4. 

ونىڭ بۇل جانتالاسى وسى تالقىلاۋدا سويلەگەن قورىتىندى ءسوزىنىڭ سارىنىنان انىق اڭعارىلادى. بۇل ونىڭ وسى ءۇش جىل ىشىندەگى ءوزىن-ءوزى قورعاعان سوڭعى جانە ەڭ جاۋاپتى ءسوزى بولعاندىقتان دا جانە مۇندا وسى ءۇش جىلعى سۇرقىلتايدىڭ توتتى تابى انىق بايقالاتىندىقتان دا، سونداي-اق «اباي» سياقتى «قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» اتانعان قۋاتتى كوركەم ويلى تۋىندىنىڭ «اباي جولى» اتتى تاپتىق، توڭكەرىستىك، وركەنيەتشىل-ورىسشىل «سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ ۇلگىسى» سانالعان رومان-ەپوپەياعا قالاي جانە نە سەبەپتەن ۇلاسقاندىعىن كورسەتەتىندىكتەن دە، ەش قىسقارتۋسىز تولىق كەلتىرەمىز.

كۇردەلى ويلاۋ جۇيەسىنىڭ يەسى، اۋىزەكى ءسوزدىڭ شەشەنى، ىشكى تولقىنى اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ وتىراتىن اۋەزوۆتىڭ وسىنداي اعىنان اقتارىلعان تۇسىنداعى ءسوزىنىڭ ىشكى يىرىمدەرى وتە لىقسىمالى بولعاندىقتان دا، اۋدارما ءماتىننىڭ دە «لىقسىمالى» بولعانىن ەسكەرتە كەتەمىز.

م.اۋەزوۆ: «جولداستار، مەن ءوز ءسوزىمدى، ۋاقىتتىڭ شەكتەۋلى بولعانىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ جازۋشىلار ۇيىمىنا، ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىزعا، ءبىزدىڭ قازاق كەڭەس ادەبيەتىنە، ءبىزدىڭ سوتسياليستىك مادەنيەتىمىزگە دوس كوڭىلمەن قارايتىن قاۋىمعا، مەنىڭ شىعارماشىلىعىما زەرەلى كوڭىل بولگەن جانە مەنىڭ باسىمنان وتكەن ەڭ قيىن دا ماڭىزدى كەزەڭدە مەنى دەمەگەن، مەنىڭ ويىمشا، قازىر دە دەمەپ وتىرعان وسى جۇرتشىلىققا تەرەڭنەن شىنايى بۋىرقانىپ شىققان العىسىمدى بىلدىرۋدەن باستاعىم كەلەدى.

ەڭ الدىمەن، ءدال سولاي بولۋى ءتيىس، مەن ءوزىمنىڭ نازارىمدى بايانداماعا اۋدارماقپىن، وسىنداي شىعارمالار جونىندە جاسالعان باياندامالار ءبىزدىڭ ءار قايسىمىزدىڭ ۇستانىمىمىزدىڭ دەڭگەيىن انىقتايدى، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ جازۋشىلارىنىڭ بەلگىلى دارەجەدەگى سىني ويلاۋ دەڭگەيىن كورسەتەدى.

جولداس احتانوۆتىڭ بايانداماسى: – جاس تولقىننىڭ اراسىنان قۋاتتى كۇشتىڭ، جاقسى، الدىڭعى قاتارلى وبەكتيۆتى سىني ويدىڭ وكىلدەرىنىڭ، ادەبيەتكە جانى اۋىراتىن، كوركەم ادەبيەتتىڭ ەرەكشەلىگىنە، شىعارمانىڭ اسىل وزەگىنە بويلاي بىلەتىن جانە اۆتورمەن بىرگە جاقسىلىعىن قۋانا وتىرىپ كورسەتەتىن، كەمشىلىگى ءۇشىن بىرگە قابىرعاسى قايىساتىن، سول قاتەلەردى تۇزەتۋگە كومەك كوڭىلىن ۇسىناتىن وتە قابىلەتتى جاستاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىن تانىتتى.

ءدال وسى تالقىلاۋدا جاسالعان جولداس احتانوۆتىڭ بايانداماسىنداعى روماننىڭ جاقسى جاقتارى مەن كەمشىلىكتەرىنە توقتالا وتىرىپ ايتقان پىكىرلەرى ءبىزدىڭ جازۋشىلار ورتاسىنداعى سىني ويدىڭ دەڭگەيىنىڭ ورەلى دەڭگەيىن كورسەتتى. وزگە دە جولداستاردىڭ سوزىنەن دە بۇل انىق بايقالدى.

مەن وسى ارادا ءوزىمنىڭ ارىپتەستەرىمنىڭ – جازۋشىلار مەن پروزايكتەردىڭ وتە جاۋاپتى اسىل ويلارىن تىڭدادىم. ءيا، كەشە دە، بۇگىن دە رومان تۋرالى س.مۇقانوۆ پەن كەشە تورالقا ماجىلىسىندە پىكىر بىلدىرگەن ع.مۇسىرەپوۆ جولداستار سويلەگەن جوق.

روماننىڭ جارىققا شىققان العاشقى كۇنىنەن، 1941 جىلعى باسىلىمىنان (باستاپ ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ىشىنەن) «اباي» رومانى جونىندەگى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ كولەمدى پىكىرى مەندە ساقتاۋلى. بۇل – تەرەڭ ويلاستىرىلعان، وتە تالانتتى، اسا ماڭىزدى پىكىردىڭ ءبىرى بولدى. ارينە، وندا دا اعاتتىقتار جوق ەمەس، سىنشىلار عانا شىعارمانى سىناپ قويمايدى، شىعارما دا سىنشىنىڭ كەمىستىگىن سىنايدى ەمەس پە. سوعان قاراماستان، وسىندا ايتىلعان كەيبىر جاعىمدى باعالار مەن كەمشىلىكتى كورسەتكەن سىني پىكىرلەر مەنىڭ ەكىنشى كىتاپتى، ءتىپتى ءۇشىنشى كىتاپتى جازۋىم كەزىندە كومەك قولىن ۇسىندى. جازۋشىلاردىڭ، سىنشىلاردىڭ كوپتەگەن ەسكەرتپەلەرى ماعان «اباي»، «اباي جولى» كىتاپتارىنىڭ قايتا باسىلىمىندا، اسىرەسە، وسى تورتتاعاننىڭ سوڭعى قورىتىندى كىتابىن جازۋ بارىسىندا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى، ءالى دە سەپتىگىن تيگىزەتىن بولادى.

وسى ارادا جازۋشىلار ايتقان پىكىرلەرمەن، مەن ءۇشىن اسا قىمبات پىكىرلەرمەن مەنىڭ مىندەتتى تۇردە ساناسۋىم كەرەك. مەن، كوركەم پروزا سالاسىندا وزىممەن بىرگە شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن جاۋاپتى وي يەلەرىنىڭ، مۇستافين، ابىشەۆ، بەگالين، تيەسوۆ سياقتى پروزايكتەردىڭ، دراماتۋرگتەردىڭ پىكىرلەرىن تىڭدادىم، مەن ءبىزدىڭ كەيبىر سىنشىلاردىڭ پىكىرلەرىن دە تىڭدادىم. ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر تىلەككە قوسىلدى، ولاردىڭ پىكىرلەرىنىڭ بارلىعى دا اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى – قازاقتىڭ ۇلى اقىنىنىڭ، اعارتۋشىسىنىڭ اسىل بەينەسى ابايدىڭ اتىنا ساي بولۋدى قالاعان ادال دا قاتال تالاپتان تۋىندادى. بۇل ءبارىمىزدىڭ دە ورتاق ماقساتىمىز.

