سايات الىمقۇلوۆ: ەلىمىزدە سۋ جەتكىلىكسىز اۋماقتار كوپ
سۋرەتتە: سايات الىمقۇلوۆ
بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق ءنومىرى ءبىرىنشى ماسەلەگە اينالىپ كەلە جاتقان سۋ جايىندا ءبىز ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «پاراسات» عىلىمي-تەحنولوگيالىق حولدينگىنە قاراستى گەوگرافيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سايات قۇربانبايۇلى الىمقۇلوۆپەن كەڭىنەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- قازىرگى كەزدە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى اۋىز سۋدىڭ تاپشىلىعىن تارتىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2012 جىلعى 14 جەلتوقسانداعى حالىققا جولداۋىندا وسى ماسەلەگە كوڭىل ءبولىپ، سوڭعى 60 جىلدا عالامشاردا اۋىز سۋدى تۇتىنۋ 8 ەسەگە وسكەنىنە مىسال كەلتىردى. وسى جۇزجىلدىقتىڭ ورتاسىنا قاراي كوپتەگەن ەلدەر سۋدى يمپورتتاۋعا ءماجبۇر بولادى دەگەن بولجام بار. ال قازاقستاندا تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعى بولا ما؟ مۇنداي تاپشىلىقتى ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرلەرى كوبىرەك تارتۋى مۇمكىن؟
مۇلدەم سۋ بولماي قالادى دەگەن قاۋىپ جوق
سايات الىمقۇلوۆ:
- Cوڭعى جىلدارى عالامشارىمىزدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا سۋ تاپشىلىعى ورىن الۋى مۇمكىندىگى تۋرالى ءجيى-ءجيى ايتىلۋدا. ءتىپتى سۋ رەسۋرستارى قازىرگى ۋاقىتتا گەوساياساتتىڭ قۇرالىنا دا اينالىپ بارا جاتىر. ويتكەنى سۋ – بارلىق رەسۋرستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى، ادامزات تىرشىلىگىنىڭ كەپىلى. الەمدە سۋ تاپشىلىعىنا، ىشەتىن سۋعا جارىماي وتىرعان ەلدەر، حالىق سانىنا بايلانىستى بۇۇ-نان باستاپ كوپتەگەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باعالاۋلارى جەتىپ ارتىلادى. گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، تابيعي-شارۋاشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن دە سۋ ماسەلەسى ۇنەمى قاداعالاۋدا ۇستاۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەگە ەلباسىنىڭ قانىق ەكەنى بەلگىلى، ول ءسىز ايتىپ وتىرعان جولداۋدا انىق ايتىلعان. ول جولداۋدان الدىن دا ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن گەوگرافيا ينستيتۋتىندا سۋ سالاسىن جان-جاقتى قاراستىرۋعا باعىتتالعان ءىرى عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلاما ورىندالدى، باستى ناتيجەلەرىن ەلباسى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە تىڭدادى.
سۋ رەسۋرستارى دەگەندە، ارينە، ءبىز ەڭ ءبىرىنشى تۇششى سۋلار جايلى، ونىڭ ىشىندە جىلدا جاڭارىپ، قالىپتاسىپ وتىراتىن وزەندەر، اعىنسۋلار – جاڭعىرمالى سۋلاردى ايتامىز. گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ باعالاۋلارىنا سايكەس قازاقستاننىڭ سۋ رەسۋرستارى ورتاشا سۋلى جىلدارى 115,1 كم3-ءدى قۇرايدى. بۇل سۋدىڭ 54,9 كم3-ءى عانا ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قالىپتاسسا، قالعان 60,2 كم3-ءى شەتەلدەردىڭ اۋماعىنان اعىپ كەلەدى.
ارينە، ونىڭ ءبارى تولىق اعىپ كەلىپ جاتقان جوق. ماسەلەن، سول 60,2 كم3 ورنىنا بىزگە 44,3 كم3 سۋ عانا اعىپ كەلۋدە، ياعني، 15-16 كم3-ءى كورشى شەت مەملەكەتتەر اۋماعىندا تۇتىنىلۋدا. بۇل جاعداي، شەتەل اسىپ كەلەتىن وزەندەر سۋىنىڭ جايى ەلىمىزدىڭ سۋ رەسۋرستارى قاۋىپسىزدىگىنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى. جەرگىلىكتى سۋ رەسۋرستارى دا 6-6,5 كم3-گە ازايعان، تابيعي جاعدايدا قالىپتاساتىن 54,9 كم3 سۋدىڭ تۇتىنۋدان ارتىلاتىن – 47,0 كم3.
