عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى ءۇش عاسىردا قازاق دالاسىندا جات جۇرتتىقتاردىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى 300 – دەن استام ءىرىلى – ۇساقتى كوتەرىلىس ورىن الىپتى. اتالعان كەزەڭدە ۇلت – ازاتتىق  تۋىن كوتەرگەن حالقىمىزدىڭ جانە ونىڭ كوشباسشى پەرزەنتتەرىنىڭ تاعدىرى تالايلى بولعانى بارشاعا ايان. اسىرەسە، رەسەيدىڭ يمپەريالىق پيعىلىن جاڭا مازمۇندا جالعاستىرۋشى كەڭەستىك تاپتىق – پارتيالىق جۇيەنىڭ قاتىگەزدىگى شەكتەن استى. ناتيجەسىندە وزگەنىڭ قاڭسىعىنا قىزىعۋشىلار كوبەيىپ، كاھارماندارىمىزدى ۇمىتا باستادىق. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا بۇكىل الەمگە تانىلعان دەربەس مەملەكەتىمىزدى قالىپتاستىرىپ ءارى جۇيەلى دامىتىپ، ەلىمىزدى ماڭگىلىك ەتۋ يدەياسىمەن قارۋلاندىق. تاريحي قىسقا ۋاقىتتا اۋقىمى مەن سالماعى عاسىرلارمەن ولشەنەتىن جۇمىستار تىندىرىلسا، سونىڭ بىرەگەيى – ۇمىت قالعان تۇلعالارىمىزدى تاريح شاڭىنان ارشىپ، قاتارعا قوسۋ ءىسى دەر ەدىك. بۇل باعىتتا ارنايى باعدارلامالار ورىندالىپ، مىڭداعان جاقسى – جايساڭدارىمىزدىڭ ەسىمدەرى ۇلىقتالدى. دەيتۇرعانمەن، تاسادا قالىپ قويعان نەمەسە ەرەن ەڭبەكتەرى ء الى جەتە زەرتتەلمەگەن ساڭلاقتارىمىز بارشىلىق. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى سادىق كەنەسارىۇلى (1837 – 1910 جج.) وسى قاتارداعى وتانداسىمىز.

عىلىمي قاۋىمداستىققا ورتا ازيا جانە وڭتۇستىك قازاقستان اۋماقتارىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارمياسىنا سان مارتە سوققى ۇيىمداستىرعان داڭقتى قولباسشى رەتىندە تانىمال كۇرەسكەردىڭ ءومىرىنىڭ كەيبىر تۇستارى مەن قايراتكەرلىك قىزمەتىنىڭ جارقىن قىرلارىنا توقتالساق.

 ۇلت – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ التىن دىڭگەگى ىسپەتتى كەنەسارى قاسىمۇلى كوتەرىلىسى باسىپ جانشىلعاننان كەيىن قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ ارتىندا قالعان اۋلەتىنىڭ باسىنا سىندارلى كۇندەر تۋادى. مۇنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە كەنەسارى وتباسىنىڭ اتامەكەننەن الىس قوقان حاندىعى جەرىندە تۇراقتاعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. قوقان حاندىعىندا جۇرگەن جىلدارى سادىق (كەيدە سىزدىق، سىدىق)  ۇلت ازاتتىعىنىڭ قاسيەتتى بايراعىن قايتا كوتەرۋ مۇراتىن ومىرلىك ۇستانىمى  تۇتقان تۇلعا بوپ قالىپتاستى. ءوزىنىڭ قانداي جاعدايدا جۇرگەنىن ەرتە تۇسىنگەن سادىق جات جۇرتتىقتار اراسىنداعى قايشىلىقتاردى ازاتتىق مۇددەسىنە بارىنشا پايدالانۋدى ويلايدى. الەم حالىقتارىنىڭ ارعى - بەرگى وتكەنىنە كوز جىبەرسەك،  قاي مەملەكەتتىڭ دە ازاماتتىق تاريحىندا  مۇنداي مىسالدار كوپتىگىن كورە تۇسەمىز.

