ديدار امانتاي

جازۋشى، ويشىل، كينوگەر:

“ساۋلەسىز ادامدار عانا قاراڭعىنى جارىپ شىققان جارىققا ءوش كەلەدى”

 

ەپيگراف رەتىندە:

 

ماعجان جۇماباەۆ:

اتاقتى اقىن – ءسوزى التىن حاكىم ابايعا

 

شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل – باعا جەتپەس، ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس، قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاندى دۇنيە قولىن جايىپ ەندى كۇتپەس. سوزىڭە قۇلاق سالىپ، باعا بەرمەي، قيسايىپ، قىڭىرايدى جۇرتتىڭ يتتەس! بۇرتيىپ، تەرىس قاراپ: «اۋلاق ءجۇر!» – دەپ، بولدى عوي جاقىن تۋعان ءبارى كەكتەس. تىنىش ۇيىقتا قابىرىڭدە، ۋايىم جەمە، «قور بولدى قايران ءسوزىم بوسقا!» – دەمە. ارتىندا قازاقتىڭ جاس بالالارى ءسوزىڭدى كوسەم قىلىپ، جۇرەر جونگە! اي، جىل وتەر، دۇنيە كوشىن تارتار، ءولتىرىپ تالاي جاندى، جۇگىن ارتار. كوز اشىپ، جۇرتىڭ وياۋ بولعان سايىن، حاكىم اتا، تىنىش بول، قادىرىڭ ارتار. جۇرگەن جاننىڭ ارتىندا ءىزى قالار، ەتىكشى ولسە، بالعا مەن ءبىزى قالار. ءبىر باي ولسە، ءتورت تۇلىك مالى قالار، جۇيرىك ولسە، ارتىندا ءسوزى قالار! سۇم دۇنيە سىلاڭ بەرىپ كوپتەن وتەر، ساۋ قالعاننىڭ كوبىسى ەرتەڭ بىتەر. توقتاماس دۇنيەنىڭ دوڭگەلەگى، جۇيرىكتىڭ ايتقان ءسوزى كوپكە كەتەر.

 

 ديدار، وسى و.سۇلەيمەنوۆتىڭ قازاق ايەلى بار دەيدى، سول راس پا؟ بولسا، ودان نەشە بالاسى بار؟

 

بۇل اڭگىمەنى ءسىز ءوزىڭىز ويلاپ شىعارعانعا ۇقسايسىز. سوندىقتان، جاۋابىن دا ءوزىڭىز بەرگەنىڭىز ءجون بولار ەدى.

 

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قاراعاندىلىق ۇلتجاندى ازامات ەرلان تولەۋتاەۆ قازاقستان-قاراعاندى تەلەارناسىنان ناقاقتان-ناقاق جۇمىستان قىسقارتىلعاندا ءسىز ەرەكەڭدى الماتىداعى قازاقفيلمگە قىزمەتكە قابىلداۋعا سەبەپكەر بولىپ، ىرىلىك تانىتقان ەدىنىز. سول كەزدە ەرلان اعانى قۋدالاعان بەرىك دۇيسەتاەۆ باستاعان ادىلەتسىز تەلەارنا باسشىلارى ءالى جىلى ورنىنان قوزعالماي وتىر. وسىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىنىز ديدار اعا؟

 

ەرلان تولەۋتاي – دارىندى قالام يەسى، اسقاق ءۇندى ءانشى ءھام كەسەك تۋىندىلار جازعان ءىرى كومپوزيتور. مەن قۇرمەتتەيتىن ازامات. ءبىرتۋار تۇلعا. قازاق مادەنيەتىنە، مۋزىكاتانۋ عىلىمىنا، كينوسىنا جانە ادەبيەتىنە قوماقتى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن، كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن زامانداسىمىز. بەينەتقور،  ەلگە جاناشىر، ۇلت قايراتكەرى. مەن ونىڭ داۋ-داماي، تالاس-تارتىستان بويىن اۋلاق سالىپ جۇرگەنىن قالار ەدىم. ونىڭ حالىققا بەرەتىنى كوپ. ارزان دۇنيەلەر قىمبات ۋاقىتىن الماسا ەكەن دەپ ويلايمىن.

 

بەرىك دۇيسەتاەۆ تا قارىم-قابىلەتى، حال-قادىرىنشە ەلگە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، جاۋاپكەرشىلىگى مول مەكەمەنى باسقارىپ وتىرعان، ىسكە مىعىم، شارۋاعا قىرى بار ازامات. ساۋاتتى مەنەدجەر. زاماناۋي.

 

مەن ەرەكەڭدى الماتىعا جۇمىسقا شاقىرعاندا، قاراعاندىلىقتاردىڭ ءوزارا تارتىسىندا – كۇرەسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىر جاعىن جاقتاپ، ەكىنشى جاعىنا دوڭ ايبات، سەس كورسەتۋ ءۇشىن شاقىرعان جوقپىن. ۇلتقا قىزمەت ەتسىن دەپ شاقىردىم.

 

بۇل ماسەلەگە مەن تورەلىك ايتا المايمىن. ەرلاننىڭ قازاقتىڭ مۇراتى جولىندا اتقاراتىن جۇمىسى كوپ. ەرەكەڭنىڭ سوڭعى بەس جىلى تابىستى، ەڭبەگى جەمىستى بولدى. سوعان قۋانامىن.      

 

 قازاقستاننىڭ ەندىگى پرەزيدەنتى كىم بولادى دەپ ويلايسىز؟ نۋر وتان پارتياسىنىڭ مۇشەسىز بە؟ قازىرگى بيلىككە كوزقاراسىڭىز كانداي؟

 

جالپى، بۇل ماسەلە سايلاۋشىلاردىڭ قولىندا. ەشقانداي پارتياعا مۇشە ەمەسپىن.