سىزدەردىڭ روماننىڭ بەدەلىن كوتەرگەندەرىڭىز – قازاق ادەبيەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرگەندەرىڭىز بولىپ تابىلادى، سىزدەر شىعارمانىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتۋ ارقىلى ونى دا بيىك ساتىعا كوتەرەسىزدەر، ونى بۇرىنعىدان دا كەمەلدەندىرىپ، تولىققاندى تۋىندى ەتەسىزدەر.

وقىرمانداردىڭ الاڭى مەن جازۋشىنىڭ ويى توعىسقان تۇستا ايتىلعان مۇنداي ءادىل پىكىرلەر، ءبىزدىڭ جۇزدەسۋلەرىمىزدىڭ ەڭ باقىتتى ساتتەرى بولىپ تابىلادى، وسى ورايدان العاندا ءبىزدىڭ بىرلەستىگىمىز – ءبىزدىڭ كەڭەستىك جازۋشىلار وداعى وسى ىنتىماقتىڭ ۇيىتقىسىنا اينالىپ وتىر. مەن ءوزىم بۇدان ەشقانداي جان اۋىرتاتىن جاعدايدى كورىپ تۇرعامىن جوق، كورگىم دە كەلمەيدى.

ماعان قاراتا ايتىلعان پايدالى سىندى بار ىنتاممەن، بار قۋاتىممەن، شاما-شارقىم جەتكەنشە (ونىڭ دەڭگەيىن سىزدەر باعالايسىزدار) تىڭداۋعا تىرىسىپ كەلە جاتقانىمدى اشىق ايتۋىم كەرەك. مەنىڭ وسى ايتقاندارىمدى دالەلدەيتىن كوپتەگەن مىسالدار مەن دايەكتەردى كەلتىرۋگە بولادى. مەن وزىمە پايداسى تيەتىن كەڭەستەرگە مۇقيات كوڭىل بولەمىن، ويتكەنى ءبارىمىزدىڭ دە تالپىنىسىمىز ءبىر ماقساتقا باعىتتالعان.

رومان تەك قانا ورىس ءتىلىنىڭ وزىندە 4 رەت كوپ دانامەن باسىلىپ شىقتى، تەك قانا سۆەردلوۆسكىنىڭ باسپاسىنىڭ وزىنەن 75 مىڭ دانامەن تارالدى. تەك ورىس تىلىندەگى باسىلىمىنىڭ ءوزى جارتى ميلليون دانادان استى. ورىس وقىرماندارىنان كۇن سايىن كوپتەگەن حاتتار الامىن، سولاردىڭ بىردە بىرەۋى روماندى پانيسلاميستىك، بۋرجۋازيالىق يدەولوگياداعى شىعارما دەپ باعالامايدى، قالاي ايتساق تا، زەردەلى وقىرماندار «اباي» رومانىنىڭ ماقساتى قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن بەينەلەۋ دەپ تۇسىنەدى. سونىمەن قاتار، شەتەلدىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە پولشانىڭ، چەحوسلاۆاكتاردىڭ جانە تاعى دا باسقا ەلدەردىڭ باسپاسوزىندە وڭ باعا بەرىلگەن جەكەلەگەن پىكىرلەردىڭ مازمۇنىن دا ماعان بايانداپ بەردى.

ەگەردە مەن رومانعا ستاليندىك سىيلىقتىڭ بەرىلگەنىنە، «اباي» رومانى جونىندە جاقسى پىكىرلەردىڭ ايتىلعانىنا سۇيەنە وتىرىپ، مەنىڭ شىعارمام قول جەتپەيتىن بيىككە كوتەرىلدى، ول ەشقانداي سىناۋعا جاتپايدى دەسەم، ونىم كورسوقىرلىق بولار ەدى. ونداي مىنەز ەشقاشاندا كورسەتىلمەك تە ەمەس. ءادىل سىنعا جان پيدا دەپ قارايمىن. سوندىقتان دا سيلچەنكونىڭ: رومان وسى ۋاقىتقا دەيىن جاپپاي ماقتالىپ كەلدى، وسى ماقتاۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اۆتورعا بوگەت جاسادى، – دەگەن پىكىرىنە قوسىلامىن. مۇمكىن سولاي دا شىعار.

قازاق تىلىندە «اباي» تەك ءۇشىنشى رەت باسىلىپ وتىر. ول ءبىرىنشى رەت 1942 جىلى باسىلىپ شىقتى. 1949 جىلى وعان ستاليندىك سىيلىق بەرىلدى، بۇل جىلدارى ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىز قۋانىشتان جارىلا جازدادى، روماننىڭ تەك قانا جاقسى جاقتارىن عانا اۋىزعا الدى. جۇرتشىلىقتىڭ، سولارعا تىكەلەي ارنالىپ جازىلعان جۇرتشىلىقتىڭ ءوزى روماننىڭ العاشقى كىتاپتارىن باستاپقىدا جاقسى قابىلداعان پىكىرلەرى مەن ءۇشىن وتە قۇندى جانە ماعان وتە پايدالى اسەر ەتتى. پارتيامىزدىڭ ءوزى، مۇقىم كەڭەس حالقى بۇل شىعارمانى قۇرتىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن جوق، كەرىسىنشە: جاقسى دۇنيە – جارقىراي ءتۇسسىن، ال وزىق تۋىندى – اسقاقتاي ءتۇسسىن،– دەگەن نيەتپەن قارادى. مۇنداي شىنايى تىلەككە قانداي اۆتور قۇشاعىن اشپايدى.

بۇل تۇرعىدان العاندا، دوستىق پەيىلمەن، ادال كوزقاراسپەن ۇسىنىلعان كومەك قولىنا مەن دە قولىمدى سوزامىن. مەن ءوزىمنىڭ رومانىما، ونىڭ ءبىرىنشى كىتابىنا، اراعا 11 جىل سالىپ بارىپ الىستان كوز سالامىن. ءبىرىنشى كىتاپ 1942 جىلى شىقتى، ءبىرىنشى توم شىققاننان بەرگى اراداعى ۋاقىتتا ايتىلعان سىزدەردىڭ ويلارىڭىزدى، پىكىرلەرىڭىزدى، سىندارىڭىزدى، ءتىپتى ءالى دە ايتىلماي قالعان تىلەكتەرىڭىزدى تۇيسىكپەن سەزىنە وتىرىپ، شىعارمانى قايتادان وڭدەيتىن بولامىن. ادەبيەتكە جانى اشيتىن شىعارماشىلىق سانا يەلەرىنىڭ باسقاشا ويلاۋى مۇمكىن ەمەس.

بۇل تۇرعىدان العاندا ءوزىنىڭ شىعارمالارىن ونشاقتى رەت قايتا جازعان ۇلى ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ۇلى ءداستۇرىن قابىل الامىز جانە ۇيرەنەمىز. «فاۋستىڭ» اۆتورى گەتە ءوزى ولگەنشە بۇل شىعارمانى 40 رەت وڭدەگەن. ال مەن ءوزىمنىڭ رومانىمدى وسىدان 10 جىل بۇرىن جازىلعان قالپىندا قالاي قالدىرا الامىن. مەن دە سول قالپىمدا ەمەسپىن، تاريح تا سول كەزدەگىدەي ەمەس، كوپ نارسە قايتا قارالدى. وتكەندى باعالاۋدا اۋەزوۆ تە قاتەلەستى، قوعام دا قاتەلەستى، سول قوعاممەن بىرگە مەن دە قاتەلەستىم، اعا ۇرپاقتىڭ وكىلى رەتىندە كەي كەزدە قاتە ويلارىمدى ۇسىندىم، سوندىقتان دا مەن ءوز شىعارمالارىمدى جەتىلدىرە ءتۇسۋ ءۇشىن قايتادان قاراۋعا ءتيىسپىن، ويتكەنى 10 جىل وتكەننەن كەيىنگى قازىرگى كەزەڭدە كوپ تۇسىنىكتەر وزگەردى، ەگەردە 10 جىل وتكەن سوڭ قوعام مەن جۇرتشىلىق وسىنداي نازار اۋدارىپ، روماندى وڭدەۋدى تالاپ ەتسە، ارينە، قايتادان قارايمىن. مۇمكىن، ءبىزدىڭ كوزىمىز ءتىرى كەزىمىزدە جۇرتشىلىق رومانعا جاڭا كوزقاراس ءبىلدىرىپ، جاڭا تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى ۇسىنار، اۋەزوۆتىڭ ءتىرى كەزىندە – ونىڭ كىتاپتارى دا ولمەيدى، ول قوعامنىڭ بارلىق ەسكەرتپەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، الەم كلاسسيكتەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ كەڭەستىك جازۋشىلاردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ جەتىلدىرە بەرەتىن بولادى. وسى ورايدا بىزگە الەكساندر الەكساندروۆيچ فادەەۆ جاقسى ۇلگى كورسەتىپ وتىر.