ءداستۇرلى سوعىس ونەرىنە، اكەسىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋدەگى امال – ايلاسىنا قانىق، وتارلاۋشىلاردىڭ اسكەري ءادىس – تاسىلىمەن دە تانىس زەردەلى جىگىت  مانسابى جوعارى اسكەري لاۋازىمداردى جيىرما ءۇش جاسىنان باعىندىرا باستايدى. قوقان حانى ماللەبەك 1860 جىلى وعان پانساتباسى (بەس ءجۇز اسكەرباسى) اتاعىن بەرسە، مۇحاممەد سۇلتان – سەيىتحان  1864 جىلى بۇكىل تەرىسكەيدىڭ (قازىرگى سوزاق اۋدانىنىڭ جەرى) اكىمدىگىنە بەكىتەدى. ال، بۇحار ءامىرى ابدۋل مۇزاففار 1868 جىلى ماۋسىم ايىندا قىزىلقۇمداعى قازاقتار (نەگىزىنەن شومەكەيلەر) مەن حاندىقتىڭ  سولتۇستىك-باتىس بولىگىندەگى بارلىق كوشپەندىلەرگە باسشى ەتىپ تاعايىندايدى. 1869 جىلدىڭ اياق كەزىندە حيۋا حانى مۇحامەد ءراحيمنىڭ ءامىرى بويىنشا ءامۋداريانىڭ شىعىسىنان بوقانتاۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى جانە مىڭبۇلاق، داۋقاراداعى قازاقتار مەن باسقا دا حالىقتار سادىققا باعىنادى. سۇلتاننىڭ وسى وڭىرلەردەگى ءوزىن بارىنشا قولداعان قازاق اۋىلدارىنان اسكەري قورىن ادام رەسۋرستارى، ات-كولىك، ازىق-تۇلىك، جابدىق-سايمانمەن ءاردايىم تولىقتىرىپ وتىرعانى تاريحي اقيقات.

سادىقتىڭ ازاتتىق ەپوپەياسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىنە كەلسەك.1860 جىلى 21 قازاندا قۇرامىندا سادىق، تايشىق، احمەت سۇلتانداردىڭ جاساعى بار  قوقان اسكەرى ۇزىناعاش تۇبiندەگى قاستەك بەكىنىسى ماڭىندا رەسەي اسكەرلەرىمەن بەتپە بەت سوعىسادى. ءۇش كۇن بويى تەكەتىرەس ناتيجەسىندە جەڭىلىپ، قاشقان قوقاندىقتاردى تۇپكىلىكتى قۇرتۋدى كوزدەگەن   رەسەيلىكتەر سوڭدارىنان قۋا تۇسەدى. مىنە، سول كەزدە سادىق قازاقتاردان تۇراتىن شاعىن اتتى قوسىنىمەن تۇتقيىلدان سوققى بەرىپ، وتارلاۋشىلاردىڭ جوسپارىن جوققا شىعارادى. پودپولكوۆنيك گ.ا.كولپاكوۆسكيدىڭ: «سىزدىق تورە مەن سۇرانشى، بايسەيiت، ارىستان، اقمولدا باتىرلار قازاق-قىرعىز قولىن باستاپ شىقتى» دەگەن مالىمەتى بۇنى راستاي تۇسەدى. قوقان اسكەرىنىڭ ءساتسىز سوعىستارىنان جىگەرى جاسىعان احمەت پەن تايشىق 1861 جىلى پەروۆسكىدە رەسەي وكiمەتiنە بەرىلسە، سادىق ء وز شەشىمىن وزگەرتپەيدى. ال، الدىنا قويعان ەڭسەلى ماقساتىنان تايماۋ، ەل قامىن جەكە باس پايداسىنان قاشاندا جوعارى ۇستاۋ - دارابوز تۇلعالارعا عانا ءتان قاسيەتتەر. 

 رەسەي دەرەككوزدەرىندەگى سادىق سۇلتانعا قاتىستى  ماتەريالداردان ونىڭ ۇلت مۇراتىنا جەتۋ  ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى مەن ەرلىك ىستەرىنە قانىعا تۇسەمىز. وسىنداي ءبىر مالىمەتتە 1862 جىلعى 22 شىلدەدە قوقان حانى قۇدياردىڭ  سادىقتى تورعايعا جۇمساعانى، تاعى بىرىندە (1863 جىلعى 27 ناۋرىز) ونىڭ اتباسار وكرۋگىندە كوشىپ جۇرگەنى ايتىلادى. 1864 جىلعى 4 ماۋسىمدا سىرداريا جەلىسىنىڭ باستىعى، پولكوۆنيك ن.ا. ۆەرەۆكين جەكە ورىنبور كورپۋسىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال-اديۋتانت ا.پ. بەزاكقا سوزاق قامالىنىڭ بەگى سادىقتىڭ تۇركىستانعا كومەككە ۇمتىلماق ماقساتتا شولاققورعان گارنيزونىمەن بiرiككەنى تۋرالى اقپار بەرەدى. ىلە – شالا (10 ماۋسىمدا)  ورىس اسكەرلەرىنىڭ قورشاۋىن بۇزىپ، تۇركىستان قالاسىنا ەنگەن سادىق جاساقتارى ەرلىكتىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتەدى. الايدا جانتاي وتەپوۆ دەگەن بىرەۋدىڭ 12 ماۋسىمدا رەسەيلىكتەرگە قالا قاقپاسىن اشىپ بەرۋى سالدارىنان مىرزا داۋلەت باستاعان تۇركىستاندى قورعاۋشىلار جەڭىلىس تابادى. كەيىننەن (1864 جىلى 5 جەلتوقساندا)  قولاستىندا 500- دەي ادامى بار سادىق تۇركىستان ماڭىندا (يقان اۋىلىنىڭ تۇسىندا) رەسەيلىكتەرمەن تاعى دا ءبىر ايقاسىپ، قوس تاقىمداعان  ەساۋل سەروۆ پەن پورۋچيك سۋكوركونىڭ ورالدىق كازاكتارىن كوپ شىعىنعا ۇشىراتادى. بۇل وقيعانىڭ  جاڭعىرىعى زامانىندا الىسقا جەتتى.