 

بۇگىنگى بيلىك كۇردەلى كەزەڭ، قيىن تۇستا ەلدىگىمىزدى ساقتاپ قالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ باستاعان مەملەكەتىمىز – ابىرويمەن اتقارعان قىرۋار يگىلىكتى، قايىرلى ىستەردەن باسقا – ءۇش باستى ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشىپ، وتانىمىزدى توتەن قاۋىپتەن، قاتەرلى ارانداتۋلاردان، اۋىر سىناقتاردان، ارزان ساياسي ويىنداردان ساقتاپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا شىقتى: 1) اۋەلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى دۇنيە ءجۇزى تانىدى، سونان سوڭ شەكارا ماسەلەسى شەشىلدى. ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ شەكاراسىن بەلگىلەپ، قاجەتتى قۇجاتتارىمىزدى كورشىلەس ەلدەرمەن حالىقارالىق زاڭدار شەڭبەرىندە بەكىتىپ الدىق، ونى الەم جۇرتشىلىعى مويىندادى. 2) ەكونوميكاعا باسىمىراق ماڭىز بەرە وتىرىپ، ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتتىك – كەز كەلگەن وركەندەۋدىڭ، ورلەۋدىڭ كەپىلى – تۇراقتى دامۋ وسىلايشا بەيبىت ءومىردى ءوز قۇندىلىعىنا، بيىك ماقساتىنا، ورتاق يگىلىگىنە اينالدىردى، اسىل مۇراتتار ءوز كەزەگىندە ۇلى ۇعىم – حالىقتار دوستىعىن باياندى ەتتى، تىنىشتىق، سابىرلىلىق، تولەرانتتىق، جالپى، مادەنيەتتىڭ كەپىلى، كەز كەلگەن مادەنيەت ءوزىنىڭ بار ەكەندىگىمەن باعالاناتىن ءوز الدىنا جەكە، دەربەس، دارا قۇندىلىق، ونىڭ باعاسى مەن ءباسى باسقا نارسەلەرمەن سالىستىرۋ ارقىلى ولشەنبەيدى، مادەنيەتتىڭ قۇندىلىعى ايتەۋىر ءبىر زاماندا، الدە ءبىر داۋىردە دۇنيە ەسىگىن اشقان ساتىنەن باستاپ، ناق وسى كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاسامپاز سيپاتىمەن باعالى، سوندىقتان ەشقانداي مادەنيەتتى تومەندەتۋگە، قورلاۋعا، قالا بەردى، جويۋعا بولمايدى. قازاق مادەنيەتى – ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس رۋحاني ءومىرىن قالىپتاستىرۋشى مادەنيەت. قازاق مادەنيەتى – كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ تىنىسى. مەملەكەتتىڭ ءمان-ماعىناسىن، مازمۇن-تاريحىن، باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن مادەنيەت. 3) استانانى ورتالىق قازاقستانعا كوشىرگەنىمىز ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني-الەۋمەتتىك تۇرعىدان ماڭىزى زور، دانا شەشىم بولدى. نەگە ەكەنىن ءاربىر قازاق جاقسى بىلەدى.

 

ديدار اعا، ءسىز تانىمال قالامگەرسىز. بىراق ءسىزدىڭ ەل تۋرالى، حالىق تاعدىرى تۋرالى اشىق ايتقان بىردە-ءبىر پىكىرىڭىزدى وقىماپپىن. ماسەلەن، جاڭاوزەندەگى قاندى وقيعا تۋرالى ءوزىڭىزدىڭ بۋىننان اسا تالانتتى سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى عانا پىكىر ءبىلدىردى. ال ءسىز كوپ جازۋشىلارمەن بىرگە ءۇن-ءتۇنسىز قالدىڭىز. قالامگەر دەگەن ەڭ ادىمەن حالىقتىڭ مۇڭىن ايتپاۋشى ما ەدى، حالىقتىڭ ورتاسىندا جۇرمەۋشى مە ەدى. ال ءسىز ۇنەمى بيلىك جاعىندا جۇرەسىز، اتاق پەن سىيلىق دامەتىپ... وسىنى دۇرىس دەپ ويلايسىز با؟ ەگەر حالىق بولماسا، ءسىز كىمگە كەرەكسىز، بيلىككە مە،الدە... راحمەت!

 

ساياساتپەن اينالىسپاعان جاقسى. اسىرەسە، شىعارماشىلىق تۇلعالارعا. ەگەر ساياسي ماقسات-مۇراتىم بار، ارمانىم كوپ دەسەڭىز، وندا ساياساتقا عۇمىرىڭىزدى ارناۋىڭىز كەرەك. ءتيىپ-قاشىپ جاساعان جۇمىستا بەرەكە بولمايدى، تەك جولىڭىزدى بوگەيدى. ادەبيەتتە ءار نارسەگە كوزقاراسىڭىزدى شۇعىل ءبىلدىرىپ وتىرىڭىز دەگەن شارت جوق. جازۋشى جاقسى جازا ءبىلۋى قاجەت. ءار نارسەگە ارالاسىپ، ساياسي بەلسەندىلىك تانىتۋدىڭ ار جاعىندا جەكە باستىڭ ساياسي مۇددەسى جاتىر. بىرەۋ دەپۋتاتتىقتى كوكسەيدى، ەندى بىرەۋ قىزمەت ىزدەيدى. ساياسات دەگەنىمىز ساۋدا. ءابجىل ساياساتكەر پىكىرىن بۇلداپ، ۇستانىمى مەن كوزقاراسىن ساتادى، قىمباتى بار، ارزانى بار، ءبارى ساۋداعا تۇسەدى. ەكى جاقتىڭ اراسىندا قاشاندا قاراپايىم حالىق اڭعارا بەرمەيتىن ساۋدا ءجۇرىپ جاتادى. بيلىكتىڭ ۇپايى تۇگەل، ساياساتىن وتە ساۋاتتى جۇرگىزەدى. بىراق، ەل ءۇشىن الاڭداعانسىپ ساياسي تۇعىرىن ساۋدالاعاندار دا – ساياساتپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ساياساتكەر تۇلعالار. ەشتەڭە دەي المايمىز.  

