ءاسىلى، رەسەي يمپەرياليستەرى وتارشىلدىققا قارسى ءبىرىنشى سۇلتان-تورەلەردىڭ قارسى تۇراتىنىن سەزىپ، حاندىق بيلىكتى جويعانمەن، تورەلەرگە اعا سۇلتان دەگەن ستاتۋس بەرىپ، مانساپقا تالاستىرىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، باعىندىرىپ ۇستاعىسى كەلگەن. حاندىق بيلىكتى جويعان م.م سپەرانسكي: «قازاقتار شولەيتتە وسەتىن بالتامەن ۇرىپ سىندىرا المايتىن سەكسەۋىل اعاشى سياقتى. سەكسەۋىلدى تەك ءبىر-بىرىنە ۇرىپ سىندىرۋعا بولادى. قازاقتاردى دا ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، السىرەتىپ بارىپ باستارىنا قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيگىزە الامىز» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن بولاتىن. بىراق، قاسىم سۇلتان مەن ونىڭ قايسار ۇلدارىنىڭ ارمان-مۇراتى ورىس وتارشىلدارىنىڭ ويلاعانىنان جوعارى تۇردى. «سەكسەۋىلدى ءبىر-بىرىنە ۇرىپ سىندىرۋ» ويىنىنا وڭايلىقپەن جەم بولعىسى كەلمەدى.

1822 جىلعى ءسىبىر قازاقتارىنا جۇرگىزىلگەن رەفورمانى مويىنداعىسى كەلمەي، جەر ءجانناتى كوكشەتاۋدى تاستاپ، رەسەي بۇعاۋىنا قارسى قوقاندىقتارمەن بىرىگۋگە سىر بويىنا كوشىپ كەلدى. الايدا، ارىدان ويلاي الماعان قوقان بيلەۋشىلەرى قاسىم سۇلتان مەن ونىڭ ۇلدارى سارجان مەن ەسەنگەلدى سۇلتانداردان قورقىپ، ولاردىڭ اڭداۋسىزدا كوزىن جويدى. ايتسە دە، قاسىم سۇلتاننىڭ قايسار ۇلى كەنەسارى سۇلتان اكەسى مەن اعالارىنىڭ جوعىن جوقتاتقان جوق. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ باسىن قوسىپ، رەسەي مەن قوقان ەزگىسىنە قارسى كۇرەسۋگە ەلدى باستاپ شىقتى.

الاش بالاسى ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىندا قايتا باسى بىرىگىپ، كەنەسارى حاننىڭ سوڭىنان ەرىپ، جاۋىنا بۇيىدەي ءتيدى. قوڭىراۋلى نايزا قولعا الىپ، قورامساققا قول سالىپ، دۇشپانىنا قارسى ون جىل بويى اتوي سالدى. حان كەنەنىڭ توسەگىنەن ءتۇڭىلىپ، حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى جۇرگىزگەن قاسيەتتى كۇرەسى تۇگەل قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ءبىرتۇتاستاندىردى. رەسەيدىڭ قازاقتى ىشكەرلەي وتارلاۋ ءۇشىن ارقا توسىنە سالعان قاراوتكەل بەكىنىسىن كەنەسارىنىڭ اسكەرى تاستالقان ەتتى. كوپ ۇزاماي ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى كەنەسارىنى اق كيىزگە كوتەرىپ، حان دەپ جاريالادى. رەسەي يمپەرياسى كەنەسارى حاننىڭ كوتەرىلىسىن جانشي الماي، الدارمەنى قۇرىدى. ونىڭ اسكەري تاكتيكاسىنا ەۋروپانىڭ اسكەري وزىق وقۋلارىن بىتىرگەن ورىس قولباسىلارى تاڭداي قاعىستى.

كەنەسارى حان رەسەيدى جالعىز ءوزى كۇرەسىپ جەڭە المايتىنىن ۇعىنىپ، مۇسىلمان كورشىلەرىمىز قىرعىز، قوقان، بۇقار، حيۋا حاندىقتارىن كومەككە شاقىردى. ورتا ازيا حاندىقتارى كەنەسارىنىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قورقىپ، عازاۋاتقا شاقىرعان كەنەسارىنى ءبىر-ەكى زەڭبىرەك، بىرنەشە مىلتىق، وقدارى بەرىپ قولداعان سەكىلدى بولدى. مۇنىڭ قۇر انشەيىن الداۋسىراتۋ ەكەنىن ۇققان حان كەنە قىتاي قازاقتارى جانە ۇلى ءجۇز بەن الاتاۋ قىرعىزدارىن كوتەرىلىسكە تارتۋ ءۇشىن ارقادان جەتىسۋ جەرىنە ويىستى. الايدا، قىرعىزدار ورىس ۇلىقتارىنىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، حان كەنەنىڭ عازاۋاتىن جاقتامادى. ەكى اراداعى قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە كەنەسارى حان تۇتقىنعا ءتۇسىپ، قايران ەر شاراسىز، شەرمەندە كۇي كەشتى...