وڭىرلەرگە كەلەتىن بولساق، ەلىمىزدەگى 8 سۋشارۋاشىلىق الاپتارىنىڭ (سشا) 7-ءى – ترانسشەكارالىق بولىپ تابىلادى، بىرەۋى - نۇرا-سارىسۋ الابى عانا تۇگەلدەي ءوزىمىزدىڭ اۋماقتا ورنالاسقان. قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى سۋ رەسۋرستارىنىڭ، ياعني، ءوز اۋماعىندا قالىپتاساتىن سۋدىڭ، باسىم بولىگى ەرتىس (25 كم3 نەمەس 46 پايىز) جانە بالقاش-الاكول (17,2 كم3 نەمەسە 31 پايىز) سۋشارۋاشىلىق الاپتارىنا تيەسىلى. سالىستىراتىن بولساق، بۇل كورسەتكىش ارال-سىرداريا سشا – 6 پايىزدى، جايىق-كاسپي سشا – 5,8 پايىزدى، ەسىل سشا – 4,1 پايىزدى، توبىل-تورعاي سشا – 2,5 پايىزدى، شۋ-تالاس سشا – 2-2,5, پايىزدى، نۇرا-سارىسۋ سشا – 2 پايىزدى قۇرايدى. ارال-سىرداريا الابىندا 3-3,5 كم3 سۋ عانا ءوزىمىزدىڭ اۋماقتا قالىپتاسادى. قالعان سۋدىڭ ءبارى سىرداريامەن اعىس بويىمەن جوعارى ورنالاسقان ەلدەر اۋماعىنانان كەلەدى. بۇل سۋدى ەلىمىزدىڭ حالقى ەڭ تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك قازاقستان جانە قىزىلوردا وبلىستارى پايدالانادى. قاي ايماقتا سۋ تاپشىلىعى بارىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. ەرتىس جانە بالقاش-الاكول الاپتارىندا ترانشەكارالىق سۋلاردىڭ ازايۋى مۇمكىندىگىن ەسكەرەتىن بولساق، ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعى قاۋپى جوق ءوڭىر جوق دەۋگە بولادى. سۋ تاپشىلىعى دەگەندە ءبىز ارينە تەك اۋىز سۋدى عانا ەمەس، جالپى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكا سالالارىنىڭ، تابيعي-ەكولوگيالىق جۇيەلەرىنىڭ سۋعا سۇرانىستارىن ايتىپ وتىرمىز.
- 2011 جىلى تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى نۇرلان الدابەرگەنوۆ: «جەر ۇستىندەگى جانە جەر استىنداعى سۋلاردىڭ قورى بىزگە بار-جوعى 8 جىلعا عانا جەتەدى» دەگەن بولجام ايتتى. بۇل بولجام قانشالىقتى شىندىققا جاقىن؟ ەلىمىزدەگى جەر استى سۋلارىنىڭ قورى قانشالىقتى دەڭگەيدە زەرتتەلىپ، راستالعان؟ ولاردىڭ حالىقتى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدە قانشالىقتى بولاشاعى بار؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- جالپى العاندا، جەر ۇستىندەگى سۋلارعا قاتىستى ەكى ۇلكەن قاۋىپ بار. ءبىرىنشىسى – كليماتتىق وزگەرىستەر، ەكىنشىسى – شەتەلدەردەن اعىپ كەلەتىن سۋ كولەمىنىڭ ازايۋى. نەگىزگى فاكتور – وسى ەكەۋى. قازىرگى كەزدە «كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن سۋ رەسۋرستارى قالاي بولادى؟» دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ جوق. تەك كليماتتىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى كەيبىر جەرلەردە سۋ كوبەيىپ جاتىر، ال ەندى ءبىر جەرلەردە ازايىپ جاتىر دەگەن بولجامدار عانا بار. بىراق، ءبىر انىعى سوڭعى كەزدەردەگى كليماتتىق وزگەرىستەرگە سايكەس تەمپەراتۋرا كوتەرىلىپ، جاۋىن-شاشىن ايتارلىقتاي وزگەرمەگەن جاعدايدا، بۋلانۋدىڭ وسۋىنە بايلانىستى سۋ كولەمى ازايۋى ءتيىس. قازىرگى كەزدە تاۋلى ايماقتاردا اتالعان ازايۋ كوپجىلدىق سۋ قورلارى (نەگىزىنەن مۇزدىقتار) ەسەبىنەن قارىمتالانىپ وتىر. ولاردىڭ الەۋەتى شەكسىز ەمەس ەكەنى تاعى بەلگىلى.
