«گوللاند اۋرۋى» دەگەن ۇعىم بار. مەملەكەتتىڭ شيكىزاتتان تۇسەتىن قارجىعا تاۋەلدىلىگىن، جاڭاشىلدىق دامۋدان كەنجەلەپ قالعانىن بىلدىرەدى. بۇل – شيكىزاتتان تۇسەتىن قارجىنى قاناعات تۇتىپ، قوعامنىڭ دامۋىن تىعىرىققا تىرەيتىن قاۋىپتى دەرت. ياعني، وڭاي «ولجامەن» زەينەتاقى سەكىلدى الەۋمەتتىك تولەمدەردى، بيۋدجەتتەگى «جىرتىقتاردى» جاماي وتىرىپ، بيلىك تە، قوعام دا «جاتىپىشەرلىككە» ۇيرەنىپ الادى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەل سونداي حالگە تۇسكەن سەكىلدى. «مەملەكەتىمىز قارىشتاپ دامىپ كەلەدى، ەندى الەمدەگى ۇزدىك 30-دىڭ قاتارىنا ەنەمىز» دەپ دامەلەنىپ وتىرعاندا، مۇنايدىڭ باعاسى كۇرت قۇلدىرادى دا، ابىر-سابىر بولدىق تا قالدىق.

نارىق قاتىناستارىنا ەنگەن 25 جىلدىڭ ىشىندە بىزدە ەكونوميكانى، مەملەكەتتىڭ دامۋىن العا سۇيرەيتىن بىردە-ءبىر جاڭاشىل وي، يدەيا تۋماپتى. بانك جۇيەسى، 2008 جىلعى داعدارىستان كەيىن، مەملەكەتتىڭ، ناقتىراق ايتساق، بولاشاق ۇرپاققا تيەسىلى ۇلتتىق قوردىڭ ء«سۇتىن» ەمىپ جاتىر. جاعدايلارى جامان بولماسا كەرەك، ەندى سول ءسۇتتىڭ ءبىزدىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزگە تيەسىلى بولىگىنە اۋىز سالىپتى. بيزنەس وكىلدەرى دە «مەملەكەت وسى قوردان قارجىنى قاشان بولەدى؟» دەپ تەلمىرىپ وتىرعانى.

ال ءومىردى ءوز كۇشىمەن، ءوز ەڭبەگىمەن، ءوز ويىمەن وزگەرتۋگە، جاقسارتۋعا قابىلەتتى، حالىقارالىق دەڭگەيدە كورسەتە بىلەتىن بىردە-ءبىر ءونىمىمىز جوق.

«قازاقتىڭ ستيۆ دجوبسى، بيلل گەيتسى، مارك تسۋكەربەرگى كىم؟» دەگەن سۇراق قويىلسا، جۇمعان اۋىزدى اشۋ مۇمكىن ەمەس.

ءبىز مۇنايدىڭ باعاسىنا سەنىپ العانىمىز سونشا، بۇكىل جاستاردىڭ دا، جاسامىستىڭ دا اڭگىمەسى وسى تاقىرىپ بولىپ كەتتى. كەزىندە اڭگۇدىك دەگەن پەرسوناج بولعان، وزىنشە ويلاۋعا، قيمىل جاساۋعا قابىلەتسىز، بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن جۇرەدى. ءبىز مۇنايدىڭ «ايتۋىمەن» جۇرەتىن سونداي كەيىپكەرگە اينالدىق. حالىقتىڭ، قازاقتىڭ توقمەيىلسىپ كەتكەنى سونشاما، ۇلتتىڭ ىشىندە ءوز قانداستارىنا دەگەن «شوۆينيزم» پايدا بولدى. قىتايدان، موڭعوليادان، وزبەكستاننان كەلگەن قازاقتارعا جوعارىدان، مەنسىنبەي قاراۋعا ادەتتەنىپ بارامىز. ەندى سول ءبىز مەنسىنبەي جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ زامانى جاقىنداپ كەلەدى. ولار مۇنايسىز ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن، جۇمىس ىستەي الادى، ءونىم شىعارادى. ەرتەڭ سولارعا تەلمىرىپ وتىرىپ، ۇياتقا كالماساق بولعانى.