كاۆكازدا رەسەيگە قارسى وتىز جىل بويى ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزگەن يمام ءشامىلدىڭ كوتەرىلىستەن كەيىن كالۋگادا ايداۋدا جۇرگەنىندە پاتشانىڭ رۇقسات بەرۋىمەن مەككەگە قاجىلىققا بارعانى بىزگە بەلگىلى. وسى ساپارىندا يمام ءشامىل ىستامبۇلعا بىرنەشە كۇن ايالداماق بولعان كورىنەدى. ول مىنگەن كەمە ىستامبۇلعا كەلىپ توقتاعاندا، وسمان يمپەراتورى «ۇلى عازاۋاتشىنى» سىرنايلاتىپ، ەرەكشە سانسالتاناتپەن كۇتىپ الىپتى. بىراق، ءشامىل كەمەدەن تۇسەر كەزدە قولىن سوزىپ ءىلتيپات جاساعان وسمان سۇلتانىنا: «وتىز جىل بويى ورىسقا قارسى عازاۋات جاساعانىمدا سوزباعان قولىڭدى ەندى نەگە سوزىپ تۇرسىڭ؟» — دەپ، ءۋاج ايتقان ەكەن.

ءيا، حان كەنەسارىنىڭ ورتا ازياداعى مۇسىلمان بيلەۋشىلەرىنە بۇلاي ءۋاج ايتۋىنا مۇمكىندىگى بولمادى. دەسە دە ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى پەروۆسكيدىڭ 1842 جىلى حان كەنەسارىدان كوتەرىلىستى توقتاتۋدى سۇراپ، ونى مامىلەگە شاقىرعانى تاريحشى قاۋىمعا ءمالىم. وسى جەردە 1825 جىلى پەتەربوردا ورىستىڭ كوزى اشىق زيالىلارىنىڭ ەۋروپا ەلدەرىنەن الدەقايدا ارتتا قالىپ قويعان ورىس ۇلتىنىڭ قامى ءۇشىن كەرىتارتپا رەسەي پاتشاسىنا قارسى كوتەرىلىس جاساعانىن ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى. ولارعا شەن، اتاق، دۇنيە ماڭىزدى ەمەس ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى دەكابريستەردە بار بولاتىن. ولارعا ورىس حالقىنىڭ بولاشاعى ماڭىزدى-تىن. وسى قاسيەتتى مۇراتتىڭ جولىندا ولار باستارىن بايگەگە تىگىپ، قازا تاپتى. حان كەنەسارىعا دا پەروۆسكيمەن مامىلەگە كەلۋىنە بولاتىن ەدى. بىراق، حان كەنەسارى رەسەيگە ۆاسسال بولعىسى كەلمەدى. بودان بولىپ ءومىر سۇرگەننەن، تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋدى ارتىق كوردى. حان كەنەنىڭ قازاق ءۇشىن جاساعان جانكەشتى زيالىلىعىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ونى تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحىن قاستەرلەپ، جان-دۇنيەمىزبەن تەبىرەنسەك قانا تۇسىنە الماقپىز.

ءتۇيىن: كەنەسارى حان قان مايدان، كۇركىرەۋىك سوعىستىڭ ناعىز قىزعان شاعىندا تىلەۋى بولەك، ياكي تىرەۋ بولۋعا جاراماعان اعايىننىڭ السىزدىگىنەن قاپيادا قازا تاپتى. حان كەنەگە قوسشى بولعان باتىر بابالارىمىز دا اقتىق دەمى شىققانشا جاۋىنىڭ الدىندا تىزە بۇككەن جوق. اللانىڭ الدىندا اق ولىممەن شاحيد بولدى. حان كەنەنىڭ قايسار رۋحى، كۇرەسكەرلىك عۇمىرى – ازات ەلگە ايبار بەرەتىن رۋحاني كۇش، نامىستىڭ جەلبىرەگەن بايراعى، جىگەرىمىزدىڭ مۇقالماس تاتاۋسىز قايراعى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، ول قارا ورمان حالقىنىڭ قامى ءۇشىن جانىن ساداقا قىلعان، ءسويتىپ ەرلىكتىڭ قاس ۇلگىسىنە اينالعان اقبەرەن الماس، ناعىز الىپ-ەرەن!