وسى پىكىرگە قوسىمشا تاعى دا ءبىر وي ايتا كەتكىم كەلەدى: جازۋشى ءومىردى تەڭشەي كورسەتۋى ءتيىس جانە ونىڭ تۋىندىسى وعان قول ۇشىن بەرگەن بارشا جولداستارعا، ءار ءبىر وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى شارت. اۆتورعا كومەكتەسە وتىرىپ بەلگىلى داۋىردەگى ادەبي قوزعالىستىڭ كەمشىلىگىن اشا وتىرىپ، سونىمەن قاتار اۆتوردىڭ تەرەڭ دە جارقىن ماقساتتى جەتىستىگىن دە اشىق كورسەتۋى ءتيىس.

پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، بەلينسكيدىڭ تاريحي قايراتكەرلىگى نەگە اكەلىپ تىرەيدى، تەك ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا ما؟ جوق. ول – قويىلعان ماسەلەلەردى شەبەر اشا ءبىلىپ، ونى بۇگىنگى كۇنگە ساي كورسەتە بىلۋگە اكەپ سايادى. پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينى» نەسىمەن قۇندى، گوگولدىڭ ناتۋرالدىق مەكتەبىنىڭ قۇندىلىعى نەدە، لەرمونتوۆتىڭ اسا كوركەم دە تەبىرەنىستى پوەزياسىنىڭ قۇندىلىعى نەدە؟ شىعارمانىڭ جاقسىلىعان ايتۋ دا كومەكتەسەدى، كەمشىلىكتى كورسەتە كەلىپ، قالاي جازۋ كەرەكتىگىن دوس نيەتپەن ءبىلدىرۋ دە ىنتالاندىرادى. بۇل ءبىزدىڭ كەڭەستىك ادەبيەت پەن كەڭەس جۇرتشىلىعىنىڭ ءداستۇرى. سىزدەر، كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جەتىستىكتەرىن تالداعان سىنشىلاردىڭ، مىسالى، فەديننىڭ روماندارىنىڭ جەتىستىكتەرىن اشىپ كورسەتكەنى ءۇشىن...، سونداي-اق ياكۋب كولاستىڭ شىعارمالارىنىڭ جەتىستىكتەرىن اشىپ كورسەتكەنى ءۇشىن ەۆگەني مازۋنكوۆتىڭ ستاليندىك سىيلىق العانىن جاقسى بىلەسىزدەر. ەندەشە شىعارمانىڭ كوركەمدىك ساپاسى مەن جەتىستىكتەرىن اشىپ كورسەتكەننىڭ ءبارى دە جاعىمپاز دەپ اتالادى دەپ تۇسىنگەن ادامدار قاتەلەسەدى.

ءبىزدىڭ بۇل ءماجىلىسىمىز باياندامادان باستاپ سودان كەيىن سويلەگەندەردىڭ ءسوزى دە وتە ماعىنالى بولدى. سوڭعى ەكى ءماجىلىس سىني وي مەن سىن مادەنيەتىنىڭ سونشاما وسكەندىگىن دالەلدەيدى. كەيبىر جولداستاردىڭ ءسوزىن العىسپەن ەسكە الامىن. بۇل ادامداردىڭ ءبىرازى، مىسالى، مۇستافين، ابىشەۆ، مۇسىرەپوۆ جولداستار شىعارما باسىلماي تۇرعان كەزدە بولاشاق «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتاپتارىنىڭ سىنشىلارى مەن پىكىر بىلدىرۋشىلەرى بولىپ، وزدەرىنىڭ پىكىرلەرى ارقىلى دەمەۋ كورسەتتى. جاپ-جاس زەرتتەۋشىلەر، مىسالى ليزۋنوۆا، كوپتەگەن تىڭ دا پايىمدى پىكىرلەردى جيناقتاي جەتكىزدى. ول ءوزىنىڭ تۇجىرىمدارى مەن قورىتىندىلارىن وتە جوعارى دەڭگەيدە مادەني تۇردە جەتكىزە ءبىلدى. الىمقۇلوۆ تا شىعارمانىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىنە بايلانىستى بايسالدى تۇجىرىمدار مەن قورىتىندىلار جاسادى. اقىنجانوۆتىڭ تاريحشى رەتىندەگى عىلىمي پايىمداۋلارى دا وتە نازار اۋدارارلىقتاي بولدى. ارينە، بارلىق جولداستاردىڭ اتىن اتاپ شىعۋعا مۇمكىندىك جوق، ونى قاجەت دەپ تە سانامايمىن، بىراق وتكەندەگى قازاق تۇرمىسىنىڭ بىلگىرى بەگاليننىڭ پىكىرلەرى وتە قۇندى بولدى.

مۇنىڭ بارلىعى، روماندى زەردەلەۋ مەن تالقىلاۋ جۇمىسى ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتكەندىگىن، كوپ نارسەلەردىڭ ويلاستىرىلعانىن بايقاتادى. الايدا مۇنىڭ بارلىعى وسىندا ايتىلعان پىكىرلەردىڭ نە انا كىتاپتىڭ، نە مىنا كىتاپتىڭ وڭدەلۋىنە اسەرىن تيگىزەدى دەگەن وي تۋماسا كەرەك. ماعان كومەكتەسۋگە ۇمتىلعان دوستىق تىلەكتى جالپىلاي العاندا جانە تۇتاسىمەن باعالاسام دا، مەن جولداستاردىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعىمەن ءسوزسىز كەلىسەمىن بە؟ ولاي دەسەم – شىندىقتى ايتپاعانىم. سىزدەر دە وزدەرىڭىزدىڭ ءاربىر پىكىرلەرىڭىزدى جاۋاپكەرشىلىكپەن ويلاستىردىڭىزدار، مەن دە از تولعانعامىن جوق. مەن كولەمى 1 200 بەتتەن تۇراتىن ءۇش كىتاپ جازدىم. ولاردى جازعان كەزدە دە مەن ۇزاق ويلاندىم، دەمەك زەرتتەدىم، زەردەلەدىم، دەمەك، مەنىڭ دە ءوز ۇستانىمىم، دالەلىم بار، ونىڭ ۇستىنە بۇل تۋىندىمەن 8 جىل (1942-1950 جج.) جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا مەن دە وتە كوپ تولعاندىم، كەيبىر ويلارىمدى شىعارمانىڭ ىشىنە كىرگىزدىم، ال كەيبىر سىني ەسكەرتپەلەر روماننىڭ جەكەلەگەن تاراۋلارى مەن بەتتەرىنە، كەيدە كەيىپكەرلەردىڭ تابيعاتىنا، كەيدە وقيعانىڭ بارىسىنا كىرىكپەدى، ولاردىڭ ءوزى دە قارسى شىققانداي بولدى.