 

وكىنىشكە قاراي، ءبىز كاپيتاليستىك قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز، ءبىزدى نارىق بيلەيدى، نارىق بيلىگى جىلدان جىلعا كۇشەيە بەرەتىن بولادى، كاپيتاليزمدە اياۋشىلىق جوق، رۋحانيات تۋىندىلارىن نارىق باعالايدى، ءار شىعارمانىڭ قۇنى بار. جارناما – نارىقتىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى – بۇگىنگى كۇنى كينوعا، ەستراداعا، شوۋ-باعدارلامالارعا دەندەپ ەندى، تاياۋ جىلدارى ادەبيەتكە دە كەلەدى، بۇل جاقسى دا، جامان دا ەمەس.

 

شىنى كەرەك، ەگەر پىكىر ايتساڭىز، وندا پىكىرىڭىزدى قورعاڭىز، جۇزەگە اسۋىنا تالپىنىس جاساڭىز، ءبىر رەت ايتىپ، جوق بولىپ كەتۋ – جاي ءبىر كورىنۋ بولىپ قالادى.

 

جازا ءبىلۋ كەرەك، قالامگەردىڭ ءۇنى، جازۋشىنىڭ داۋىسى سول.

 

مىناداي پىكىر ايتاسىز: ء"سىزدىڭ ەل تۋرالى، حالىق تاعدىرى تۋرالى اشىق ايتقان بىردە-ءبىر پىكىرىڭىزدى وقىماپپىن”. وتىرىك. جاڭساق پىكىر. قاساقانا ايتىلعان ءسوز. كەزىندە، الىسقانداي الىسقانبىز. وعان تۇرسىن جۇرتباي، سەرىك نەگىموۆ، مۇرات اۋەزوۆ، عاريفوللا ەسىم، ءالميرا ناۋرىزباەۆا، اقاس ءتاجۋىتوۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ، تۇرسىن عابيتوۆ، جۇماباي شاشتايۇلى، ءاليا بوپەجانوۆا، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى، قۋاندىق تۇمەنباەۆ، اسىلبەك ىقسان، قايرات ءجۇنىسوۆ، مارالتاي، جاراس سارسەك، تالعات ەشەنۇلى، ومار جالەلۇلى، داۋرەن قۋات، قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى، ەرلان تولەۋتاي، كۇلپارا جۇماعالي، ەرەنعايىپ قۋاتايۇلى، رايا ەسكەندىرقىزى، سول كەزدەگى بارلىق قازاق جورنالشىلارى كۋا. ءۇزىپ-جۇلىپ تالاي رەت ورىسشاعا دا اۋداردى، ۇلتشىل دا، مارگينال دا اتاندىق. جوق، مەن – قازاقپىن. ەلىن سۇيگەن، جەرىن سۇيگەن، انا ءتىلىن سۇيگەن، ونەر-مادەنيەتىن سۇيگەن قازاقپىن. باسقا جۇرتتى سىيلاي بىلەتىن، وتانىنا تىنىشتىق تىلەگەن قازاقپىن. قازاق مۇددەسىن ورىس ءتىلدى گازەتتەردىڭ باسشىلىعىندا جۇرگەندە ورىس تىلىندە سان قورعاپ، سودان تاياق جەگەن دە قازاقپىن. قۋعىنعا دا ۇشىرادىم، تىزىمگە دە ءىلىندىم. ونى جانىبەك سۇلەەۆ ءتارىزدى سول كەزدە قاسىمدا جۇرگەن قازاقتار بىلەدى. بىراق، مەن ويىمنان، ەلىمە دەگەن ماحابباتىمنان اينىعان ەمەسپىن. ەشقاشان كەۋدەمدى قاعىپ، جاساعان ەڭبەگىمدى، كورگەن بەينەتىمدى بۇلداعان دا ەمەسپىن. ماعان ات قويىپ، ايدار تاعاتىندار قازاققا مەندەي-اق قىزمەت ەتسىن. 1996 جىلى سول ۋاقىتتاعى ۇكىمەت باسشىسى تۋرالى العاشقى سىن ماقالانى جازعان دا مەن بولاتىنمىن. اۋىل قۇرىپ جاتىر، قازاق بوسىپ جاتىر دەگەنمىن. ۇلكەن داۋ تۋعىزعان ماقالا. سىزگە نە دە بولسا، مەنىڭ "قارقارالى باسىندا" جانە "ماحامبەت فيلوسوفياسى" اتتى بەستومدىق شىعارمالار جيناعىمنىڭ العاشقى ەكى تومىن وقىڭىز دەگەن ءۋاج ايتار ەدىم.

 

 ديدار،يۋري كازاكوۆتان نەگە كوشىردىڭ؟ ءوزىڭ دە جازا الاتىن ەدىڭ عوي!

