تۇڭعىش قازاقستاندىق تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جاسالعان «NOMADS» براۋزەرلىك رولدىك ويىنى جاسالىپ، ينتەرنەت كەڭىستىككە جول تارتتى.

تۇڭعىش قازاقستاندىق تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جاسالعان «NOMADS» براۋزەرلىك رولدىك ويىنى جاسالىپ، ينتەرنەت كەڭىستىككە جول تارتتى. قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەت-عۇرپىن ونلاين-ويىن ارقىلى زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جوبا اۆتورى «KazBussinesMedia» قوعامدىق قورى كەڭەسىنىڭ توراعاسى اسقار وماروۆپەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.

— اسقار مىرزا، ءبىرىنشى وتاندىق براۋزەرلىك ويىندى جاساپ شىعاردىڭىزدار. ءبىز وسى ورايدا «قازاقستان تاريحى» پورتالى اتىنان وز قۋانىشىمىزدى ءبىلدىرىپ، سىزدەردىڭ ارمەن قارايعى جۇمىستارىڭىزعا جەمىس تىلەيمىز. براۋزەرلىك ويىندى جاساۋعا نە سەبەپ بولدى، ويىننىڭ بولاشاققا قويىپ وتىرعان ماقساتى قانداي؟

— قازىرگى كەزەڭدە ينتەرنەتتەگى ويىنعا ۇسىنىس پەن سۇرانىس كوپ. ورىس ءتىلدى قاي پورتالعا كىرمەيىك ءوز ويىندارىن ۇسىنىپ تۇرادى. جاستار مەن مەكتەپ وقۋشىلارى كوپ قولداناتىن mail.ru-دا قاتەلەسپەسەم جۇز شاقتى ويىن بار. بىزگە قازاق تىلىندەگى ءبىرىنشى براۋزەرلىك ويىندى جاساپ شىعارۋ جايلى وي كەلدى. ءبىز ءبىرىنشى بولىپ باستاساق، بالكىم الەمدەگى ويىن جازاتىن ءىرى كورپوراتسيالار بولاشاقتا قازاق تىلىنە كوڭىل اۋدارار. ءبىز قازاق ءتىلىن قالاي ناسيحاتتامايىق، بالالار مەن جاستارعا ارنالعان ويىندار مەن كينولار قازاقشالانباي ولاردىڭ تىلىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ەش ويانبايدى. ءوزىڭىز دە استانادا كۇندەلىكتى بايقاپ جۇرگەن شىعارسىز، قالامىزداعى قاي قازاق مەكتەبى مەن بالاباقشاسىنا بارمايىق ءبالالار بارىبىر ۇزىلىستە تەك ورىسشا سويلەسەدى. سەبەبى ينتەرنەت پەن مۋلتفيلمدەر تەك ورىس تىلىندە.

كومپيۋتەرلىك ويىندار ورىس تىلىندە سايراپ تۇر. ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە قازاق ءتىلدى ويىن-ساۋىق ورتالىعى الى تولىق قۇرىلىپ بىتكەن جوق. Nomads ويىنىن جاساۋ يدەياسى اسەت وسپانوۆ دەگەن باعدارلاماشى جىگىتكە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كەلگەن ەكەن. كوكەيدەگى ويىن اسىرۋعا جاعدايى كەلمەي ءبىراز كۇتىپ جۇرەدى. وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا ءبىز وسى يدەياعا قاجەتتى قاراجاتتى تاۋىپ، اعىمداعى جىلدىڭ التىنشى مامىرى كۇنى ويىننىڭ ءبىرىنشى بولىمىن بىتىردىك. ويعا العان جوسپارىمىز وراسان. وعان شامامىز جەتەر-جەتپەسى بەلگىسىز. قازىر ويىن 2D فورماتىندا بولسا، الداعى ۋاقىتتا 3D فورماتىندا جاساپ شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ويىنعا قازاقتىڭ باسقا دا كونە قالالارىن قوسۋ ويىمىزدا بار. ويىننىڭ باسقا ويىنداردان باستى ەرەكشەلىگى كەيىپكەرلەر ويدان شىعارىلماعان. ەۋروپالىق، رەسەيلىك ويىنداردا كوپتەپ كەزدەسەر تروللدار مەن گنومدار، ەلفتار، الىپ ۆيتيازدار سياقتى قيال-عاجايىپ كەيىپكەرلەر ءبىزدىڭ ويىندا جوق. ءبىزدىڭ براۋزەرلىك ويىن شىنايى تاريحقا سايكەس. ويىنشىلار Nomads-تى ويناي وتىرىپ قوسىمشا ءبىلىم-دە الادى.