سىزدەرگە ءمالىم، سىناعان سىنشىنىڭ سىنىنىڭ دەڭگەيىن كەمەل وي انىقتاپ بەرەدى ەمەس پە. سوندىقتان دا وسىندا ايتىلعان ەسكەرتپەلەردىڭ ءبارىن دە قابىلدايمىن دەسەم، ونىم دۇرىس تا ەمەس ءارى جالعان بولار ەدى.

ەكى كۇن بويى سويلەگەن جولداستار ءبىراز بايسالدى پىكىر ءبىلدىردى. سوندىقتان دا مەن وسى ارادا ەستىگەندەرىمدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ونى كەلەسى كىتاپتا ءدانىن بەرەتىن بۇگىن سەبىلگەن تۇقىم رەتىندە قابىلدايمىن. ال كەيبىر پىكىرلەردى ويلانا ءجۇرۋ ءۇشىن ەسىمدە ساقتاپ قالدىم.

مۇندا ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن دە ونى جەتەكشىلىككە الامىن. تاعى ءبىر بولىگىن ءوزىمنىڭ ەركىن دە، ەرىكتى، دەربەس تولعانىستارىمنىڭ ەنشىسىنە قالدىرامىن. سوندىقتان دا: مىنە، بۇگىن سىزدەر مىناداي ەسكەرتۋلەر ايتتىڭىزدار، ال مەن ونى انا كىتاپتىڭ مىنا جەرىندەگى انا ەسكەرتۋدى بىلاي تۇزەيمىن دەپ قازىر ۋادە بەرگەنىم دۇرىس بولمايدى. مەن بۇل كىتاپتاعى كوپتەگەن جايلاردى اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن ويلانا وتىرىپ جازدىم، سىني پىكىرلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن تالقىلاسۋعا دا بولار ەدى. ويتكەنى كەز-كەلگەن ونەر تۋىندىسىنىڭ تۇجىرىمى: ەكىنى ەكىگە قوسساڭ ءتورت بولادى – دەگەن قاعيداعا باعىنبايتىنىن سىزدەر بىلەسىزدەر.

الايدا بارلىق پىكىرلەردىڭ ىقپالى بەلگىلى ءبىر اۋماقتى قامتيتىنى دا انىق. ماسەلە، قاي قىرىنان كەلىپ، قانداي ۇستانىمدى ۇستانۋىڭىزدا. ونەردىڭ كەز-كەلگەن تۋىندىسىنا، ونىڭ ىشىندە ءسوز ونەرىنە كەز-كەلگەن ولشەممەن قاراۋعا بولادى. بۇل رەتتە مەن «اباي» رومانىنا بايلانىستى وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىن الىپ كەلگەن سىڭارجاق قاتىناستى قابىلدامايمىن، الايدا ەڭ ىقىلاستى، ءادىل ءارى ماقساتتى سىننىڭ دا كوپ قىرى بار، ونى ۇسىنۋ ءۇشىن دە ابدەن ويلانىپ الۋ كەرەك. وسى ايتىلعان جايلاردى ەسكەرە كەلىپ، بايانداماشىدان باستاپ ەستىگەن ەسكەرتپەلەردى ءۇش توپقا بولگىم كەلەدى:

ءبىرىنشى توپقا جاتاتىن ەسكەرۋلەردى مەنىڭ ءوزىمنىڭ تاراپىمنان جىبەرىلگەن اعاتتىقتاردىڭ قاتارىنا قوسامىن دا، ولاردى كەيىنگە ىسىرماي شۇعىل تۇزەتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ولار بارلىق باسىلىم بويىنشا وڭدەلۋى ءتيىس. بۇل ءبىرىنشى توپقا كىرەتىن ەسكەرتۋلەر.

بۇگىن ماعان جۇرتشىلىق كومەك قولىن سوزا كەلدى، تەبىرەنبەي تىڭداي المايتىن ناعىز تولىسقان، تەرەڭ، شىنايى ويلارىن ايتتى. رومان جونىندەگى ەڭ جوعارى پىكىر 1949 جىلعى تاريحي شەشىممەن شەكتەلىپ قالعان جوق، سونىمەن قاتار ودان كەيىن دە ءباسپاسوز بەتىندە بىلدىرىلگەن اسا مول جاريالانىمدارعا دا ۇلاستى، ەندى، مىنە، كەشەگى مەن بۇگىنگى سويلەۋشىلەر دە ونى جالعاستىرىپ وتىر. جۇرتشىلىقتىڭ وسى ايتقاندارىنىڭ ىشىندە داۋسىز قابىلداپ، بۇگىننەن باستاپ جۇزەگە اسىرۋىما ءتيىستى پىكىرلەر بار. سوعان قاراماستان، وسى ەكىنشى توپتاعى پىكىرلەردىڭ ءوزىن دە داۋ ايتا وتىرىپ قابىلدايمىن. قايتالاپ ايتامىن، قايتادان وي سۇزگىسىنەن وتكىزە وتىرىپ شەشىم قابىلدايتىن پىكىرلەر بارشىلىق. بىراق تا مەن وسى پىكىرلەردىڭ وزىنە دە ۇلكەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن، ولار ءبىرىنشى باسىلىمدا ەسكەرىلمەسە دە، ەكىنشى باسىلىمدا ەسكەرىلەتىن بولادى. كەيبىر جايلار كىتاپتىڭ جاڭا رەداكتسياسىندا ەنگىزىلەتىن بولادى. بۇكىل ءومىرىڭنىڭ تاقىرىبىنا اينالاتىن كىتاپتار بولادى. قازاق حالقىنىڭ جارتى عاسىرلىق ءومىرىن قامتىعان وسى كىتاپ تا سونىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇل كىتاپقا دا بىرتە-بىرتە وزەرىستەر جاسالاتىنى انىق، ونىڭ قاشان، قانداي ولشەمدە جۇزەگە اساتىنىن ءالى دە ويلاناتىن بولامىن.

ال ءۇشىنشى توپقا جاتاتىن ەسكەرتۋلەردى، دۇرىساراق ايساق، ەسكەرتۋ ەمەس، شاپتىعۋ مەن جالانى مويىنداۋدان كۇيىنە باس تارتامىن، مەنىمەن بىرگە ونى ءبىزدىڭ بارشا جۇرتشىلىعىمىز دا كەيىنگە ىسىرىپ تاستايدى، ال جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرى – بۇكىل كەڭەس حالقىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ پىكىرى بولىپ تابىلادى جانە وسى جۇرتشىلىق، وسى حالىق ءوزىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن بارلىق زاڭسىز، ادىلەتسىز قۇرالداردىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ كوزىن جويۋعا ۇمتىلۋشىلاردىڭ اشىق ارەكەتىنە قاراماستان، ونى ەشقاشاندا ەشقانداي دا جازالاۋعا جول بەرمەيدى. ونى قۇرتۋعا جۇرتشىلىق تا، پارتيا دا جول بەرمەيدى.

مىنە، وسىنداي كاتەگورياعا جاتاتىن پىكىرلەرگە توقتالعىم دا كەلمەيدى، بىراق ۇندەمەي وتۋگە تاعى دا بولمايدى، سوندىقتان دا، بۇعان كەيىنىرەك قايتىپ ورالامىن.