 

 

اتا تەاتردىڭ اتاقتى ءبىر رەجيسسەرىنىڭ ارقاسىندا ادام بولعانداردىڭ ماعان قارسى ويلاپ تاپقان قاستىعى. قاستاندىعى دەپ تە ايتسام بولادى ەكەن... جالپى، ءسىز قازاق ادەبيەتىنە، قالا بەردى، الەم ءسوز ونەرىنە تىڭ دۇنيە رەتىندە ەنگەن "مەن ءسىزدى ساعىنىپ ءجۇرمىن" دەگەن پوۆەسىمدى ايتىپ وتىرسىز با؟ وندا، اداستىڭىز. يۋري كازاكوۆتا، جالپى، الەم ادەبيەتىندە، مەنىڭ بىلۋىمشە، ونداي شىعارما اتىمەن جوق. ال ەگەر كەزىندە ماقالا تۇرعىسىندا قالاماقى ءۇشىن جازىلعان، تەك مەرزىمدى ءباسپاسوز جۇزىندە جارىق كورگەن، "تى ۆو سنە گوركو پلاكال" دەگەن اڭگىمەدەن تسيتاتالار كەلتىرىلگەن، جوعارىدا ايتىلعان پوۆەسىممەن اتتاس دۇنيەنى ايتساڭىز، وندا قويىپ وتىرعان ساۋالىڭىز – بىلە تۇرا جۇرتتى اداستىرۋ، قاساقانا قالىڭ ەلدى شاتاستىرۋ، ايتەۋىر ءبىر جاقسى نيەتتەن تۋماعان ساۋال قويىپ، مەنى مۇقاتقىڭىز، قۇلاتقىڭىز كەلىپ وتىرعانى انىق. بۇل – ءوز زامانىندا، "تىنىق دون" رومان-ەپوپەياسى ءبىر ورىس وفيتسەرىنىڭ شىعارماسى ەكەن، ميحايل شولوحوۆ سول تۋىندىنى  پايدالانىپ كەتىپتى دەگەن، ادەيى تاراتىلعان اۆانتيۋرالىق قاۋەسەتپەن بىردەي. ۇلى جازۋشى اقىماق، ەسالاڭ قۇساپ عۇمىر بويى ەل الدىندا جاساماعان قىلمىسى ءۇشىن وزىنەن ءوزى اقتالىپ ءجۇرسىن، باسقا دا دارىندى شىعارمالارىن جازا الماسىن دەگەن جاۋىزدىق نيەت، جاۋلىق ويدان شىققان، الدىن الا ادەيى جوسپارلانعان، قۋلىق-سۇمدىقتان تۋعان ناعىز ايارلىق، ناعىز قورقاۋلىق، ناعىز ىشتارلىق، ناعىز سايقالدىق بولاتىن. ءتۇپتىڭ تۇبىندە، وسى الىپقاشپا ءسوز بايتەرەكتەي الىپ جازۋشىنى بىردەن بولماسا دا، بىرتىندەپ جەرگە قۇلاتقانى دا راس. بىراق تا، ورىس توپىراعىنا تامىرىن تەرەڭ جىبەرگەن الىپ شىعارمالارىن ءوز بيىگىنەن قۇلاتا المادى. قالامگەر جازعان، سوزدەرى مارجانداي تىزىلگەن اسىل مۇراسى ءالى كۇنگە شەيىن سالتاناتىمىزدى اسىرىپ، جان سارايىمىزدى جايناتىپ، رۋحاني ساۋلەتىمىزدى جارىق ساۋلەگە تولتىرىپ، جارقىراتىپ تۇر. ساۋلەسىز ادامدار عانا قاراڭعىنى جارىپ شىققان جارىققا ءوش كەلەدى.

 

         دەسەك تە، مەن بۇل ارەكەتتى ۇلتقا عانا ەمەس، جالپى، ادامزات مادەنيەتىنە، عالامزات وركەنيەتىنە قارسى جاسالعان، كەشىرىلمەيتىن اۋىر قىلمىس دەپ ەسەپتەيمىن. سوندا، سول جىلدارى اتاقتى قالامگەر، اياۋلى تۇلعا قولجازبالارىن سۇيرەتىپ ەل ارالاپ جۇرەدى ەكەن، مەرزىمدى باسىلىمدار مەن ورتالىق باسپالارعا بارىپ، العاش تۇسكەن نۇسقالارىن كورسەتىپ جۇرەدى ەكەن... مەن، كەشىرىڭىز، قۇرمەتلى دوستىم، ءسىزدىڭ ارانداتۋىڭىزعا، تاراتقان وسەگىڭىزگە ەرىپ جۇرە المايمىن، بىرىنشىدەن، وعان ۋاقىتىم دا جوق، ەكىنشىدەن، قۇدايعا شۇكىر، ەركىندىك زامانى، ەشقانداي باسىلىمعا تاۋەلدى ەمەسپىز، كەز كەلگەن قارالاۋعا ۇمتىلعان، كولەڭكە تۇسىرۋگە تالپىنعان سوزگە دەر كەزىندە، ءوز ۋاقىتىندا جاۋاپ بەرۋگە دايىنبىز، الەۋمەتتىك جەلىلەر وعان زور مۇمكىندىكتەر تۋدىرىپ وتىر. بىراق، سىزگە دە، نە دە بولسا، مەنىڭ "قارقارالى باسىندا" جانە "ماحامبەت فيلوسوفياسى" اتتى بەستومدىق شىعارمالار جيناعىمنىڭ العاشقى ەكى تومىن وقىڭىز دەگەن ءۋاجدى تاعى دا ايتار ەدىم.