1864 جىلى شىلدە ايىنىڭ ورتاسىندا بادام وزەنi جاعاسىنداعى اقبۇلاق شاتقالىندا اۋليەاتادان شىمكەنتتى الۋ ءۇشىن بەتتەگەن رەسەي اسكەرىنە قوسىلماق بولىپ، تۇركىستان قالاسىنان شىققان كاپيتان مەيەردىڭ قۇراماسىن  مولدا الىمقۇل باستاعان قوقاندىقتار توسىپ الادى.  ۇرىستا قولىنا اسكەردىڭ تۋىن ۇستاعان سادىق قارشا بوراعان وقتان بۇقپاي، قوقاندىقتاردى بىرنەشە رەت قارسى شابۋىلعا كوتەرەدى.

سادىق شىمكەنت قالاسىن باسىپ الۋعا ۇمتىلعان گەنەرال-مايور م.گ. چەرنياەۆتىڭ اسكەرىنە  قاتىنكوپىر تۇسىندا تويتارىس بەرۋدى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى (1864 جىلعى شىلدە ايى) قولباسشىلىق تالانتى ابدەن شىڭدالعان ساردار رەتىندە تانىلادى. شىمكەنتتى العاشقى شابۋىل بارىسىندا الا الماي، كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان م.گ.چەرنياەۆ بۇل ويىن  1864 جىلى 21  قىركۇيەكتە  جۇزەگە اسىرعانى ايان.

گەنەرال-مايور ن.ا. ۆەرەۆكين  1864 جىلى 1 تامىزدا سادىق تۋرالى: «...بەستامعالى رۋىنىڭ بيi جاقايدىڭ ايتۋىنشا، سۇلتاندار سادىق پەن ارىستانبەك 400 قولمەن  بەستامعالى جانە قوڭىرات رۋلارىن توناۋ ءۇشiن ارىسقا كەلدi...» دەسە،  ون كۇننەن كەيىن: «...سۇلتان سادىق ارىس وزەنiنiڭ جاعاسىنداعى تاۋدا تۇر. ول شىمكەنتتەن كەلەتiن قوقاندىقتاردان كومەك كۇتۋدە. ... 6 تامىزدا ءجۇزباسى ليۆكيننiڭ كۇتپەگەن جەردەن جاساعان شابۋىلىنىڭ ناتيجەسiندە «شايكiلەردiڭ» باسشىسى - قاراقشى وتەگەن تۇتقىندالىپ، 18 ادامىنان ولiدەي ايىرىلدى...» دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرەدى .  

گەنەرال م.گ.چەرنياەۆ باستاعان ورىس اسكەرiنەن  تاشكەنتتى قورعاۋ بارىسىندا مولدا الىمقۇل قازا تاپقان سوڭ (1865 جىلعى 9 مامىردا) قالانىڭ بەدەلدى اقساقالدارى وردا بۇزار وتىزعا ءالى تولماعان سادىقتى اسكەرباسى  سايلايدى. ول قىرىق كۇن بويى قالانى بەرمەي، ءوزiنiڭ قولباسشىلىق تالانتىن تاعى دا ءبىر دالەلدەيدى. سادىق باسقىنشىلارعا بىرلەسە تويتارىس بەرۋ ماقساتىندا بۇحار ءامىرى ابدۋل مۇزاففارعا ەلشى جىبەرەدى. بۇحار ءامىرىنىڭ تاشكەنتكە جىبەرگەن وكىلىنە بارلىق بيلىكتى تاپسىرعان سادىق 1865 جىلى 17 ماۋسىمدا  بۇحار امiرلiگiنە كەتەدi. بۇنداي شەشىم قابىلداۋىنا  باقتالاس  قوقاندىق اقسۇيەكتەردىڭ قاسكۇنەمدىك ارەكەتتەرىنىڭ  ىقپالى بولماي قالعان جوق.