ەندى ءسوزسىز دۇرىس ايتىلدى دەگەن ەسكەرتۋلەرگە كەلەيىن. بىرىنشىدەن، قازىردىڭ وزىندە مەنىڭ تاراپىمنان كوپتەگەن وزگەرتۋلەر جاسالدى، تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ سوڭعى باسىلىمىندا دۋلاتقا دەگەن كوزقاراس وزگەرتىلدى. 1942 جىلى رومان العاش جاريالانعان كەزدە ونىڭ شىعارماشىلىق جولى تۋرالى بارلىق وقۋلىقتار مەن باعدارلامالاردىڭ بارلىعىندا بۇكىلحالىقتىق يدەولوگيانىڭ اقىنى دەپ جازىلىپ جۇرگەن بولاتىن. ال ابايدىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ساناسىنا رۋحاني مادەنيەتتى بويىنا سىڭىرگەن ادامنىڭ جاعىمدى ىقپالى ەتۋىن كورسەتۋ كەرەك بولدى، سوندىقتان دا مۇلدەم شارتتى تۇردە الىنعان بۇل تۇلعانىڭ ورىنىنا باسقا ءبىر كەز-كەلگەن اقىندى الىپ، سۋرەتتەۋگە بولاتىن ەدى. ول تۋرالى جازىلعانداردىڭ بارلىعى دا، ونىڭ ءىس-ارەكەتى، تولعاۋلارى، بەينەسى مەنىڭ قيالىمنىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا دۋلاتتىڭ ءوزى بۇگىنگى قوعامعا جات بولعانىمەن، ونىڭ بەينەسى قوعامعا جات ەمەس، دۋلات دەگەن اتتى پايدالانىپ جازعان مەنىڭ كەسكىندەۋىم عانا بولعاندىقتان، دۋلاتتىڭ اتىن ءوشىرىپ تاستادىم.

بۇل كىتاپتىڭ مۇنداي كەمشىلىكتەرىن ۋاقىتتىڭ ءوزى تۇزەيدى. بۇقار جىراۋ مەن شورتانبايدان باستالعان قاتەلىكتەرگە بايلانىستى كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەر، تەك قانا كەمشىلىك ەمەس، فەودالداردىڭ بەينەسىن دارىپتەگەن ساياسي قاتەلىككە اينالىپ كەتتى. مىسالى، كەشە مۇستافين: الاشورداشىل تۇراشتى ابايعا ىقپالى بار ادامداردىڭ قاتارىنا قوسقان – دەگەن وقىس پىكىر ايتتى. اشىعىن ايتايىن، ول تۇيمەدەيدى تۇيەدەي عىپ كورسەتىپ وتىر. مەنىڭ قاتەلىگىم سوندا، تۇراشتىڭ اتىن اتاماۋىم كەرەك ەدى. ول ەكى جەردە اتالادى. ال وسىنى ءبىزدىڭ ۋايىمشىل سىنشىلار قامپيتا ۇرلەي كەلىپ، الاشورداشىل تۇراشتى ابايعا اسەرى تيگەن ادام ەتىپ سۋرەتتەدىڭ دەپ داۋرىعىپ شىعا كەلدى. بۇل بارىپ تۇرعان جالا! ارينە، ونىڭ اتىن اتاۋىم اعاتتىق، ولاي ىستەمەۋىم كەرەك ەدى، ال وسى قاراپايىم كەمشىلىك ءۇشىن مەنى بۇگىنگى كۇننىڭ ۇلتشىلى ەتىپ شىعارۋعا بولمايدى عوي. بۇل – ساۋاتسىز، بەيپىل (بەززاستەنچيۆايا) ايىپتاۋ. ال بۇل قاتەلىكتى تۇزەتۋ وڭاي.

«اقىن اعا» رومانىندا قاتەلىكتەر جىبەرىلدى. جولداستاردىڭ ايتۋىنشا مەنىڭ قاتەلىگىم جەكەلەگەن اقىنداردى ابايدىڭ شاكىرتى رەتىندە دارىپتەۋىمدە ەكەن. مەن وتكەن جىلى 8 باسپا تاباق كولەمىندە وزگەرىستەر ەنگىزگەنىمدى ايتقامىن، سوندىقتان دا ەندى مەنىمەن قوسا (كوكبايدى، ءارىپتى، اسەتتى ت.ب. – ت.ج.) جادتارىڭىزدان سىزىپ تاستاساڭىزداردا بولادى، «اباي جولىنىڭ» جاڭا كىتابى جازىلاتىن بولادى. «اباي جولى» مەنىڭ ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى جونىندەگى قاتەلىگىمدى تۇزەيتىن بولادى، ەكىنشىدەن (كەنەسارى تۋرالى كوزقاراسىم) تۇبىرىمەن وزگەرەدى.

بۇگىن سويلەگەن كەيبىر جولداستار «اباي جولىنىڭ» جازىلۋ بارىسىندا پانيسلاميزم وكىلدەرىن ابايعا قارسى تۇرۋشى كۇش ەمەس، سونىمەن قاتار پانيسلاميزم مادەنيەتىن اشكەرەلەۋ كەرەكتىگى جونىندە ەسكەرتۋ جاسادى. جولداستار، «اباي جولى» – وتە كۇردەلى جول، ول («قايتقاندا»، «قات-قاباتتا»، «شىتىرماندا»، «وقاپتا»، «قاقتىعىستا») – دەگەن تاراۋ اتتارىنان-اق بىلىنەدى. شۇبار: «قازاق حالقىن اباي جولى قايدا اپارادى؟»،– دەپ سۇراعاندا ءابدىراحمان: «بۇل جول – قۇتقارۋشى ورىس مادەنيەتىنە الىپ كەلەدى»،– دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشى باعىت – يسلام. ال ابايدىڭ جولى باسقا، ول ورىستىڭ دەموكراتيالىق ادەبيەتىن نەكراسوۆتىڭ ءداستۇرى ارقىلى سىڭىرەدى. ابايدىڭ جولىنىڭ – جول ايرىعى وسى تۇستان ايىرىلادى، ال قازىرگى «اباي جولى» تاريحي رومانى 90-جىلدارعا كەلىپ تىرەلگەن، ەندى 1904-جىلعا دەيىن جەتەتىن بولادى، مىنە، تاريحي شىندىق بويىنشا پانيسلاميزم مەن پانتۇركيزمنىڭ بارىنشا كەڭ تاراعانى وسى جىلدار، تاتارستانعا، سونىمەن بىرگە ازىربايجانعا تارالعان پانيسلاميزم مەن پانتۇركيزم اعىمى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتى دا قوسا الا كەلدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ العاشقى دەپۋتاتتارى بولىپ سايلاندى، مىنە، بۇل قودار وقيعاسىنان باستاپ ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى اباي وتكەن تاريحي جولدى قامتيتىن 4-كىتاپتان ورىن الاتىن بولادى، 4-كىتاپتا ابايدىڭ ءومىرىنىڭ كوپشىلىگى قالا كەدەيلەرىنىڭ اراسىندا وتەتىن بولادى، مىنە، سوندا جۇمىسشى تابىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسى قوزعالادى، ءدال قازىر سول تۇستى جازىپ جاتىرمىن.