 

 ديدار اعا، شىعارماشىلىعىڭىزبەن وتە جاقسى تانىسپىن. ماعان قاتتى ۇنايدى. قويار ساۋالىم بىرنەشە:

1. شەت تىلدەرىنە اۋدارىلعان شىعارمالارىڭىز ءوزىنىڭ قازاقى بوياۋىن ساقتاپ قالا الدى ما؟

 

پىكىرىڭىزگە راقمەت. مەن شەت تىلدەرىنە شىعارمالارىمدى اۋدارعاندا، تارجىماشىلەرگە ەڭ اۋەلى تۋىندى ءوزىنىڭ قازاقى بوياۋىن ساقتاپ قالسىن دەگەن تالاپ قويامىن. سوندىقتان، اۋدارماشى ءماتىندى ەمەس، ستيل مەن اتموسفەرانى اۋدارۋى قاجەت، شەتەل وقىرمانىنا سول ەكەۋىن جەتكىزە ءبىلۋى ءتيىس.

 

2. ءبىزدىڭ ەلدەگى جاس قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن شەت تىلدەرگە اۋدارۋ جۇمىسى 0 دەسە دە بولادى. ەندەشە نەگە وسى جاستاردى شەت ءتىلىن مەڭگەرۋگە ۇندەمەسكە؟ ورتالىق اشپاسقا؟

 

كەزىندە مەن قازاق ءتىلىن، قازاق مادەنيەتىن شەتەلدەردە ناسيحاتتايتىن (گەتە ينستيتۋتى، سەرۆانتەس ينستيتۋتى سياقتى) اباي اتىنداعى ينستيتۋت قۇرۋ قاجەت، ول، ەكىنشى تاراپتان، قازاق ادەبيەتىن شەت تىلدەرىنە اۋداراتىن عىلىمي ورتالىق نەمەسە مەكەمە بولۋى ءتيىس دەگەن باستاما كوتەرگەنمىن. بىراق، ول باستامام قولداۋسىز قالدى. ەگەر دە وسى ينستيتۋتتى قۇرىپ، باسقار دەسە، ۇيىمداستىرۋعا، باسقارۋعا قارسى ەمەس، قابىلەت-قارىمى جەتەرلىك قايراتكەر تۇلعالار كوپتەپ تابىلادى، بۇگىن-اق جۇمىستى باستاپ كەتۋگە دايىن ازاماتتار ارامىزدا بارشىلىق.

 

3. قازىر ءبىزدىڭ ەل "ۇلتتىق يدەولوگيامىز نە؟" دەگەن ساۋالعا باس قاتىرۋدا. ءسىز باستاپ، جاس قالامگەرلەر قولداپ، وسى يدەولوگيا توڭىرەگىندە نەگە داۋىل تۇرعىزباسقا؟

 

قۇدايعا شۇكىر، ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاسىپ كەلەدى. ەلباسى ايتقان "ماڭگىلىك ەل" يدەياسى ماعان ۇنايدى. ەجەلگى ساقتار، عۇندار، كوك تۇرىكتەر تاريحىمەن، جازبالارىمەن ساباقتاسىپ، ۇندەسىپ جاتىر. قازاق قابىلداعان يسلام ءدىنى، ءۇش تۇعىرلى ءتىل، ەۋروپالىق جول، حالىقتار دوستىعى، تۇراقتىلىق، عىلىم-بىلىمگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكا، كىتاپقا تابىنۋ – سول يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولادى. مەن قازاقتىڭ ەۋروپالىق حالىقتار وركەنيەتىنە قوسىلعانىن قالار ەدىم.     

 

4. قولىنان قالامىن تاستاماي، ولەرمەن كۇي كەشسە دە ولەڭگە، پروزاعا ادالدىق تانىتىپ جۇرگەن جاستارعا ۇكىمەت نەگە ءجۇزىن بۇرمايدى، نەگە قولداۋ، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر جاسامايدى؟

 

ءبىرىنشى، مەن سول قايراتكەر جاستارعا (داۋرەن بەرىكقاجىۇلى، ليرا قونىس، اقبەرەن ەلگەزەك، رۋسلان نۇرباي، دارحان بەيسەنبەكۇلى، باقىتجان الديار، قايرات اسقاروۆ، ۇلاربەك دابەي، ماقسات مالىك، بەيبىت سارىباي، الماس تەمىرباي، ەلزات ەسكەندىر، باۋىرجان قاراعىزۇلى، باعدات مۇباراك، قويشىبەك مۇباراك،  ەرلان ءجۇنىس، جاندوس ءبايدىلدا، دينارا مالىك، سەرىك ساعىنتاي، راحات ءابدىراحمانوۆ، الماس مىرزاحمەتوۆ، ميراس اسان، ميراس مۇقاش، اياگۇل مانتاي، قانات ابىلقايىر، ارمان المەنبەت، ءومىرجان ابدىحالىقوۆ، جانات جاڭقاشۇلى، جاسۇلان سەرىك، الماس ءنۇسىپ، جانارگۇل قادىروۆا، اسىلزات ارىستانبەك، سالتانات سماعۇلوۆا، الىبەك بايبول، ەربول بورانشى، ەركىنبەك سەرىكباي، قاناعات ابىلقايىر، قانات ەسكەندىر، ەربولات ابىكەنۇلى), مادەنيەتكە، ونەرگە، ادەبيەتكە دەگەن ادالدىقتارى ءۇشىن كوپ راقمەت ايتامىن. ماحامبەتتەر! كەشەگى سەرىك تومانوۆ، تۇرسىن جۇماشتاردى دا ەسكە الىپ، شىعارماشىلىقتارى تۋرالى كەڭىنەن ايتىپ كەتكەن دە ءجون ەدى...       