— ويىن قۇراستىرۋشىلارى تۇگەلگە دەرلىك وتاندىق باعدارلاماشىلار ەكەن…

— بۇل جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرىپ، كوماندانى جيناعان جوعارىدا ايتىپ وتكەن اسەت. باستاپقى كەزەڭدە سۋرەتشىنى ماسكەۋدەن الدىرعانبىز، الايدا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ باس تارتۋعا ماجبۇر بولدىق. ول قانداي مىقتى سۋرەتشى بولعانىمەن ءول بىزدىڭ ىشكى جان-دۇنيەمىزبەن، تانىم-تۇسىنىگىمىزدى تۇسىنە العان جوق. سالعان سۋرەتتەرى قازاقتىڭ كەلبەتىن كەلتىرە الماعاندىقتان، ءوزىمىزدىڭ وتاندىق جاس سۋرەتشىلەردى جۇمىسقا تارتتىق. باعدارلاماشىلارىمىز دا تۇگەلگە دەرلىك وز ەلىمىزدىكى. جيىرما جىل ىشىندە ەلىمىزدە قانشاما تالانتتى باعدارلاماشى جاستار ءبىلىم الىپ شىقتى. بىراق قازىر باعدارلامالىق سۇيەمەلدەۋ قاجەت بولسا بەلورۋسسيا، ۋكراينا، رەسەي، ءۇندىستاننان ماماندار شاقىرىپ، باعدارلاما جازدىرامىز. ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى قازاقستاندىق باعدارلاماشىلاردىڭ الەۋەتىن كورسەتىپ، جۇز پايىزدىق وتاندىق ءونىم جاساۋ بولدى.

— ۇلت تاريحىن ۇلىقتايتىن ويىنعا كىرىپ قاراساق وتكەن تاريحىمىز كوز الدىمىزعا كەلەدى. ويىندى جاساۋ بارىسىندا ەلىمىزدەگى الدىڭعى قاتارلى قانداي تاريحشى عالىمداردىڭ كەڭەسىنە سۇيەندىڭىزدەر؟

— ويىن جاساۋ بارىسىندا ءبىراز تاريحي كىتاپتاردى پاراقتادىق. ءا.مارعۇلان جازبالارىن ءبىر شولىپ شىقتىق. قازاق قارۋ-جاراق ونەرىن زەرتتەگەن قاليوللا احمەتجان، اعامىزدىڭ «قازاقتىڭ ءداستۇرلى قارۋ جاراعىنىڭ ەتنوگرافياسى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنە-دە ءبىراز سۇيەندىك. قازىرگى كەزدە ويىنىمىز تاريحتان اۋىتقىماسىن دەپ تۇركى اكادەمياسىمەن كەلىسىمگە كەلدىك. ويىننىڭ كەلەسى بولىمىندە عىلىمي، تاريحي تۇرعىسىنان تۇركى اكادەمياسى كەڭەس بەرەدى. تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق جوعارى-دەڭگەيدەگى عىلىمي ورتالىق. 2010 جىلى 25 مامىردا قازاقستان، تۇركيا، ءازىربايجان، قىرعىزستان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان. تۇركى الەمىنىڭ تاريحي ەليتاسى بولىپ تابىلاتىن اكادەميامەن ءبىز ەندى تىزە قوسىپ جۇمىس جاسايتىن بولدىق.

