۇمىستەي جۇلدىزداردى قوڭىراۋلاتىپ، اپپاق ايدى تەربەگەندەي. بابالارىمىزدىڭ ۇلان-عايىر ساقاراسى سەكىلدى كەڭ تىنىستى، تەربەتىلگەن اشىق داۋىس.
قازىر ويلايمىن، تابيعاتتىڭ قاباعى جازىلىپ، كوڭىلى تۇسكەن كەزدە كول-كوسىر ەتىپ، ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالعان دۇنيەسى. بازارحان قويشى كەزىندە قولى جەتىپ وقىپ-توقىپ كەتسە، قازىرگى الەم مىقتىلارىنىڭ ىعىندا ەمەس، الدىڭعى لەگىندە جۇرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. داريعا-اۋ، اپىر-اۋ، دەسەڭشى، مەڭىرەۋ ماقۇلىقتاي سۋسىلداعان قىزىل كوشكىن قانشاما اسىل بازارحاندى جالماپ-جۇتىپ قويدى؟ ەندى قانشا تەكتى مەن ءدۇلدىلدىلدىڭ ماڭدايىنان كۇن ءوتىپ، تابانىنان مۇز قارىر ەكەن؟ قاي جاقتا ءجۇر ەكەنسىڭدەر جۇرەكتەرىن تەلىم مەن تەپەرىش سىزداتقان، كىشكەنە عانا ۇلى عارىپتەر؟..
نەسىن ايتايىن، وسى جاسقا كەلگەنشە جۇلدىزى جارقىراعان نەلەر ۆوكاليستەردى، تاماشا بەلكانتونى تىڭدادىم، تالاي كونتسەرتتەردى كوردىم. بىراق بازارحاننىڭ داۋىسىنا جەتەر ساف، تازا، بوياۋى مىڭ قۇبىلعان ءاجىمسىز ءۇندى مەنىڭ قۇلاعىم ەستىگەن جوق ءالى.
جۇرەگىم مەنى قول جەتپەس الىسقا، قالىڭ قۇم اراسىندا قالعان بالالىق كۇندەرىمە جەتەلەي بەرەدى. قۇلاعىمنان بازارحان قانات قاقتىرعان «قاراتورعاي» كەتەر ەمەس. انەكي:
اعاشتىڭ بۇتاعىنا قونىپ الىپ،
سايرايدى تاڭ الدىندا قاراتورعاي...
الماتى، 1988.