كەيبىر كەزدەرى سىنشىلار (شىعارمانى تالداۋدا) ۋاقىتتان وزىپ كەتەدى دە، (ول وقيعانىڭ) كەلەسى كەزەڭدەردە قامتىلۋى ءتيىس ەكەنىن ۇمىتىپ، ءدال قازىرگى ساتتە كورگىسى كەلگەن جايلاردى تالاپ ەتەدى. 13 جاستان باستاپ 60-قا دەيىنگى ابايدىڭ ءومىرى 4 كىتاپتا جالعاسا قامتىلادى. سوندىقتان دا ماعان، ادامنىڭ ومىرىمەن ولشەنەتىن وقيعالاردى تاريحي شىندىققا سايكەس، ومىردەگى ءوز رەتىمەن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرىڭىزدەر. ەگەردە ورىس جازۋشىسىنىڭ ءبىرى توڭكەرىسشى ورىس جۇمىسشى تابىن كورسەتكىسى كەلىپ 1905-جىلعى رەۆوليۋتسيانى 1900-جىلعا جىلجىتسا قالاي بولادى؟ تۋرا سول سياقتى، بۇل ارادا دا ءىس-ارەكەتتىڭ ۋاقىتىن جىلجىتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق، مەنىڭ شىعارمامدا دا بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعى تاريحي جانە كوركەمدىك شىندىققا سايكەس كەلەتىن كەزەڭدەردە ءوز كەزەگىمەن قامتىلادى. سوندىقتان دا شۇبار مەن كوكباي بەينەسى 4-كىتاپتا تالقىعا تۇسەدى جانە شۇبار مەن كوكبايعا قاتىستى ەسكەرتپەلەر سوندا قاراستىرىلادى، ابايمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، بايدى ساتقان شۇبار 1934-جىلعى بايلاردىڭ كوتەرىلىسى كەزىندە تاۋ ىشىندە ءوزىنىڭ اجالىن تابادى. ابايدىڭ ءتىرى كەزىندە ونىڭ، مەن شۇباردى ايتىپ تۇرمىن، ساتقىندىعى اشىق كورىنبەيدى، ول ءوزىنىڭ بەت-پەردەسىن اشپايدى. ال جولداستار ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى قاتە پايىمداۋلار تۋرالى ايتقاندا وسى جايدى ۇمىتىپ كەتەدى. مەن ابايدىڭ ءومىرىن جازىپ جۇرگەن كەزىمدە مۇنى تۇراعۇل ايتىپ بەرىپ ەدى، مەن سوعان سەنىپ قالدىم. بۇل ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءۇشىن دە، مەن ءۇشىن دە قىمباتقا ءتۇستى.

مەن 1939-جىلى «اباي» تراگەدياسىن، سودان كەيىن وپەراعا ارناپ ليبرەتتو، «اباي اندەرى» اتتى كارتيناعا (ستسەناري) جازعانىمدى ەسكە الۋلارىڭىزدى وتىنەمىن – سولاردا ابايدىڭ قورشاعان ورتاسى ەكشەلىپ بەرىلگەن ەمەس پە ەدى. ونداعى وقيعالار 1903-1905 جىلداردىڭ اراسىندا وتكەندىكتەن دە ولاردىڭ ىشىندە پانيسلاميستەر دە ءجۇر ەمەس پە. اباي ءوزىنىڭ ولىمىنە جاقىنداعان، ەگدە جاسقا جەتكەن كەزىندە شۇباردىڭ ءوزىن قالاي ۇستاعانى كورسەتىلگەن. مۇنداي ويعا مەن بۇرىننان كەلگەنمىن، قازىر سول باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن جوققا شىعارۋ تەك 1951 جىلى عانا پايدا بولدى دەمەڭىزدەر. ول 1939 جىلعى ءبىزدىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىمىزدەن باستالعان. تەك كەنەسارىعا جەتكىلىكتى ورىن بەرىلدى مە دەگەن عانا ماسەلە تالاس تۋعىزعان. قاتەلىك كەتتى، مەن ونىڭ فەودالدىق، رەاكتسيالىق ءمانىسىن تولىق اشا المادىم. ءبىرىنشى توپقا جاتقىزعان سىن ەسكەرتپەلەردىڭ ىشىنەن مەن جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىنە وراي شۇبار بەينەسىن 4-كىتاپتا وزگەرتۋگە كەلىسەمىن. ابايعا قارسى ارەكەت ەتەتىن كۇش رەتىندە ولارعا ۇلكەن سالماق سالىناتىن بولادى. ولار بۋرجازياشىل-ۇلتشىلداردىڭ كوسەمىنىڭ وداقتاسىنا اينالادى. وندا مۇنىڭ ابايعا دەگەن قارىم-قاتىناسى، ابايدى ءوز جاعىنا قاراتىپ الۋعا ۇمتىلىسى كورسەتىلەدى. قازىر مەندە بۇل تۋرالى وتە قىزىقتى دەرەك تە بار.

«اقىن اعادا» كوپتەگەن قاتەلىكتەر كەتتى، ونى مويىندايمىن جانە ونى تۇزەيمىن. ول نەگىزىنەن كەنەسارىعا بايلانىستى. كەنەسارى جونىندە مەن كوپ جازدىم، بىراق مەن كەنەسارىنىڭ كىرىكتىرگەن كەزدەگى ابايدىڭ جاسى 13-تە عانا بولاتىن، ول وقيعا ول اۋىلدان 120 ۆەرست قاشىقتىقتا ءوتتى. كەنەسارىعا قاتىستى وقيعالارعا اباي سول كەزدە دۇرىس باعا بەرە الار ما ەدى؟ بۇل تۇرعىدان مەن تۇزەتۋ ەنگىزدىم جانە ءوزىمنىڭ ۇستانىمىمدا قالامىن. مەن كەنەسارىنى جانە ونىڭ يدەولوگىن كەمەلدەنگەن ابايدىڭ كوزقاراسىمەن اشكەرەلەيمىن. دارمەن ارقىلى اشكەرەلەيمىن. «اقىن اعانىڭ» سوڭعى نۇسقاسىندا مەن قاتەلەرىمدى وسىلاي تۇزەتەمىن. كوپ ادامدى تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەنى مەن وسىلاي شەشەمىن.

ەندى، وسىندا سويلەگەن كوپشىلىكتىڭ جانە بايانداماشىنىڭ: ورىندالۋعا ءتيىستى دەپ كورسەتكەن ەسكەرتپەسىنە، استىڭ سۋرەتتەلۋىنە قاتىستى ماسەلەگە توقتالايىن. وسى ارادا وسى وقيعانى سۋرەتتەگەن كەزدەگى اۆتورلىق رەماركاعا، اۆتورلىق تۇسىنىككە قاتىستى پىكىرلەر ايتىلدى. مەن ول ەسكەرتۋدى ۇمىتقامىن جوق، الايدا 13, 16, 18, ءتىپتى 24 جاسار ابايدىڭ ول كەزدە ورىس دەموكراتتارىنىڭ ويلارىن ءالى بىلمەگەنىن، وزىق ويلى ادامدارمەن ءالى كەزدەسپەگەنىن سىزدەر دە ۇمىتپاڭىزدار، ءوز بەتىمەن ابايدىڭ مۇنى ءتۇسىنۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. اباي ءوزىنىڭ يدەيالىق قالىپتاسۋى وتە باياۋ ءجۇردى (شىعارمادان ءۇزىندى وقىلادى). بۇل ابايدىڭ ءوز ءسوزى. مەن مۇنى ورىسشاعا اۋدارا المايمىن، بىراق تا، سىني ويدىڭ ول كەزدە قالىپتاسپاعانىن ءبارىڭىز دە بىلەسىزدەر. «ايلاعا دا، اشۋعا جاقتىم شىراق» (دەيتىن كەزى).

جۋان جۇدىرىقتىڭ كادىمگى زاڭدى تارتىپكە اينالعان تۇسى جانە بۇل ءتارتىپتى اباي دا ورىندى دەپ ەسەپتەگەن. ابايدىڭ دۇنيەتانىمى بىرتە-بىرتە كەڭەيدى. قىرداعى وقيعالاردىڭ بارلىعىن سول كەزدىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزە العان جوق. ونىڭ كوكجيەگى بارا-بارا كەڭەيدى، ءسويتىپ بارىپ سول ۋاقىتتىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي ءمانىن بىرتىندەپ ءتۇسىندى. قازاقستانداعى وزىق ويدىڭ ءوزى حالىق اراسىندا بىرتىندەپ، باياۋ جەتىلدى ەمەس پە. سوندىقتان دا رومانداعى ابايدىڭ ءوسۋى دە بىرتىندەپ كورسەتىلەدى.