— كەز-كەلگەن تاريحي ويىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. سىزدەر تاريحىمىزدىڭ قاي كەزەڭىن ويىنعا قوستىڭىزدار؟

— ورتا عاسىر كەزەڭىن الدىق. ناقتى بىر كەزەڭدى الساق، وعان ۇلكەن قارجى قاجەت ەدى. ونىمەن قوسا ويىن ۇلكەن كۆەست بولىپ كەتەدى. ەڭ باستى شاھار قىلىپ تۇركىستان قالاسىن الدىق.تەك قانا قازاق تاريحىنىڭ ءبىر كەزەڭىن الساق ول دا بۇرىس بولىپ كەتەر ەدى، بۇل قازاقتىڭ ويىنى بولعانىمەن وزگە-دە تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازىر ويىندى باشقۇرتتار وز تىلدەرىنە اۋدارىپ جاتىر. سەبەبى ءتۇرى مەن قارۋ-جاراق، كيىمىندە ايىرماشىلىق از. جاقىن ارادا تاتار باۋىرلارىمىز ويىندى وز تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسىن كوتەرۋدە. سيران سۋلەيمان دەگەن قىرىم تاتارلارىنىڭ تانىمال، اقىنى ويىندى قىرىم تاتارلارىنىڭ تىلىنە اۋدارماق. جوسپارىمىزدا قىرعىز جانە وزبەك تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسى بار. ويىن ورتالىعى قازاقتىكى بولىپ، ارى قاراي تۇگەل تۇركى الەمىنىڭ تاريحىن قامتىسا دەگەن نيەت بار

— ساۋالىمىزدىڭ سوڭىندا پورتالىمىزدىڭ ءداستۇرلى سۇراعىن قويساق. قانداي تاريحي كىتاپتاردى ءسۇيىپ وقيسىز، قاي اۆتوردىڭ تاريحي شىعارماسىن وقىرماندارىمىزعا ۇسىنار ەدىڭىز؟

— تاريحي شىعارمالارعا كەلگەندە مۇحتار ماعاۋين، اعامىزدىڭ جازعاندارىن قۇنىعا وقيمىن. مۇحتار ماعاۋين فەنومەنى ول جازۋشى ءبولا جۇرىپ تاريحتان ديسسەرتاتسيا قورعاعاندىعىندا. وكىنىشكە وراي كەڭەس كەزەڭىندە ءبىز وزگە الەمنەن تىس ءومىر سۇردىك تە، الەمدىك اۋديتوريا مۇحتار، اعامىزدىڭ تاريحي شىعارمالارىمەن تانىس بولعان جوق. ءوزىم ءسۇيىپ وقيتىن «الاساپىران» رومانى وتە تەرەڭ جازىلعان تاريحي رومان. ءبىزدىڭ كەي جازۋشىلار تاريحي رومان دەپ شىعارمانى جازعانىمەن، ىشىنە وتىرىك دەرەكتەردى قوسىپ، وقىرماندى شاتاستىرادى. وقىپ وتىرساڭ شىن-وتىرىگىن ايىرا الماي شاتاساسىڭ. «الاساپىراندا» وراز-مۇحامەد، قاسىم حاندىعى، رەسەي يمپەرياسى جايىندا ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن جازىلعان تارحي تۋىندى. قاھارماندىق ەرلىك جايىنداعى تۋىندى. بۇل رومان شىققان جىلى جاپوندىق «سوڭعى سامۋراي» دەگەن تۋىندى جارىق كورىپ، اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، الەمگە تانىلدى. «الاساپىران» الەمگە تانىلعان جوق، بىراق تەرەڭدىگى جاعىنان «سوڭعى سامۋرايدان» كەم ەمەس. 1992 جىلى باسپا بەتىنەن جارىق كورىپ، قازاقتىڭ تاريحي سانا-سەزىمىن وياتقان «قازاق تاريحىنىڭ الىپبەسى» دەگەن شىعارمانى وتە مىقتى تاريحي تۋىندى دەپ سانار ەدىم.

ال تاريحقا قىزىعىپ وز بەتىمەن ۇيرەنۋشىلەرگە ينتەرنەتتە قولجازبالار كوپ، سولاردى زەرتتەپ، سالىستىرا وتىرىپ ءبىراز نارسەگە قانىعۋعا بولادى. عىلىمي تاريح تۋرالى جازاتىن اۆتورلارعا توقتالسام نۇرلان اتىعاي، ۆ.رادلوۆ، حاكاستىق تاريحشىسى ۆ.بوتاناەۆتىڭ شىعارمالارى تاريحي تانىمدى كەڭەيتەرى انىق. ءسوز سوڭىندا ايتارىم تاريح جايلى كوپ وقۋ كەرەك، بىراق كەرەكتىسىن الۋ ودان دا ماڭىزدى.

ولجاس بەركىنباەۆ

http://e-history.kz/