بىراق، سوعان قاراماي جەر بەتى قورلارى 8 جىلعا عانا جەتەدى دەگەنگە، ونىڭ قانداي كورسەتكىشتەر نەگىزىندە ايتىلعانىن بىلمەي ەشتەڭە ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ول تۇجىرىم ءسىز ايتقان كۇيىندە بەرىلسە – ول قۇرعاق ءسوز. وزەن سۋلارى جىلدا جاڭعىرىپ قالىپتاسىپ وتىرادى، ول بىرنەشە جىلدار بويى جينالاتىن قور ەمەس، جىلدا قالىپتاسقان سۋ تابيعي اينالىم تىزبەگىندە شىعىندالىپ وتىر. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، سۋ تاپشىلىعى قاۋپىنىڭ نەگىزگى ەكى فاكتورىن ەسكەرە وتىرىپ، ەلىمىزدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىسكە اسىرماساق، تابيعي-ەكولوگيالىق نەمەسە شارۋاشىلىق جۇيەلەردىڭ سۋ تۇتىنىسىن شەكتەۋىمىزگە تۋرا كەلەدى دەسە بولادى.
ەلىمىزدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتۇرلى ستسەناريلىك بولجامدارى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ جاڭا اتالعان ەڭبەكتەرىندە تەرەڭ قاراستىرىلىپ زەرتتەلگەن. سايكەسىنشە، 2020 جىلدارعا قاراي، قازىرگى كەزدەگى قالىپتاسقان ۇردىستە سۋ پايدالۋدى جالعاستىرماي، تەحنيكالىق تۇرعىدان ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىگىمىز بار سۋ ۇنەمدەۋدىڭ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ ارقىلى، ال 2030 جىلدارعا قاراي ۇنەمدەۋمەن قاتار سۋ رەسۋرستارىن ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرى بويىنشا قايتا ۇلەستىرىپ، سۋشارۋاشىلىق الاپتارى اراسىندا سۋ بايلانىستارىن دامىتىپ، رەسپۋبليكامىزدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ورتاق جۇيەسىن ىسكە اسىرۋ قاجەت ەكەنى كورسەتىلگەن.
جەر استى سۋلارى بويىنشا گيدروگەولوگ مامانداردىڭ باعالاۋلارىنا سۇيەنگەن دۇرىس. 2013 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى مالىمەت بويىنشا، ەلىمىزدەگى 1967 جەر ۋچاسكەسىندەگى 1552 جەر استى سۋ كوزدەرى بارلانعان. سوعان سايكەس، بەلگىلەنگەن جەر استى سۋلارىنىڭ قورى 15,4 كم3-ءدى قۇرايدى. ارينە، بۇل جەر بەتى سۋلارىمەن بايلانىستى بولىگى. مۇنى ءبىز تولىق پايدالاناتىن بولساق، وزەن سۋى ازايىپ كەتەدى. ياعني، بۇدان ول رەسۋرستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.
كەمشىلىكتى تۇزەتپەسەك، بارماعىمىزدى تىستەيمىز
- قازاقستانداعى شاعىن وزەندەر مەن كولدەردىڭ احۋالىنا بەلگىلى ءبىر مونيتورينگ جاسالا ما؟ ولاردىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنداعى الەۋەتى قانداي؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- قازاقستاندا اۋدانى 1 گەكتاردان جوعارى 48 مىڭعا جۋىق، 1 شارشى كم-دەن اساتىن 3 مىڭعا جاقىن كولدەر بار. 85 مىڭعا تارتا اعىن سۋلار بار. ولارعا مونيتورينگ جۇرگىزەتىن قورشاعان ورتا جانە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگىنە قاراستى «قازگيدرومەت» رمك ۇيىمى. باقىلاۋ بەكەتتەرى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنان كەيىن ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بايلانىستى قاتتى ازايدى. باقىلاۋ بەكەتتەرى تەك ءىرى-ءىرى كولدەردە عانا ساقتالىپ قالدى. مىسالى، بالقاشتا سونداي 4 بەكەت بار، 1-2 بەكەتتەن ارالدا، الاكولدە، جايساڭدا، شورتاندىدا، قورعالجىندا بار. سونداي-اق، قاپشاعاي، شاردارا سياقتى ءىرى بوگەندەردە بار. بارلىعىنىڭ سانى 25-تەن اسپايدى. ءبىر جاعىنان، بارلىق كولدەرگە باقىلاۋ جۇرگىزۋ قاجەت ەمەس. بالكىم، قانداي دا ءبىر زەرتتەۋلەر ارقىلى ءاربىر گەوگرافيالىق بەلدەۋلەردە نەمەسە تابيعي شارۋاشىلىق ەرەكشەلىگى بىرتەكتى اۋداندارداعى ءبىر-ءبىر كولگە باقىلاۋ جۇرگىزگەن دۇرىس شىعار.
وزەندەرگە كەلەر بولساق، كەزىندە ءبىر عانا بالقاش-الاكول الابىندا 800-گە جۋىق گيدرولوگيالىق بەكەتتەر بولعان. قازىر ولاردىڭ سانى قازاقستان بويىنشا 400-گە جەتپەيدى. سونىمەن قاتار، سۋارمالى ەگىنشىلىك دامىعان اۋدانداردا وزەننىڭ وزىنە عانا ەمەس، ودان الىناتىن كانالدارعا دا باقىلاۋ كەرەك. بارلىق سۋشارۋاشىلىق شارالار سۋ رەسۋرستارىنىڭ باعاسىنا تاۋەلدى، قانشا سۋ بار ەكەنىن بىلمەي، باسقا ەشبىر جۇمىستاردى ءارى قاراي جوبالاپ-جوسپارلاۋ مۇمكىن ەمەس.