ءبىرىنشى كىتاپتى سىناۋشىلار دا كوپ، سونىمەن قاتار، ءبىرىنشى كىتاپتاعى جازىلعان جايلاردى ماقۇلدايتىنداردىڭ دا سانى از ەمەس.

ارينە، مەن بۇعان دا نازار اۋداراتىن بولامىن، الايدا سىزدەر دە 13 جاسار ابايدىڭ بىرتىندەپ ويلى ادامعا اينالىپ كەلە جاتقانىن ۇمىتپاڭىزدار، تابيعات پەن قوعامدىق ءومىردىڭ كوپتەگەن قۇبىلىستارىن ماتەرياليستىك تۇرعىدان بىرتىندەپ تۇسىنە باستايدى. مۇنىڭ بارلىعى وعان ورىستىڭ دەموكرات رەۆوليۋتسيونەرلەرى ارقىلى جەتتى.

مەن ءوزىمنىڭ الداعى ۋاقىتتا قايتادان وي ەلەگىنەن وتكىزۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن جايلارعا قىسقاشا توقتالا كەتەيىن. ءبىرىنشى توپقا جاتاتىن اسقا بايلانىستى كەدەي تابىنان شىققانداردى دا سۋرەتتەي كەتۋ تۋرالى پىكىرگە وراي ايتارىم، كىتاپتىڭ بۇل اراسىنا ءتيىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلەتىن بولادى. بۇل ارادا: اعاتتىقتاردىڭ قاتارىنا بايلاردىڭ ورتاسىنىڭ تۇرمىسىن، توقمەيىلدىلىگىن، توقشىلىعىن، كيىز ۇيلەرىن اسىرەلەپ بايانداۋ تۋراسىندا كوپ ايتىلدى. مۇنىڭ ورىن الۋىنىڭ سەبەبى: مەن ونەردىڭ رەاليستىك سيپاتىن تىم اسىرەلەپ باعالاپپىن، سونداي-اق، وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ادەبيەتىندە حالقىمىزدىڭ انا ەرەكشەلىكتەرى، مىنا ەرەكشەلىكتەرى قامتىلماعاندىقتان دا، سونى كورسەتكىم كەلدى. ەگەردە مەنىڭ الدىمدا، ورىس جازۋشىلارىنىڭ الدىندا تۇرعانداي، تۋرگەنەۆتىڭ، گونچاروۆتىڭ، گوگولدىڭ جانە باسقالاردىڭ شىعارمالارى تۇرسا، وندا، شىندىعىندا دا تۇرمىستىق كورىنىستەردى وسىنشاما سۋرەتتەۋدىڭ قاجەتتىگى دە تۋماس ەدى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا ونداي تاجىريبە بولعان جوق، سوندىقتان دا مۇنداي كورىنىستەردى بارىنشا كوپ ءارى كەڭ قولدانۋعا ۇمتىلدىق. ءسويتىپ، تىم اسىرەلەنۋگە جول بەرىلدى. بۇل بايانداۋلار جەڭىل قىرنالىپ كەتەتىن نەمەسە سول كەزدىڭ شىندىعىنىڭ قايشىلىقتى تۇستارىندا اشكەرەلەپ كەتۋگە بولاتىن كەمشىلىكتەر.

مىسالعا، اباي قوناقتاردى سالتاناتپەن قارسى الىپ جاتىر، ال سول ءراسىم بىلاي تارقايدى. قۇنانباي مەكەگە اتتانعالى جاتىر (سول كەزدە داركەمباي مەن قياسباي كەلىپ قوداردىڭ قۇنىن سۇرايدى), ال وسى كورىنىس قۇنانبايدىڭ تاعىلىق مىنەزىن تانىتپاي ما؟ ساياتشىلار سۋرەتتەلەتىن كورىنىستەن كەيىن ادامدار ءۇش كۇنگە سوزىلعان بوران مەن وگەي شەشە سياقتى قاتال تابيعاتتىڭ شەڭگەلىندە قالادى، ال قازاقتى اڭقاۋ بالا ەتىپ كورسەتسەڭ ءبارى دە جارقىن بولا كەتە مە؟

كەي-كەزدە اۆتور بارلىعىن تاپتىشتەپ بايانداپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس، ونى كوركەم قابىلداۋى ارقىلى وقىرماننىڭ ءوزى ويلانىپ تابۋى ءتيىس. سوعان قاراماستان كەيبىر تۇرمىستىق سۋرەتتەۋلەردى قىسقارتاتىن شىعارمىن.

مەنىڭ ويلانىپ-تولعانۋىما مۇددەلى ەتەتىن ءبىر جايلاردى قويىن داپتەرىمە جازىپ الدىم، ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىنان ونى تىزبەلەپ جاتپايمىن. مۇمكىن، جازۋشىلاردىڭ ءوزارا وڭاشالاۋ قويان-قولتىق باس قوسۋى وتە قالسا، سونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ شىعىپ، قاجەتتى دەگەن ۇسىنىستاردى وڭدەۋ بارىسىندا ەنگىزۋىم دە مۇمكىن.

ەندى ءوزىم ءۇشىنشى توپقا جاتقىزعانداردىڭ «اباي» رومانى جونىندەگى ايتقاندارىنا توقاتالايىن. كەشەدەن بەرى سويلەگەن جولداستاردىڭ ايتقانىنداي: ادەبيەتتىڭ مۇددەسىنەن اۋلاق، كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ الدىنا پارتيا قويىپ وتىرعان مىندەتتەردەن مۇلدەم ماقۇرىم، ءوزىنىڭ جەكە باقاي قۋلىقتارىنىڭ مۇددەسىن كۇيتتەگەن، ويى پاسىق، ءوزىنىڭ مىندەتىن تەك قۇرتىپ جىبەرۋ دەپ تۇسىنەتىن جەكەلەگەن ادامداردىڭ ارامىزدا وتىرعانى شىندىق. ونداي «قىرىپسالۋشىلىق» وسى ارادان دا، دوساليەۆتىڭ سوزىنەن دە بايقالدى. شىندىعىن ايتسام، كۇيىنەيىن دەپ – كۇيىنە المايسىڭ، سۇيىنەيىن دەپ – سۇيىنە المايسىڭ، جەتىسىپ ەمەس، جەرىنىپ كۇلۋگە عانا تۋرا كەلەدى.

سونداي «قىرىپسالدىڭ» بىرىنە مىسال رەتىندە «عىلىم اكادەمياسىنىڭ جارشىسىنىڭ» №4 سانىنداعى اۋەزوۆتى جامساتىپ سالعان ماقالانى الۋعا بولادى. وندا اۆتوردىڭ كوزىن قۇرتۋعا ارنالعان ءبىر توپ ماتەريال باسىلعان. وسى ارادا كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر تۋرالى ايتىلدى، مەن ولاردىڭ پىكىرىنە سەنەمىن، سول ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرەمىن. ناعىز تالقىلاۋ – اۆتورعا سەپتىگى تيگەن تالقىلاۋ دەيدى عوي. ول جازۋشىنى عانا ەمەس، قوعامنىڭ ءوزىن دە دەمەيدى. سول ارقىلى جۇرتشىلىق اۆتوردى عانا ەمەس، وزىنە دە سەپتىگىن تيگىزەدى.