1866 جىلى قاڭتار ايىندا جىزاق قامالىنا بەت العان گەنەرال م. چەرنياەۆتىڭ اسكەرىنەن بۇحارلىقتار قاشىپ كەتكەسىن، سادىق  بەكىنىستى قورعاۋ ءىسىن ءوز قولىنا الادى. تەگەۋرىندى تويتارىس العان رەسەيلىكتەر 11 اقپاندا كەرى شەگىنىپ، ساتسىزدىككە كىنالى م.چەرنياەۆ دەرەۋ ورنىنان الىنادى.

سىرداريا بويىنداعى شاردارا قامالى ماڭىنداعى قازاقتاردى رەسەي اسكەرى توناپ جاتقانى جايلى حابار العان سادىقتىڭ ولارعا كومەككە اتتانۋى، 1866 جىلعى ءساۋiر ايىنىڭ ىشىندە وتارلاۋشىلارعا ويسىراتا سوققى بەرۋى، حالىقتىڭ تونالعان مال-مۇلكىن قايتارتۋى، ونىڭ ەلى مەن جەرى ءۇشىن جاساعان ەرلىكتەرىنىڭ ءبىر پاراسى. الداعى قىسپاقتى كۇندەردى ويلاعان سادىق مامىر ايىنىڭ باس كەزىندە  قىزىلقۇمعا اتتانادى. ونداعى نەگىزگى ماقساتى -  جاساق قۇرامىن تولىقتىرۋ. ءپىرالى بي باستاعان تۇبەكباي باتىر، سادەن باتىر، مولداشەر جامۇراتۇلى، دوس داۋلەتبايۇلى سىندى ەلگە سىيلى ازاماتتار قاراشۇبار، بوقانتاۋ، تامدى، اقبايتال مەكەندەرىنەن جىگىتتەر جيناپ، اتالعان ۇدەرىسكە بەلسەنە ارالاسادى. سادىقتىڭ ۇشقۇدىققا قارايتىن قۇلقۇدىق اۋلىندا  تۇراتىن 74 جاستاعى جۇبان باتىردى دا «ازاتتىق جولىنداعى ابىرويلى ىستە بىرگە بولايىق» دەپ، قاسىنا ەرتكەنى ەل جادىندا. سادىق ءوز جاساقتارىمەن گەنەرال ن.ا.كرىجانوۆسكيدىڭ اسكەرىنەن وراتوبە مەن جىزاقتى ۇزاق قورعاپ تۇرا المايدى (1866 جىلعى 23 قىركۇيەك – 18 قازان ارالىعىندا), ايتسە دە، 28 قازانعا دەيىن بۇل قالالار ماڭىندا سوعىس قيمىلىن جالعاستىرا بەرەدى.

1867 جىلعى 3 مامىردا جاڭاداريانىڭ سول جاعاسىنا بۇحار جاقتان سادىق سۇلتان جانە ءپىرالى بي باستاعان 800 سارباز كەلەدى. بۇلارعا قارسى №1 فورتتان ەساۋل گ.انچوكوۆتىڭ (ونچەكوۆ) روتاسى شىعادى. قازالىدان 143 شاقىرىمداي جەردەگى ساربۇلاقتىڭ ماڭايىندا 7-9 مامىردا ەكى جاقتىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن شايقاس وتەدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان ۇرىستا سادىقتىڭ جاساعىنان 22, ال ورىس اسكەرلەرىنەن 60-تان استام ادام قازا تابادى. رەسەيلىكتەردىڭ 18- ءى عانا ءتىرى قالعانى تۋرالى دا مالىمەتتەر بار. سادىق سۇلتان مەن ءپىرالى بي جاعىندا  تۇبەكباي باتىر،  الماس ءپىرالىۇلى ت.ب. ساربازدار سوعىسادى. سىر سۇلەيى تۇرىمبەت سالقىنبايۇلىنىڭ 1902 جىلى قارتايىپ، شاۋ تارتقان  جولاي  الماس  بيگە:

...سادىقتىڭ «ساربۇلاقتا» ۇرىسىندا،

                كورسەتتىڭ قانداي(!!!) قايرات-جۇرەگىڭدى.

                دۇشپاندى جوڭكىلتىپسىڭ قويداي قۋىپ،

                اقىرىپ ايباتپەنەن ءتۇسىڭ سۋىپ...

* * *

             ...سادىقتان العان جۇلدە ارىستان ەڭ،

   تولتىرعان دومالاتىپ الدىن باسقا،-دەپ ايتقانى، بۇنى دالەلدەي تۇسەتىنى حاق.