- ازيالىق ولشەممەن الىپ قاراساق، قازاقستانداعى تۇششى سۋعا قاتىستى احۋال الاڭداتارلىق-اق. ويتكەنى، ءبىز بۇل ماسەلەگە كەلگەندە شىعىستا – قىتايعا، وڭتۇستىكتە – قىرعىزستان، تاجىكستان جانە وزبەكستانعا، باتىستا – رەسەيگە تاۋەلدىمىز. سەبەپ – ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا اعىپ كەلەتىن ءىرى وزەندەردىڭ ءبارىنىڭ باسى اتالعان ەلدەردەن باستالادى. ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىندە قانداي كۇرمەۋى قيىن تۇيتكىلدەر بار؟ مىسالى، قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى كەلىسسوزدەر پروتسەسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ ماسەلەنى شەشۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ جونىندەگى قازاقستان-قىتاي بىرلەسكەن كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- ءبىزدىڭ ترانسشەكارالىق الاپتاردىڭ بارىندە بىرلەسكەن كوميسسيالار بار. كەيبىرى ەكىجاقتاما، كەيبىرى بىرنەشە مەملەكەتارالىق. مىسالى، ارال الابىندا قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، قازاقستان اراسىندا.
2010 جىلدان بەرى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ساراپشىلار توبىندا جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. وسى جەردە جۇرگەندە بىرنەشە كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەردىڭ بارىن كوزىممەن كوردىم. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ تۇپكى ماقساتى – ەكى مەملەكەت ورتاق سۋدى قالاي پايدالاناتىنىن، قانشا سۋدى تابيعاتقا ەكولوگيالىق تۇرعىدان قالدىرۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ. ول ءۇشىن سۋ رەسۋرستارى، ەكولوگيالىق قاجەتتىلىكتەر تەرەڭ باعالانۋى كەرەك. الەۋمەتتىك جاعدايلار دا بار. وسى اۋماقتاردا قالىپتاسقان سۋعا دەگەن سۇرانىستى ەسكەرە وتىرىپ، قانداي دا ءبىر ناقتى شەشىمگە كەلۋ كەرەك. مۇنىڭ ءبارى عىلىمي زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. ايتايىن دەگەنىم، وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ بىزدە ءبىرشاما كۇردەلىلەۋ جۇرەدى.
ءبىرىنشى تۇيتكىل – قارجىلاندىرۋ جۇيەسى. قانداي دا ءبىر زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن جۇمىس توبىن نەمەسە ءبىر تەحنيكالىق ماسەلەنى شەشەتىن جۇمىستاردى قارجىلاندىرۋ وتە ۇزاققا سوزىلادى. سەبەبى، كونكۋرس وتكىزۋ كەرەك. سول كونكۋرسقا قاتىسۋعا ەشقانداي ۇيىمدار قىزىعۋشىلىق تانىتپاسا شە؟ مىنە، وسى جەردە كوپ ۋاقىت جوعالتامىز. ال قىتاي جاعى بۇدان ەش ۇتىلمايدى. كەرىسىنشە، ولارعا ۋاقىتتىڭ سوزىلعانى ءتيىمدى. نەگە؟ مىسالعا، قىتايدان بىزگە 20 كم3-گە جۋىق سۋ كەلەدى. بىزدەن ولارعا باراتىنى – 3-4 كم3-ءدىڭ اينالاسىندا. ياعني، بۇل جەردە ءبىزدىڭ قىزىعۋشىلىعىمىز جوعارى بولۋى ءتيىس.
ەكىنشى تۇيتكىل – سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىندە كادرلار جەتكىلىكسىز. عالىمدار عىلىمي تۇرعىدان قانشالىق ءبىلىمدى بولسا دا ساياسي سۇرانىستاردى ەسكەرمەۋى مۇمكىن. قۇزىرلى كوميتەت مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە وسىنىڭ ءبارىن قاداعالايدى. الايدا، مەنىڭ بايقاعانىم – ساراپشىلار توبىنىڭ كەزدەسۋىنە وسى ماسەلەلەردى بىلەتىن 2-3-اق ادام بارادى. قالعاندارى ءىستى تەرەڭ بىلمەگەندىكتەن ارالاسۋى قيىن. ال قىتاي ەلىنىڭ سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە تىكەلەي قارايتىن ارنايى جوبالاۋ ينستيتۋتى بار، ياعني، قانداي تۇرعىدان بولسا دا قۇزىرەتتى ورگاننىڭ جۇمىس كۇشى جەتكىلىكتى.
تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – بىزدەگى بىرلەسكەن كوميسسيانىڭ جانە ساراپشىلار توبىنىڭ جەتەكشىلەرى كوپ الماسادى. كوبىنەسە ولار بۇل سالانىڭ مامانى بولماعاندىقتان بىردەن تاقىرىپتى تەرەڭ يگەرە المايدى. ەندى يگەرەمىن دەگەنشە اۋىسىپ كەتەدى. قىتاي جاعىنان بايقالاتىنى، ساراپشىلار توبىنىڭ باسىندا دا، بىرلەسكەن كوميسسيادا دا سۋ شارۋاشىلىعىن تەرەڭ بىلەتىن ادامدار.
ەندى قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى سۋ ءبولىسۋ تۋرالى كەلىسىم جونىندە بىرەر ءسوز. جالپى بولجام بويىنشا كوميسسيا بۇل ءىستى 2015 جىلعا دەيىن اياقتاۋعا ارەكەت ەتۋدە. بىراق، ول جەردە ماسەلە دەگەن شاش-ەتەكتەن. سۋ ءبولىسۋ دەگەن ءبىر عانا قۇبىردان اعىپ جاتقان سۋدى ءبولىسۋ ەمەس. ءىرىلى-ۇساقتى ترانسشەكارالىق 24 وزەن بەلگىلەنگەن. كوبىسى ۇساق وزەندەر. ىرىلەرى مىنالار: ەرتىس، ىلە، ەمەل، ىلەنىڭ ءبىر سالاسى – تەكەس، قورعاس. بۇلاردىڭ ىشىندە قورعاس سەكىلدى ماسەلەسى شەشىلىپ جاتقاندارى دا بار. بىراق ول ءالى تولىق كەلىسىلگەن جوق. سودان كەيىن، 24 وزەننىڭ ىشىندە شەكارا بويىمەن اعاتىندارى، شەكارانى كەسىپ وتەتىندەرى بار. مىسالى، تەكەس بىزدەن قىتايعا اعىپ وتكەنىمەن قايتىپ كەلىپ، ىلەگە قۇيادى. بۇل دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ەكى مەملەكەتتىڭ قاجەتتىلىگىنەن بولەك، ەكولوگيالىق قاجەتتىلىك دەگەن بار. قىتايلارعا بىزگە قاراي اعاتىن سۋدى تۇگەل پايدالانباي، بىزگە جىبەرۋ كەرەكتىگىن قالاي دايەكتەيمىز؟ ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ حالقىنىڭ سانى دا، ەكونوميكاسى تەز ءوسىپ كەلەدى. دەسەك تە، ولار تومەنگە وزەن ارناسىمەن ەكولوگيالىق قاجەتتىلىك ءۇشىن سۋ جىبەرۋى كەرەك. مىنە، ءبىز وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. اتاپ ايتارلىعى، قازىر ءتىپتى وزەندەردىڭ قايسىسىندا قانشا سۋ قالىپتاساتىنى جونىندە ناقتى مالىمەت جوق. سوندا سۋدىڭ قانشا ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ، سۋ ءبولىسۋ تۋرالى نە ايتامىز؟ وسى ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەردىك. قازاقستان اۋماعى بويىنشا ءبىزدىڭ باعالاۋلارىمىز بار. بىراق، قىتايلار ونى قابىلدامايدى نەمەسە ءبىز ولاردىكىن قابىلدامايمىز. ويتكەنى، ول باعالاۋدىڭ قانداي ادىستەمەلىك تۇرعىدان جاسالعانىن بىلمەيمىز. سوندىقتان، قازىر ەكى جاقتى كوميسسيادا وزەن سۋلارىن باعالاۋ تۋرالى ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلۋى ءتيىس.