ءا.يسەكەشوۆ مىرزا باسقاراتىن «ۇدەمەلى يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالىق دامۋ» باعدارلاماسىنىڭ تاعدىرى دا تالكەككە اينالىپ تۇر. ۇدەمەلى دەگەن اتى بولماسا، زاتىنىڭ ۇدەپ تۇرعانى شامالى. بۇل باعدارلاماعا جىل سايىن قارجى قۇيىلىپ جاتىر، ال ناقتى دايىن ءونىم شىعارۋ، كەرىسىنشە، ازايىپ بارادى. تەلەديدارداعى زاۋىتتار مەن فابريكالار ەلەس سياقتى، ناقتى ەسەپكە كەلگەندە كوزدەن عايىپ بولىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ ەكسپورتتىڭ 81,9 پايىزى –  شيكىزات. سونىمەن بىرگە يمپورت (تاۋاردى شەتتەن اكەلۋ) ەكسپورتتان (تاۋاردى شەتكە شىعارۋ) جىلدان-جىلعا باسىم ءتۇسىپ جاتىر.

«قازاقستان – اگرارلى ەل، ءبىز – ەت ءوندىرۋشىمىز» دەيمىز. كەشە عانا بەلگىلى بولعانداي، قازاقستاننىڭ ەتتى يمپورتتاۋى، ياعني، ىشكە كىرزىگۋى ەكسپورتتان، ياعني، شەتكە شىعارۋدان 16 ەسە كوپ ەكەن! ۇلكەن مەيرامحانالار، كافەلەر، ەت ءوندىرۋشى كومبيناتتار تەك قانا شەتتەن كەلگەن ەتتى الادى. ءبىزدىڭ بازارداعى وتاندىق ەتتى كورىپ، اۋىز تولتىرىپ جۇرگەنىمىز – الدامشى نارسە. 2013 جىلى ەلىمىزگە 7,9 مىڭ توننا ەت ەنگىزىلگەن، ونىڭ قۇنى 15,1 ملن دوللار بولعان! قازاق ەتتى اقش-تان، پولشادان، پاراگۆايدان، اۆستراليادان، اۆستريادان، ارگەنتينادان... جانە تاعى باسقا 10 ەلدەن ساتىپ الادى!

ىرىمشىك ماسەلەسى دە ەت ۋايىمىنان ارى بولماسا، بەرى ەمەس.

وسى قاراپايىم مىسالدىڭ ءوزى نەنى كورسەتەدى؟ نەگىزىندە، شيكىزاتتى شەتكە شىعارىپ، بيۋدجەتتى قارجىعا تولتىردىق دەپ ويلاپ، ءبىز ءوسۋ مەن دامۋدىڭ ارا-جىگىن شاتاستىرىپ الدىق. ەكونوميكانىڭ ءوسۋى – ونى دامۋىنىڭ اكسيوماسى ەمەس. ساندىق ءوسىم، ەلگە كەلگەن قارجىمەن قوسىلا وتىرىپ، كاپيتالعا اينالۋى قاجەت. ياعني، سول قارجىعا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن دامىتۋعا كۇش سالىپ، ناقتى ءونىم شىعاراتىن، جاڭاشىلدىققا قابىلەتتى ءوندىرىس ورىندارى بوي كوتەرۋى ءتيىس. سوندا عانا دامۋ پايدا بولادى. بۇل – ەكونوميكانىڭ بۇلجىماس زاڭى.     

ول ءۇشىن ەلىمىزدە وڭتايلى «ستارتاپ» جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. مەملەكەت، قوعام دەڭگەيىندە بۇل ماسەلەگە كوڭىل اۋدارىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبارىمىز دە بيۋدجەتتەن تۇسەتىن قارجىنى «ۇدەمەلى» تۇردە يگەرىپ، سونىڭ جەمىسىن كورۋگە داعدىلانىپ العان ءتارىزدىمىز. راتسيوناليزاتورلىق جاڭالىقتار، عىلىمي جەتىستىكتەر جوقتىڭ قاسى.

سوندىقتان ءا.يسەكەشوۆ مىرزا باسقاراتىن «ۇدەمەلى جاڭاشىلدىق-يندۋستريالدىق باعدارلاماسىنا» مىناداي وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ قاجەت:

1. باعدارلاماعا جوبا ۇسىنىلعان كەزدە جاڭا ءونىم شىعارۋعا باسىمدىق بەرىلۋگە ءتيىس.
2. راتسيوناليزاتورلىق ويلاپ تابۋ جوبالارىن ءىس جۇزىنە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرى قاراستىرىلعانى ءجون.
3. يننوۆاتسيا جاسايتىن، كرەمني دالاسى ءتارىزدى، ورتالىق اشۋ يدەياسىن مەملەكەت، قوعام دەڭگەيىندە تالقىعا سالۋ قاجەت.
4. ەلىمىزدە راتسيوناليزاتورلىق يدەيالاردىڭ بانكىن ۇيىمداستىرۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

اباي.kz