پەروۆسكىدەن قازالىعا قوسىمشا ورىس اسكەرى جىبەرىلگەننەن حاباردار بولعان سادىقتىڭ بۇحار يەلىگىنە قايتىپ، جىزاقتاعى ورىس اسكەرىمەن شايقاسقا ءتۇسىپ، ولاردى شەگىنۋگە ماجبۇرلەگەنى ۇلتىمىزدىڭ سوعىس شەجىرەسىنە التىن ارىپتەرمەن جازىلۋعا  ابدەن لايىقتى.

گريشين دەگەن شەنەۋنىكتىڭ سىرداريا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا 1868 جىلعى 10 ساۋىردە تۇسىرگەن مالىمدەمەسىندە: «1868 جىلى 1-ساۋىردە سۇلتان سادىق كەنەساريننىڭ باسشىلىعىمەن  بۇحارادان نۇراتا قامالىنا 1000 سارباز كەلدى. وسى جەردە وعان  ءپىرالى باستاعان بيلەر وزدەرىنە سۇلتان بولۋعا ۇسىنىس جاسادى»  دەلىنەدى.

 سامارقاند ءۇشىن شايقاسقا بۇحار اسكەرى قۇرامىندا سادىق جاساقتارى دا قاتىسادى، بىراق قارۋى باسىم گەنەرال ك.پ. كاۋفمان اسكەرى 1868 جىلعى 1 مامىردا قالانى الىپ، قاتتاقورعانعا بەتتەيدى (30 مامىردا). الدىنان شىققان بۇحارلىقتار زۇلمات كۇشكە توتەپ بەرە الماي، بەت – بەتىنە بىتىراي جونەلەدى. قاشقانداردى وكشەلەي ءتۇسۋ قاي ۇرىستىڭ دا زاڭدىلىعى. تابىستارىن ەسەلەي تۇسپەك بولىپ، قاتارى شۇبالىپ كەتكەن رەسەيلىكتەرگە سادىق ءوز جىگىتتەرىمەن كەنەتتەن ءبىر بۇيىردەن ءتيىسىپ، 70 سولداتىن ولتىرەدى. وتارلاۋشىلاردىڭ امان قالعاندارى نەگىزگى كۇشتەرىنە قاراي باس ساۋعالايدى. بىراق، جەڭىس قۋانىشى ۇزاققا سوزىلماي، 2 ماۋسىمدا زەرەبۇلاق جوتاسىندا ويسىراي جەڭىلۋى سالدارىنان ابدۋل مۇزاففار حان رەسەي پروتەكتوراتىن قابىلدايدى. بۇحارلىقتار قول قويعان ءبىتىمدى ساتقىندىق دەپ باعالاعان سادىق 16 تامىزدا كەرمەنە، نۇراتا، جىزاقتى باسىپ الادى جانە بۇل قالالارعا بەك ەتىپ تۇبەكباي، تەمىرباي، ەسپەنبەت باتىرلاردى تاعايىندايدى.

جىزاق ۋەزi باستىعىنىڭ سىرداريا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا 1868 جىلى 9 قىركۇيەكتە جازعان حاتىندا سادىق پەن نازاردىڭ 500 كiسiلiك قولمەن  نۇراتا تاۋىنىڭ ەتەگiندە ورىس وتريادىن تالقانداعانى مالiمدەلەدi. رەسەيلىكتەردەن قولداۋ العان بۇحار ءامىرى سادىققا قارسى بەس مىڭ سارباز بەن سەگىز مىڭ اتتى اسكەر جىبەرەدى. جازالاۋعا جىبەرىلگەن بۇل قوسىن  سادىقتىڭ داڭقىنان قورقىپ، دەرەۋ ونىڭ اسكەرىنە قوسىلسا دا  شىنايى بەرىلە قويمايعانىن ۋاقىت كورسەتتى. ولاردىڭ 1868 جىلعى 13 قىركۇيەكتە زەراۆشان وزەن بويىندا بۇحار ءامىرى اسكەرىمەن بولعان سۇراپىل شايقاستا مايدان الاڭىنان قاشىپ كەتۋى ناتيجەسىندە سادىق قولى جەڭىلىس تابادى.