ىلەنىڭ سۋى ازايسا، بالقاش تارتىلا ما؟
- بىلتىر ەكوسوس جوباسىنىڭ جەتەكشىسى باقىتجان بازاربەكوۆ: «10-20 جىلدان كەيىن ورتالىق قازاقستاننىڭ حالقى تازا اۋىز سۋعا زارىعىپ قالادى» دەگەن بولجام ايتتى. بۇعان نە ايتاسىز؟ ورتالىق قازاقستانداعى نۇرا، سارىسۋ سياقتى ۇلكەن وزەندەردىڭ بولاشاقتا تارتىلىپ قالۋ قاۋپى بار ما؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- بۇل كىسىنىڭ بولجامى ن. الدابەرگەنوۆكە قاراعاندا ءسال اقيقاتقا جاقىنداۋ. الايدا، 10 جىلدا تارتىلىپ قالادى دەپ تۋرا كەسىپ-پىشۋگە بولمايدى. سوڭعى جىلدارداعى كليماتتىق ۇردىستەرگە قاراساق، تەمپەراتۋرا جىلىعان سايىن، جازىق اۋدانداردا سۋ ازايىپ بارادى. سونىڭ ىشىندە نۇرا-سارىسۋ الابىندا بار-جورعى 1,14 كم3 سۋ قالىپتاسادى ەكەن. سونىمەن قاتار، مۇندا سۋدى كوپ قاجەت ەتەتىن ونەركاسىپتىك ايماق ورنالاسقان. كەزىندە ەرتىس-قاراعاندى كانالى بەكەر سالىنعان جوق. الايدا، الداعى جىلداردا نۇرا مەن سارىسۋ تۇگەلدەي تارتىلىپ قالادى دەپ ايتا المايمىن. ايتالىق، تابيعاتتا مول سۋلى نەمەسە از سۋلى كەزەڭدەر بار. ونداي كەزەڭ ءبىر-ەكى جىل ەمەس، كەيدە ۇزاق مەرزىمگە سوزىلۋى مۇمكىن. بىراق، تابيعي تۇرعىدان العاندا، ەكى وزەننىڭ تارتىلىپ كەتۋ قاۋپى بولماسا دا، اقىرىنداپ سۋى ازايىپ كەلەدى. ەگەر ءبىز بۇل ماسەلەنىڭ الدىن الماساق، جاعداي وسى ۇردىسپەن كەتە بەرەتىن بولسا، الداعى 20 جىلدا ورتالىق قازاقستاننىڭ حالقى تازا اۋىز سۋعا زارىعىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.
- شىعىس قازاقستاننىڭ ەكى ءىرى وزەنى – ەرتىس پەن ىلە باسىن قىتايدان الادى. قازىرگى كەزدە 4 ملن-عا جۋىق قازاقستاندىقتاردى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ەرتىستىڭ سۋىن قىتايلار شىڭجاڭداعى جاڭا ونەركاسىپ ورتالىعى – قارامايعا بۇرىپ جاتىر. ەرتىستىڭ سۋى ازايسا، استاناعا سۋ كەلەتىن ەرتىس-قاراعاندى كانالىنىڭ دا سۋى ازايادى ەمەس پە؟ بۇل جەردە استاناعا اۋىز سۋدان قاۋىپ بار ما؟ ەكىنشىدەن، اسپان استى ەلى ىلەگە ونداعان سۋ قويمالارىن سالىپ، 60-قا جۋىق گيدروەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار ورناتتى. ياعني، ىلەنىڭ سۋى دا جىلدان جىلعا ازايۋدا. وتاندىق ەكولوگتار بۇل جاعداي بالقاش كولىنىڭ ەكى سۋ ايدىنىنا ءبولىنىپ، ونىڭ ءبىرىنىڭ تارتىلۋىنا اپارىپ سوعادى دەيدى. ول ارال تەڭىزىنىڭ تاعدىرىن قايتالاۋى مۇمكىن بە؟ بالقاش تارتىلسا الماتىعا قاۋىپ تونەدى دەگەنگە نە دەيسىز؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- ەرتىس الابىندا ءوز اۋماعىمىزدا 25 كم3, قىتاي جەرىندە 7,5-8 كم3 قالىپتاساتىنىن جوعارىدا ايتتىم. وسىدان-اق بىزدە اۋىز سۋ قاجەتتىلىكتەرىنە دەگەن ەش قاۋىپتىڭ جوعىن بايقاۋعا بولادى. قاۋىپ تەك گيدروەنەرگەتيكادا. مىسالى، بىزدە قالىپتاسقان سۋدىڭ ءبارى بۇقتىرمادان جوعارىدا ەمەس، تومەنىرەكتە قۇيادى. ياعني، بىرىنشىدەن، بۇقتىرمادا گيدروەنەرگەتيكالىق قۋاتتارىمىزدى جوعالتامىز. ەكىنشىدەن، قىتايدان كەلەتىن سۋ ازايا بەرەتىن بولسا، زايساننىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا جاعىمسىز ىقپالى بولادى. ۇشىنشىدەن، ەرتىستىڭ سۋى ازايعان سوڭ، تومەنگى اعىستارىنىڭ جازىق بولىگىندەگى جايىلىمداردىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى ناشارلايدى. تورتىنشىدەن، سۋدى پايدالانۋ ونى لاستاۋمەن قاتار جۇرەدى. ويتكەنى، قىتايلىقتار سۋارمالى ەگىنشىلىكتە وتە كوپ حيميالىق زاتتار پايدالانادى. ارينە، بۇل «استاناعا زيانى جوق ەكەن»، «ەكونوميكاعا زيانى جوق ەكەن» دەپ ول سۋدان باس تارتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. زيانى بولادى. بىراق ول تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ال استاناعا اۋىز سۋدان قاۋىپ تونەدى دەي المايمىن. سەبەبى، ماسەلەنىڭ ءمانىسى وزىمىزدە قالىپتاساتىن مول سۋدى استاناعا جەتكىزۋدە، ونى قالاي پايدالانۋدا جاتىر. قىتايلاردىڭ بىزگە بەرگەن ارنايى دەرەكتەرى بويىنشا، ولار قارامايعا جىلىنا 360 ملن. م3 سۋ الىپ جاتىر. بىراق، كانالدىڭ ودان ەكى ەسە كوپ سۋ الۋعا مۇمكىندىگى بار.