مەن سىزدەرگە مىناداي ءوتىنىش ايتقىم كەلەدى: كەڭەس ادەبيەتىن، كەڭەس جازۋشىسىن كەز-كەلگەن بۇزاقى مەن قاسكۇنەم ادامداردان قورعاي كورىڭىزدەر، ويتكەنى ولار ادەبيەتكە ادەبي مۇددە ءۇشىن كەلگەن جوق، كەرىسىنشە، ءوزىنىڭ سۇرعىلت ءومىرىن ادەبيەتتىڭ اينالاسىندا ءجۇرىپ اعارتقىسى كەلگەندەر. مىنە، جازۋشىلاردى وسىنداي سۇرقىلتايدان قورعاۋ كەرەك، جازۋشىعا زاڭدى كومەك كورسەتۋ دەگەنىمىز وسى. مەن سول كومەكتى كۇتە وتىرىپ، ءبىزدىڭ اقىلىمىزدىڭ، نامىسىمىزدىڭ جانە ارىمىزدىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن جوعارى لاۋازىمدى مەكەمەلەردەن سونداي زور كومەكتى كۇتەمىن».

ال تاريحي ۋاقىت پەن دالەل، كوركەمدىك شەشىم مەن الەۋمەتتىك جاندۇنيە پسيحولوگياسى، كوركەمدىك شىندىق دەگەن اسقاق ۇعىمداردان ماقۇرىم مۇنداي ساياسي قىسىمداردىڭ ءماجبۇر ەتۋىمەن سۋرەتكەر «اباي جولى» اتتى ءۇشىنشى-ءتورتىنشى كىتابىندا يدەولوگياعا ىرىق بەرىپ قويدى.

سونىمەن، قوسىمشا «قىستىرمالار» (د.ءابىلوۆ) كىرگىزىپ، «قاراشىعىن» سياقتى تاراۋ قوسىلدى. اكەسى «قاتىگەز قۇنانباي» مەن «وزىنە قارسى اعاسى تاكەجان» جانە ء«ازازىل ءازىمباي» سياقتى جاعىمسىز كەيىپكەرلەردەن باسقا ابايدىڭ اينالاسىندا تۋىس قالمادى. بارىنەن تازارتىلدى. تۇراعۇل ىسپەتتى بەسىكتەگى ءسابيىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەۋدىڭ ءوزى تاپتىق-يدەولوگيالىق قىلمىستىڭ قاتارىنا جاتقىزىلدى.

ءابدىراحىم جايمۇرزين: «اباي» رومانى تۋرالى اڭگىمەنىڭ كۇرمەۋى اتالمىش ماسەلەدەن الدەقايدا كۇردەلى بولاتىن. «اباي» رومانى تۋرالى «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالار جونىندە ءوزىمىزدىڭ كوپتەگەن جازۋشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ، جەكە پىكىرلەرىن سۇراپ كوردىم. ولاردىڭ بارلىعى دا ونداعى ماقالامەن كەلىسپەيتىنىن اشىق ايتتى. مەن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە جازۋشىلاردىڭ وسى پىكىرلەرىن دۇرىس دەپ بىلەتىنىمدى ايتىپ، مۇنداي سىڭارجاق، ءۇستىرت جازىلعان سىنداردىڭ ادەبيەتكە زياننان باسقا پايداسى جوق – دەدىم. سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تابان استىنان «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» رەداكتورى نيكيتين مەن مەنى ورتالىق كوميتەتتىڭ جابىق بيۋروسىنا شاقىردى. بيۋرودا ەكەۋمىز دە ءوز پىكىرلەرىمىزدى ايتىپ، ءبىراز سايىسقا تۇستىك. بيۋرو ەشقانداي شەشىم قابىلدامادى. ەكەۋمىزدىڭ دە ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى ەكەنىمىزدى، ونىڭ الدىڭدا جاۋاپتى ەكەنىمىزدى ەسكەرتۋمەن اياقتادى.

ەندى «اباي جولى» رومانىن تالقىلاۋ ءۇشىن وعان ازىرلىك جۇمىسىنا كىرىسۋگە تۋرا كەلدى. ول كەزدە جازۋشىلار وداعىندا ىستەيتىن سەيىتجان، ءانۋار، تايىر، زەينوللامەن پىكىر الىسىپ، وسىعان ءبىر جاقسى بايانداماشى تابۋدى ويلاستىردىق. بۇدان بۇرىن عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «قاراعاندى» رومانىن تالقىلاعان تاجىريبەمىز بار بولاتىن. وندا كەلەشەگىنەن وتە ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرگەن، اسىرەسە سول كەزدەگى جاس جازۋشىلار ورتاسىندا ابىرويلى، يناباتتى مۇقان يمانجانوۆ مارقۇم بايانداما جاساپ، جۇرتتى قاتتى ريزا ەتكەن ەدى. ەندى تاعى ءبىر جاڭا، سونى بايانداماشى ىزدەستىرۋدى ويلاستىق. كوپ كەشىكتىرمەي جولداستار: تاحاۋي احتانوۆقا توقتالىق دەگەن پىكىر ايتتى جانە ونى ماعان كەلەشەگى مول، ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ «جاس پەرىلەرىنىڭ» ءبىرىنىڭ ءوزى دەپ مىنەزدەمە بەردى. بۇل باعانىڭ دۇرىستىعىن كەيىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتتى عوي. بايانداماشى دا، شىعىپ سويلەگەن جولداستار دا رومانعا جوعارى باعا بەرىپ، ونى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ بيىك شىڭى دەپ باعالادى.

روماندى تالقىلاۋ: قازاقستان ادەبيەتشىلەرىنىڭ ادەتتە بايقالىپ جۇرەتىن جىكشىلدىككە، دورەكى سوتسيولوگيالىق قيسىنسىماقتارعا ەلىكتەۋشىلىككە قارسى تۇرا الاتىن بىرلىگى كۇشتى قاۋىم ەكەندىگىن، ونىڭ شىنايى ادەبيەت جەتىستىكتەرىن باعالاي دا، قادىرلەي دە بىلەتىندىگىنىڭ كورىنىسى بولدى. قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى تالقىلاۋدى دۇرىس، ويداعىداي ءوتتى دەپ باعالادى».

ءبىر زاڭدى دا كەزدەيسوق جاي، ارادا تۋرا جيىرما جىل وتكەندە وسى تالقىلاۋعا قاتىسقان «قازاقستاندىق سەنىمدى ادامداردىڭ اقپاراتىمەن قارۋلانعان» ماسكەۋلىك اللا مارچەنكو تۋرا وسى سىننىڭ ىقپالىمەن قوسىلعان تاراۋلاردى: «رومان-ەپوپەياعا جات، شىنجىرلاپ جالعاسقان جالعان جەلى»،– دەپ سىنادى. ت.احتانوۆ ءوزىنىڭ «ول بيىك بىزگە ءالى باعىنعان جوق» دەگەن قارسى ماقالاسى ارقىلى تاعى دا تورەلىك ايتتى.

ال سول بيىكتى باعىندىرۋعا شابۋىلداپ جۇرگەن كىم؟

ول قازاق ادەبيەتىنە تۇتقا بولعىسى كەلگەن، م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى: ء«پىشتۋ! قايدان شىققان بىلگىشسىڭ!.. سەن قازىلىققا جاراساڭ – جەتىسكەن ەكەنبىز»،– دەگەن تۇتقىردىڭ ءبىرى بولاتىن. كەيىن اۋەزوۆشىل بولدى: «مەنىڭ ەكى بەتىم بار. بىرىنە تۇكىرسە، ەكىنشىسىن توسامىن»،– دەپتى بىردە تاحاۋي احتانوۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆقا.

ءبىز ءۇشىن ونىڭ ەكى بەتىنىڭ دە قادىرى جوق. سوندىقتان دا ول بەتتى سىزدەرگە دە كورسەتپەي، جابا سالۋدى ءجون كوردىك.

(جالعاسى بار)

Abai.kz