 بوقانتاۋدا ءۇش اي جاتىپ، سوعىستا العان جاراقاتتارىنان جازىلعان  سادىق حيۋا حانىنا بارادى. مۇحامەد راحيم حان تۇركىستان ولكەسى حالقىنىڭ الدىندا ايرىقشا بەدەلگە يە بولعان تاباندى كۇرەسكەرگە سىرداريانىڭ سول جاعالاۋىن قونىستانعان قازاقتارعا باسشىلىق جاساۋدى جۇكتەيدى. 1870 جىلعى اقپان – ناۋرىز ايلارىندا ازىق – تۇلىك قورىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا سادىق ساربازدارىمەن جاڭاداريانىڭ اياق جاعىندا ورنالاسقان اقشاتەڭىز كولىنىڭ ماڭىنداعى، ەركەباي شاتقالىنداعى اۋىلداردى ارالاپ، داۋقارا ارقىلى كەرى قايتادى. گەنەرال – اديۋتانت ك.پ. كاۋفماننىڭ اتالعان تۇستاعى مالىمەتتەرىنەن  پەروۆسكى مەن قازالىداعى رەسەي اسكەريلەرىنىڭ ءبىراز دۇرلىككەنىن انىق  بايقايمىز.

1873 جىلى كوكتەمدە رەسەي اسكەرى جان جاقتان حيۋانى جاۋلاۋعا اتتانعان كەزدە حيۋا حانى سادىقتىڭ 700 ساربازىنا تۇركمەندەردەن قۇرالعان 500 ادامدىق جاساقتى قوسىپ، تۇركىستان گەنەرال – گۋبەرناتورى ك.پ. كاۋفمانعا قارسى قويادى. سادىقتىڭ  جاساقتارى ناۋرىز – ءساۋىر ايلارىندا تاشكەنتتەن شىققان بۇل اسكەردىڭ جولىن  تورۋىلداۋدى جۇزەگە اسىرادى.  ادامقىرىلعان دەگەن جەردە (6 مامىردا) سادىق 450 ساربازىمەن گەنەرال-مايور ن.ف. باردوۆسكيدىڭ كولونناسىنا سوققى بەرەدى. رەسەيلىكتەردىڭ وعىنان ءبىراز ادامى وپات بولعان ول شەگىنىپ، ۇشوشاقتا 11 مامىردا وتارلاۋشىلارمەن كەزەكتى رەت قاقتىعىسادى.

كاۆكازدىق  (باسشىسى پولكوۆنيك ن.پ.لوماكين) جانە ورىنبورلىق (قولباسشىسى گەنەرال – لەيتەنانت ن.ا.ۆەرەۆكين) اسكەري قۇرامالارمەن بىرىككەن  كاۋفماننىڭ ارمياسى 29 مامىردا ۇرگەنىش قالاسىن شايقاسسىز الادى. حاننىڭ جىگەرسىزدىگىنەن تۇڭىلگەن سادىق ءوز كۇرەسىن قاشقارعا بارىپ جالعاستىرۋدى كوزدەيدى. ول مەرۆ – گەرات – بالح - باداحشان - قاشقار مارشرۋتىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، 1874 جىلى شىعىس تۇركىستان بيلەۋشiسi جاقىپبەكتى پانالايدى. ونداعى بەيبىت تىرشىلىگى نەبارى ەكى جىلعا دا جەتپەيدى.قاشقارياعا تسين يمپەرياسىنىڭ ەكسپانسياسى باستالعان كەزدە سادىق تورە قولىنا ويلانباي قارۋ الادى. ويتكەنى، ءىرى دەرجاۆالار ۇستانعان وتارلاۋ سىندى قانقۇيلى ساياساتقا جان – تانىمەن قارسى قايسار تۇلعانىڭ باسقاشا قادامعا بارۋى مۇمكىن ەمەس - ءتى.  قىتاي شەرىكتەرىمەن وتكەن كوپ شايقاستىڭ بىرىندە سادىق سول قولىنان اۋىر جاراقات السا دا، سىر بىلدىرمەي، ۇرىستى  شەرىكتەردىڭ بەتى قايتقانشا باسقارا بەرەدى. بىراق، قانشا قارسىلاسسا دا، سانى وراسان زور، اسكەري الەۋەتى ودان دا مىقتى جاتجۇرتتىق باسقىنشىنىڭ اقىرى الماي قويماسىنا كوزى جەتكەن سادىق ەندى ءوزىنىڭ بارار جەر، باسار تاۋى قالماعانىن دا ايقىن باعامدايدى. جاراقاتى جانىنا باتقان ەسىل ەر 1877 جىلى كۇزدە فەرعانا وبلىسىنداعى شەكارادان ءوتىپ، 1878 جىلعى 10 اقپاندا وش قالاسىنا كەلەدى. جەتى اي بويى العان ەمنەن جاراقاتى جازىلا سالىسىمەن، تاشكەنتكە جەتكىزىلگەن وعان (جاسى 41- دەگى كەزى) پاتشا ۇكiمەتiنىڭ راقىمشىلىق پارمەنى وقىلادى. قولعا تۇسكەن نەمەسە ءوز ەركىمەن بەرىلگەن انتىنا ادال، سەرتىنە بەرىك،  قايسار باتىرلارعا دۇشپان بولسا دا، قۇرمەت كورسەتۋ، ولاردىڭ عاجايىپ  ەرلىكتەرىنەن ساربازدارىن ۇلگى  الۋعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى قاي كەزدەن بار. بۇل - ءبىر. ەكىنشى جاقتان، قارسىلاسىنا كەشىرىم بەرۋ ارقىلى وتارلاۋشى ەل باسقا كوتەرىلىسشىلەرگە نەمەسە قارسىلاستارعا  ءوزىنىڭ بەدەلىن، تارتىمدىلىعىن، مەيىرباندىعىن جارنامالايدى. ال، بۇل - تۇپكى ماقساتقا شىعىنسىز جەتۋدىڭ  ۇتىمدى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى.