جالپى العاندا، رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، سوڭعى جىلدارى ىلە مەن ەرتىس وزەندەرى الاپتارىنان قىتايلىقتار 10 كم3 ء(ار الاپتان 5كم3-گە جۋىق) سۋ الىنۋدا. ول سۋدىڭ قانشاسى قايتا جىبەرىلىپ جاتقانى بەلگىسىز. ەندى ىلە مەن بالقاشقا كەلەيىك. بالقاش كولىنە كەلەتىن سۋدىڭ 80 پايىزى ىلە وزەنىنە تيەسىلى. ارينە، ىلەنىڭ سۋى ازايسا، ول الدىمەن بالقاشقا اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. مىسالعا، كەزىندە قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ زياندى اسەرىن باعالاي وتىرىپ، بالقاشتىڭ سۋىن 341 مەتردەن تومەندەتۋگە بولمايتىنىن دالەدەگەن ءبىزدىڭ عالىمدار قاپشاعايدىڭ جوبالىق كولەمىن 28 كم3-دەن 14 كم3-گە دەيىن ازايتقان ەدى. سەبەبى، ول جەردەن الاتىن ەنەرگيانىڭ پايداسىنان ەكولوگيالىق زيانى بىرنەشە ەسە جوعارى ەكەنى بەلگىلى.
ال 1995 جىلدان باستاپ قىتايدا سۋ شارۋاشىلىعى قارقىندى دامۋدا. ولاردىڭ دا تەكەس وزەنىندە قاپشاعاي دەگەن ۇلكەن بوگەنى بار. قاش وزەنىنە دە 3-4 بوگەن سالدى. كوبىنىڭ ماقساتى – سۋارمالى ەگىنشىلىك، ەنەرگەتيكا. قىتايدىڭ 1995 جىلدان باستاپ كۇرت وسكەنى سول، بۇرىن 1 كم3 عانا سۋ الىپ كەلسە، قازىر 5 كم3-گە جەتكىزدى. بۇدان ارينە ىلەنىڭ سۋى ازايىپ بارادى. قاتتى الاڭداتارلىعى، ونىڭ تومەنگى اتىرابىندا دا سۋ ازايۋدا.
ىلە وزەنى اتىراۋىنىڭ ءبىرشاما بولىگى يراننىڭ رامسار قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق جيىندا بەكىتىلگەن جەر شارىنداعى جىل قۇستارىنىڭ ۇشاتىن جولىندا ورنالاسقان سۋلى-باتپاقتى جەرلەردى قورعاۋ جايلى «رامسار تىزىمىنە» ەنگىزىلگەن. سۋعا بايلانىستى حالىقارالىق قۇجاتتاردىڭ كوبىنە قىتاي ەلى قول قويماعاندىقتان، ناقتى جاعدايدا ولاردى پايدالانۋ كۇردەلى.
قازىر، ارينە سوڭعى 1986-1987 جىلداردان باستالعان سۋى مول ونجىلدىقتاردا بالقاش كولىنىڭ دەڭگەيى تۇراقتى 342 مەتردىڭ اينالاسىندا. بىراق، ول سۋلار تاۋداعى ەرىگەن مۇزدار، ىلەنىڭ اتىراۋىنداعى كولدەردىڭ كوپجىلدىق سۋ قورلارى. ياعني، كليماتقا بايلانىستى الاپتاعى كوپجىلدىق سۋ قورلارىنىڭ وزەندەرگە ودان ءارى بالقاشقا الماسۋى ارقىلى ءبىز قىتايدا 1995 جىلداردان باستالعان قارقىندى سۋ يگەرۋ شارالارىنىڭ اسەرىن تىكەلەي كورمەي وتىرمىز.