 

مەملەكەت تاراپىنان جاستارعا، تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتىپ جۇرگەن  الەۋمەتتىك توپتارعا جاسالىپ جاتقان كومەك از ەمەس، بىراق، ارينە، ماسەلە تولىققاندى ءوز شەشىمىن تاپقان جوق، سوندىقتان بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءتۇرلى جولداردى قاراستىرىپ، ءبىر ناتيجە شىعارۋ كەرەك، بۇل، مەنىڭشە، ناۋقاندىق شارا ەمەس، جۇيەلى تۇردە شەشىلگەن ماسەلە بولۋى ءتيىس، ول ءۇشىن ءار اكىمدىكتەگى جاستار ساياساتىن قولدايتىن قورلارمەن، مەكەمەلەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، جولىن ىزدەپ، جۇزەگە اسىرۋدى ساۋاتتى جوسپارلاۋ قاجەت.

 

5. باتىستا جازعان دۇنيەسىن - ساتۋ، قالىپتى ءىس. قازاق ەشقاشان ءسوزىن ساۋدالاپ، بازاردىڭ تارازىسىنا سالماعان، كەرىسىنشە ءسوزدى بارىنشا قاستەرلەگەن حالىق. ەندەشە نەگە بىزدە ءسوز ۇستاعان قالامگەر قاۋىمنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس؟

 

بۇگىندە، ءسوز، زادى، كوپ قاسيەتىن جوعالتتى. بۇرىن ءسوزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بولاتىن، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى وتىرىك ايتادى، سەرت پەن ءسوز تەڭ ەدى، ايتتىڭ با – ورىندا دەيتىن ەدىك. ەندى بۇگىن سوزگە سەنبەيتىن بولدىق، جۇگىنۋدەن قالدىق. بۇگىندە مىندەتتى تۇردە ايتقان ءسوزىن تەكسەرەمىز، ءسوز بەرسە، ءبىر نارسەگە كەلىسسەك، ادامعا سەنبەي، كەلىسىمشارت جاساسامىز.

 

ۇلتقا ادال، ەلگە جاناشىر، جۇرتقا قامقور جازۋشىلاردىڭ سەنگەنى ءسوز ەدى. ول ەندى قالامگەرگە قورعان بولا المايدى. بۇگىنگى قوعامداعى ەڭ قورعانسىز، ەڭ قور ادام –  جازۋشىلار. ءسوزدىڭ قاسيەتىن ۇقپاعان قوعام سوزدە قاسيەت قالدىرمادى. ءسوز – ءارى شەكتەۋلى، ءارى شەكسىز كەڭىستىك.

 

ء«سوز – ءتىل. ءتىل –  بولمىستىڭ ءۇيى»، -  دەپتى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ دانىشپانى، ءپالساپانىڭ شىڭىنا جەتكەن الاپات ويشىل مارتين حايدەگگەر. دۇنيە، شەت-قيىرى جوق الىپ عارىش، ءبىز تىرشىلىك كەشىپ وتىرعان كەڭ-بايتاق عالام تەك ءتىلدىڭ قۇدىرەتى ارقاسىندا عانا ءومىر سۇرە الادى. ءتىپتى، جاراتىلىستىڭ ءوزى ءتىلدىڭ بوياۋىنان، ءسوزدىڭ ارىنەن پايدا بولعان تۇسىنىك. سوندىقتان، ۇلتتىق ءتىل –  حالىقتىڭ بولمىسى. ءتىل جويىلعاندا، حالىق تا جوعالادى. مەن قازاقپىن، مەنىڭ ءۇيىم – قازاق ءتىلى. انا ءتىلىم جوعالار بولسا، مەن دە ومىردە جوقپىن.

 

ءسوزدىڭ كيەسىن قايتارۋ قاجەت. “البەر كاميۋ – مەنىڭ دوسىم” اتتى ءبىر ەسسەمدە مىناداي جولدار بار:

"جۇرەك ەركىندىكتى ءسۇيدى. بوستاندىق كۇرەستە ەدى. ۇدايى كۇرەسۋ – تالاي جۇزجىلدىقتار بويى مەڭگەرىپ، داۋىرىمىزگە كەمەل ماشىق، اسقان شەبەرلىكپەن تۇرلەندىرىپ اكەلگەن – جازالاۋ، پىكىر الۋاندىعىمەن ساناسپاۋ، كوزقاراستى بۇرمالاۋ، كوڭىلدى باسۋ، ساعىن سىندىرۋ، جاپپاي ۇرەيلەندىرۋ، اباقتىعا تاستاۋ، قيناۋ، قورلاۋ، ار-نامىستى اياققا تاپتاۋ، دارالاپ دارعا اسۋدان توپتاپ اتىپ ءولتىرۋدى يگەرۋ ءتارىزدى – قياناتقا قارسى كوتەرىلۋ ەكەنى انىق، مۇنداي قاۋىپ جاعدايىندا ادامي قاسيەتىڭدى ساقتاۋ ءۇشىن نيتسشە سەكىلدى قانمەن جازۋ قاجەت ەدى، سول ۋاقىتتا قاننىڭ رۋح ەكەنىن تۇسىنەسىڭ، ءسوزدىڭ شە، ول قاي كەزدە جوعالىپ كەتىپ ەدى، توگىلگەن قان ەشقاشان كەپپەيدى، قۇرعامايدى.