        سادىق تورە مەكەندەۋگە سىرداريا وبلىسىنىڭ شىمكەنت ۋەزىندەگى  حانقورعان ماڭىن قوش كورەدى. بابالارى تۇرعان وسىناۋ قاسيەتتى مەكەندە ماڭگىلىك ساپارعا اتتانادى. قولىمىز جەتكەن ماتەريالداردى سارالاۋ ءبىراز نارسەنىڭ باسىن اشقانداي. ەڭ باستىسى، تەكتى تۇلعا ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن كەيبىر قانداستارىمىز سياقتى ۆاسسالدىق نەمەسە كوللابورتسيونيزم دەرتىنە ۇرىنباعان سىڭايلى. سادىقتىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ الىندى دەلىنگەن ەستەلىكتەردە ءالى ءتىرى بىردە ءبىر  قارۋلاسىنىڭ ەسىمى اتالمايدى، تەك اتاۋلى وقيعالاردى بايانداۋ بارىسىندا كوزى جوق جاقتاستارى تۋرالى از - كەم ماعلۇمات كەلتىرىپ كەتەدى.  جانە ايتپاعىمىز:  سوعىس قيمىلدارى كەزىندە ساربازدارىنىڭ ءومىرىن ساقتاۋ ماسەلەسىن ەرەكشە نازاردا ۇستاعانى اڭعارىلادى. ال، ادامي رەسۋرستارىن سارقىلماستاي كورگەن ورتا ازيا حاندارى مەن قولباسشىلارىنىڭ ويىنا بۇل ءتىپتى دە كەلمەگەنگە ۇقسايدى. وتىز جىلدان استام عۇمىرىن تۇراقتى رەسمي باقىلاۋدا وتكىزگەن سادىق اكىمشىلىك رۇقساتىمەن باسقا وڭىرلەردەگى جاقىن – جۋىقتارىنا  بارىپ – قايتۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىرادى. دەرەكتەردەن  ارقا جاققا، شۋ بويىنا، سىر وڭىرىنە بارعانى كورىنەدى. اسىرەسە، ات ۇستىندەگى ومىرىندە  ەلەۋلى ءىز قالدىرعان قىزىلقۇمعا ساپارىنىڭ جاي - جاپسارى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ وتىر. تاراتىپ ايتساق، 1890-شى جىلداردىڭ باسىندا سادىق تورە قىزىلقۇمعا وزىنە التى جىل سەرىك بولعان، جاسى ۇلكەن  تۇبەكباي باتىردى (1930 – 1902جج.) ىزدەپ كەلەدى. جيىرما كۇن قوناق بولىپ، اسكەري داڭقىن شىعارعان جەرلەردى ابدەن ارالايدى. سادىقتىڭ قاشقار قالاسىن قورعاۋ كەزىندە وق تيگەن سول قولىنىڭ بالانىڭ بىلەگىندەي بولىپ قالعانىن كورگەن باتىر، الگى جاراقات ورنىن، «پەرىشتە سۇيسە، جازىلىپ كەتەر» دەپ ىرىمداپ، ءوزىنىڭ بالاسى شاحيزاتقا (1891-1969جج.) سۇيگىزەدى. تۇبەكباي  سادىقتىڭ الدىنا ءتورت تۇلىك مال سالىپ، ەكى كۇندىك جەرگە شىعارىپ سالادى.