جاڭبىر سۋىن پايدالانۋ – بىزگە ءتيىمسىز
- ءماجىلىس دەپۋتاتى اندرەي بەگەنەەۆ جاڭبىردىڭ سۋىن شەتەلدەردەگىدەي جيناپ الىپ، تەحنيكالىق قاجەتتىلىكتەرگە پايدالانۋدى ۇسىندى. بۇل ۇسىنىسقا قالاي قارايسىز؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- بىرىنشىدەن، جاڭبىر سۋى - ول جەر بەتىندەگى سۋدى قالىپتاستىراتىن سۋ. ءبىرشاما بولىگى بۋلانار. بۋلانۋ – جەر بەتىندەگى تابيعاتتىڭ ەكولوگيالىق قاجەتتىلىگى. ونىڭ ءبارىن ۇستاپ الساق، قالاي بولادى؟ بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. ەكىنشىدەن، قانداي دا ءبىر وڭىرلەردە ول ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن. ول فانتاستيكالىق نارسە ەمەس. افريكانىڭ كوپ ەلدەرىندە جاۋىن سۋىمەن قامتاماسىز ەتۋ تاجىريبەسى قولدانىلادى. الەمدە قازىر ءوز اۋماقتارىنان ءوتىپ كەتەتىن بۇلتتاردى جاۋىن ءتۇسىرۋ ارقىلى ۇستاۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلۋدا. ءبىر قاراعاندا قيال-عاجايىپ بولىپ كورىنەتىنى ءسوزسىز. مىسالى، بىزگە سولتۇستىك-باتىس ارقىلى كەلەتىن ىلعالدى اۋا ماسسالارىنىڭ 80 پايىزى بيىك تاۋلاردا ۇستالماي ءوتىپ كەتەدى. بۇلتتاردى ءتۇسىرىپ الۋ ەكسپەريمەنتتەرى بىرنەشە جىلداردان بەرى اقش-تا، قىتايدا جاسالىپ كەلەدى. قىتاي سول تاجىريبەسىن امۋردىڭ بويىندا كوپ جۇرگىزدى. بىراق، بۇل تەحنولوگيالار ءالى ادام 100 پايىز قاداعالايتىنداي ينجەنەرلىك دەڭگەيگە جەتپەگەندىكتەن ەكسپەريمەنتتىك تۇرعىدان عانا قاراستىرىلۋدا. جاۋىن سۋلارىن پايدالانۋ – بۇرىننان بار نارسە. افريكانىڭ نوسەرلى جاۋىن ءتان اۋداندارىندا ءجيى قولدانىلادى. سۋدى تەك نوسەر جاۋعاندا جيناپ الاسىڭ. ال بىزدە قالاي؟ وسى تاجىريبەنى اۋىز سۋدان تاپشىلىق كورىپ وتىرعان اۋداندارعا قولدانۋعا بولا ما؟ بولمايدى. مىسالعا، ماڭعىستاۋ، اقتوبەنىڭ تومەنگى جاعى، سىرداريانىڭ تومەنگى بولىگىندە نوسەر جاڭبىر جوق. سوندىقتان، بۇل ۇسىنىس ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا ساي كەلمەيدى. ال، نوسەر جاڭبىرى مول تاۋلى اۋدارعا قاجەتى جوق. سەبەبى، وندا سۋ قورى مول.
2014 جىلدىڭ 4 ساۋىرىندە قر پرەزيدەنتىنىڭ №786 جارلىعىمەن قازاقستاننىڭ 2014-2020 جىلدارعا ارنالعان سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بەكىتىلدى. وسى قۇجاتقا سايكەس، ۇكىمەتكە سۋ سالاسىن دامىتۋ جونىندەگى ۇزاق مەرزىمدىك باعدارلاما ازىرلەۋ تاپسىرىلدى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى ازىرلەگەن وسى قۇجات بىزگە بولاشاققا باعدار جاساپ، سۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە كومەك بەرە الا ما؟
سايات الىمقۇلوۆ:
- قۇجاتپەن تانىستىم. ءبىر عانا ايتاتىنىم، بۇل قۇجاتتا قىسقا مەرزىمدىك جوسپارلار عانا بار. كەڭەس وداعى كەزىندە سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ 5-10 جىلدىق جوسپارلارى بولعان. مىنا قۇجات سونىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويعان. ماعان سونداي اسەر قالدىردى. ۇزاق مەرزىمگە ءىس-قيمىلداردى جوسپارلاۋ بۇل جەردە كورىنبەيدى. بەس جىلدىق جوسپار دەگەن نە؟ مىسالى، گيدروتەحنيكالىق يماراتتى جوندەۋ، سۋارمالى القاپتى قالپىنا كەلتىرۋ جانە ت.ب. ال، كەلەسى بەسجىلدىقتاعى ماسەلەلەرمەن ول قانشالىقتى بايلانىستى. مۇنداي باعدارلامانىڭ بىزگە قاجەتتىگى ءسوزسىز. بىراق، سول ءاربىر قىسقا مەرزىمدىك باعدارلامالاردى ءبىر باعىتتا ءوزارا كەزەكتىلىكپەن تىعىز بايلانىستا ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى بولاتىن، مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدىك بولاشاعىنا ارنالعان ستراتەگيالىق قۇجات قاجەت.
سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي، استانا.
Abai.kz