بۇلىك وسىلاي تۋدى. كاميۋ جارقىن بولاشاققا قول سوزعان قايرات-جىگەردىڭ مۇقالمايتىنىنا، گۋمانيستىك يدەالدىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىنىنا، بۇلىكشىل ءدۇمپۋدىڭ شىرىقتى بۇزاتىنىنا، زۇلىمدىقتىڭ شەگىنەتىنىنە سەندى. بىراق، ويسىراي جەڭىلۋ جىلدام كەلدى. ول ەندى «قۇلاۋ» كىتابىنىڭ جەلىسىن سالماقتاۋعا كىرىستى. بۇل قۇس سامعار بيىكتەن، زەڭگىر كوكتەن توقتاۋسىز قۇلدىراۋ ەدى.

ەكزيستەنتسياليستىك اعىمنىڭ مەتافيزيكالىق ماسەلەسىن ارىپتەستەرىنەن دارا پىسىقتاعان كاميۋ ء«بىرىنشى ادام» رومانىن – اۆتوموبيل اپاتىنان باقيعا اتتانار الدىندا – ۇلكەن قيىندىقپەن جاڭا باستاپ جاتقان بولاتىن. اياقتالماعان شىعارما كاميۋدىڭ وزىنە ۇقسادى. ادامزاتتىڭ مول مادەني مۇراسىمەن جان-جاقتى تانىسا وتىرىپ، ول ۇلان-عايىر قاراما-قايشىلىقتارعا جولىقتى. ونى تۇزەتۋگە ءجۇز تولستوي كەرەك ەدى. كاميۋ قاۋعا ساقالدى تىنىمسىز شالدىڭ جارتى عۇمىرىن عانا كەشتى.

ول جالعىز بولدى، كافكا دۇنيەدەن ەرتە وزعان ەدى".

   

6. جاستارعا مىنا كىتاپتاردى وقىڭدار دەپ ناقتى ءبىر تىزىمدەردى ۇسىنا الاسىز با؟ قازاق قالامگەرلەرىنىڭ، الەمدىك قالامگەرلەردىڭ تۋىندىلارىنان.

 