سادىق كەنەسارىۇلىنىڭ ءومىر جانە قايراتكەرلىك جولىن زەردەلەۋ كەلەسىدەي قورىتىندىلار مەن تۇجىرىمداردى جاساۋعا نەگىز بولدى:

- رەسەي وتارلاۋشىلارىنا قارسى ون جىلدان استام ۇزدىكسىز كۇرەسىپ،  اسكەري الەۋەتىنە ەلەۋلى شىعىن كەلتىرگەن ونداي تۇلعا ۇلت – ازاتتىق قوزعالىس تاريحىندا ساناۋلى;

- ارنايى اسكەري ءبىلىمى بولماسا دا،  اكادەميا ءبىتىرىپ، باسقىنشىلىق جورىقتاردا شىڭدالعان پاتشا گەنەرالدارىمەن  مايدان الاڭىندا تەرەزەسى تەڭ دەڭگەيدە شايقاسىپ، سوعىس ونەرىنە جەتىكتىگىن سان مارتە پاش ەتكەن ءىرى قولباسشى;

- وتاندىق اسكەري اكادەميالار مەن ينستيتۋتتار، جوعارى وقۋ ورىندارى، كوللەدجدەر مەن مەكتەپتەردەگى ءبىلىمدى دە بىلىكتى جاستاردى تاربيەلەۋ جانە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى قالىپتاستىرۋ  ىسىندە سادىق كەنەسارىۇلىنىڭ ۇلت – ازاتتىق قوزعالىسىنا قوسقان ۇلەسى، سوعىس بارىسىنداعى اسكەري ءىس – قيمىل تاكتيكاسى، جەكە كاھارماندىعى تۋرالى قولدا بار ماتەريالداردى پايدالانۋ قاجەتتىگى  الدەقاشان ء پىسىپ - جەتىلگەن ماسەلە;

- سادىق كەنەسارىۇلىنىڭ تاريحي جانە اسكەري مۇراسى ءوز زەرتتەۋشىلەرى مەن ناسيحاتشىلارىن كۇتىپ جاتىر. ۇلتىمىزدىڭ دارا تۇلعاسىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، جاڭاشا پايىمداۋعا ءزارۋ  عىلىمي اينالىمداعى ەڭبەكتەر كوپتەگەن جاريالانىمعا، ديسسەرتاتسيالار مەن مونوگرافيالارعا نەگىز بولاتىنى ءسوزسىز.

قاي ءىستىڭ دە تورەشىسى – ۋاقىت، باعاسىن بەرەتىن – حالىق. ازاتتىق مۇددەسىن مەرەيلى مۇراتىنا بالاعان، وسىناۋ قاستەرلى جولدا جاپا شەككەن تۇلعالارىمىز جونىندە جازعاندا ءبىزدىڭ كوزدەيتىنىمىز وتكەننىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىنەن تاعىلىم الۋ، ونىڭ اششى ساباقتارىنىڭ قايتالانۋىنا ەندى جول بەرمەۋ، سىن – قاتەرلى ساتتەردى ەشقاشان بولدىرماۋ.

بۇگىنگى كۇنى وزىندىك ءومىر ولشەمى مەن تىنىس-تىرشىلىگى بار، باعىت - باعدارى ايقىن  قازاق ەلى بولاشاقتى باياندى ەتۋگە باعىتتالعان كوپتەگەن جاسامپاز شارالاردى اتقارۋدا. ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى قاتارىندا جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇرعانى ايقىن. وسى تۇرعىدا ىنتالى ىزدەنىستەرىمىز «ماڭگىلىك ەل» سىندى ۇلتتىق يدەيامىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن  ىرگەتاسىنا، بەينە ءبىر مايدا تۇيىرشىكتەي،  قوسىلىپ جاتسا- ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى.

قالي وماروۆ،

قر تاريح جانە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz

پايدالانىلعان  ادەبيەتتەر:

1. ايبىن. ەنتسيكلوپەديا./باس رەداكتور ب.ءو. جاقىپ.–الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 2011. – 880 ب.

2.  قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. – الماتى: ەل-شەجىرە، 2008. –ت.9. –336 ب.

 3. كەنەسارىۇلى ا. كەنەسارى جانە سىزدىق سۇلتاندار. –الماتى: جالىن،1992.–48ب.
4.  كەنەسارين ء ا. سىزدىق تورە.// جۇلدىز. – 2003.–№7. – 102-119 بب.

5. باقبەرگەنوۆ س.سادىق كەنەسارين.//ەگەمەن قازاقستان. – 1991.–21-22 قاراشا.

6. وماروۆ ق.ءا.ۇلىق جولاي. – قىزىلوردا: تۇمار،2012. – 228 ب.

7.  ايتاەۆ ب.سىزدىق سۇلتان.//oksh.kz/Muragat/2011/.            

8.  وتەباەۆ ق. بي بولىپ وتكەن بابالار.–وزبەكستان: ۇشقۇدىق،2009. –147 ب.