قازاق ەرتەگىلەرى، اڭىز-ءافسانالارى، ەپوستىق جىرلارى، جىراۋلار مۇراسى، سال-سەرىلەر پوەزياسى، ماحامبەت، نىسانباي جىراۋ، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، جامبىل،  ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ماعجان، مۇستافا شوقاي، بەرنياز كۋلەەۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، سپانديار كوبەەۆ، سۇلتانماحمۇت، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت – "شۇعانىڭ بەلگىسى", "ەستاي اۋىلى", ساتتار ەرۋباەۆ، قاسىم، يسا بايزاقوۆ، ءسابيت – ء"ومىر مەكتەپتەرى", مۇقتار – "اباي جولى", "كوكسەرەك", "حان كەنە" (پەسا), عابيت – "ۇلپان", "بوراندى تۇندە", "كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە", عابيدەن مۇستافين، ەرماحان بەكماحانوۆ، الكەي مارعۇلان، اقجان ماشاني، حامزا ەسەنجانوۆ، پاۆەل ۆاسيلەۆ، جاپپار ومىربەكوۆ، ءادي ءشارىپوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، زەينوللا شۇكىروۆ، جۇماعالي سايىن، قاسىم قايسەنوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، مۇزافار الىمباەۆ، قاليجان بەكحوجين، ەسەت اۋكەباەۆ، حاميت ەرعاليەۆ، نۇفتوللا شاكەنوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، ابدىكارىم احمەتوۆ، بەرقايىر امانشين، تايىر جاروكوۆ، ءسايدىل تالجانوۆ، زەيتىن اقىشەۆ، احمەت جۇبانوۆ، ساعي جيەنباەۆ، زەيىن شاشكين، جايىق بەكتۇروۆ، قۋاندىق شاڭعىتباەۆ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ، نۇرسۇلتان الىمقۇلوۆ، امانجول شامكەنوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ – "اق بوز ات", پوۆەستەرى، اڭگىمەلەرى، قايرات جۇماعاليەۆ، ءىزتاي مامبەتوۆ، شاكەن ايمانوۆ، قابدىكارىم ىدىرىسوۆ، باكىر تاجىباەۆ، كاكىمبەك سالىقوۆ، ءابدىجامىل – "قان مەن تەر", مۇقان يمانجانوۆ "شال", "جىرتىق داپتەر", "ادام تۋرالى اڭىز" اڭگىمەلەرى، راحمەتوللا رايىمقۇلوۆ، مەڭدەكەش ساتىبالديەۆ، مىڭباي راشەۆ، توقاش بەردياروۆ، ساتتار سەيىتقازين، قاستەك بايانباەۆ، شونا سماحانۇلى، ءجۇسىپ التايباەۆ – قاسىم سۇلتان، سارجان، ەسەنگەلدى سۇلتاندار مەن كەنەسارى حاننىڭ جورىقتارىنا قاتىسقان "اعىباي باتىر" تۋرالى پوۆەسى، تۇرسىنحان ابدىراقمانوۆا، مارفۋعا ايتقوجينا، ەۆنەي بوكەتوۆ، ساپارعالي بەگالين – كەنەسارى جورىعى تۋرالى "تاسارال" پوەماسى، سادىقبەك ادامبەكوۆ، انۋاربەك دۇيسەنبيەۆ، اۋباكىر نىلىباەۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، اقان نۇرمانوۆ – "قۇلاننىڭ اجالى", ماعزۇم سۇندەتوۆ، ساكەنت ءجۇنىسوۆ، عابباس جۇماباەۆ، سوفى سماتاەۆ، مۇقتار ماعاۋين – "تازىنىڭ ءولىمى", "الاساپىران", ء"بىر اتانىڭ بالالارى", "ابدىعاپپار سەرى", "شىڭعىس حان" تەترالوگياسى، ءابىش كەكىلباي – "شىڭىراۋ", "گالستۋك ساتۋشى قىز", "كۇيشى", "حانشا-داريا حيكاياسى", ەركەش يبراھيم، اسقار سۇلەيمەنوۆ، ولجاس – ولەڭدەرى، ەسسەلەرى، "زەمليا، پوكلونيس چەلوۆەكۋ”، “از ي يا”، “يازىك پيسما”، “تيۋركي ۆ دويستوري”، “ۋلىبكا بوگا”، “پەرەسەكايۋششيەسيا پاراللەلي”، “كود سلوۆا”، شەرحان مۇرتازا، قاليحان – "اقتوقىم", "قوڭىر كۇز ەدى", سايىن – "كۇزگى بۇرالاڭ جول", "جابايى الما", ورالحان – "قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم", 1987 جىلى "جازۋشى" باسپاسىنان جارىق كورگەن، "ۇيقىم كەلمەيدى" اتتى جيناعىنا ەنگەن نوۆەللالارى، اڭگىمەلەرى، ەسسەلەرى، دۇيسەنبەك قاناباەۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، ءانۋار ءالىمجانوۆ – "ماحامبەتتىڭ جەبەسى", ءابىلماجىن جۇماباەۆ، سەيىتجان وماروۆ، ساعىنعالي سەيىتوۆ، ءسادۋ ماشاقوۆ، گەرولد بەلگەر، امەن ازيەۆ، كامەل ءجۇنىسوۆ، تولەن ابدىك، انەس ساراەۆ – 1992 جىلى قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولعان "ەدىل-جايىق" رومانى، "يساتاي – ماحامبەت" تاريحى، مەدەۋ سارسەكە – "قانىش ساتباەۆ", "ەۆنەي بۋكەتوۆ", "ەرماحان بەكماحانوۆ", روللان سەيسەنباەۆ، قالمۇحانبەت مۇقامەتقاليۇلى، شارىبەك الداشوۆ،  مۇقاعالي، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، رامازان توقتاروۆ، كامەن ورازالين، رىمعالي نۇرعالي، مۇقتار شاحانوۆ، ادام مەكەباەۆ، ءابدۋلحاميت مارحاباەۆ، تولەۋجان ىسمايىلوۆ، ديحان ءابىلوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قادىر مىرزا ءالى، تۇمانباي مولداعاليەۆ، نەمات كەلىمبەتوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، جۇماتاي جاقىپباەۆ، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، دۇكەنباي دوسجان، ءسابيت دوسانوۆ، سماعۇل ەلۋباي، دۋلات يسابەكوۆ، ءومىر كارىپ، يران-عايىپ، سابىرحان اسانوۆ، احات جاقسىباي، وتەجان نۇرعاليەۆ، جاراسقان ءابدىراشوۆ، نۇرلان ورازالين، نەسىپبەك ايتۇلى، اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا، ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ، باققوجا مۇقاي، ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ، ساكەن يماناسوۆ، ايان نىسانالين، تەمىرحان مەدەتبەك، ءداۋىتالى ستامبەكوۆ، جۇماباي شاشتايۇلى، ەسەنعالي، الىبەك اسقاروۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، سەرىك اقسۇڭقارۇلى، ابزال بوكەنوۆ، كۇلاش احمەتوۆا، رافاەل نيازبەكوۆ، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى، اسقار ەگەۋباەۆ، زاكىر اساباەۆ، ءجۇرسىن ەرمان، مارات قابانباي، تۇرىسبەك ساۋكەتاي، عالىم جايلىباي، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، جۇسىپبەك قورعاسبەك، باۋىرجان جاقىپ، اسىلبەك ىقسان، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى، سابىر اداي، سۆەتقالي نۇرجان، باۋىرجان قارابەكوۆ، نۇرعالي وراز، ايگۇل كەمەلباەۆا، ءامىرحان بالقىبەك، مارالتاي، ەرلان تولەۋتاي، ...

 

ۆيكتور گيۋگو – "الاستالعاندار" ("وتۆەرجەننىە"), ونورە دە بالزاك – گيۋستاۆ فلوبەر – "بوۆاري حانىم", ستەندال "قىزىل مەن قارا", اندرە مورۋا نوۆەللالارى، گي دە موپاسسان، البەر كاميۋ – "نەۆەرنايا جەنا", "مولچانيە", "پوستورونني", "چۋما", "پادەنيە", جان-پول سارتر – "توشنوتا", "بىتيە ي نيچتو", "ەكزيستەنتسياليزم – ەتو گۋمانيزم", الەن روب-گريە – "پلياج", روماندارى، فرانسۋازا ساگان پوۆەستەرى، جاك دەرريدا – "و گرامماتولوگي", "پيسمو ي رازليچيە" ، جان بودريار – "سيستەما ۆەششەي" (1968), "وبششەستۆو پوترەبلەنيا" (1970), "زەركالو پرويزۆودستۆا" (1973), "سيمۆوليچەسكي وبمەن ي سمەرت", "زابىت فۋكو", "سيمۋلياكرى ي سيمۋلياتسيا", "پارولي. وت فراگمەنتا ك فراگمەنتۋ", جيل دەلەز – "رازليچيە ي پوۆتورەنيە", "لوگيكا سمىسلا", "فيلوسوفيا يسكۋسستۆا", جان-ماري لەكلەزيو – "نەبەسنىە جيتەلي" جيناعى، "ديەگو ي فريدا", پاتريك موديانو – "كافە ۋتراچەننوي مولودوستي", "چتوبى تى نە پوتەريالسيا ۆ كۆارتالە" (بۇل كىتاپتى ىزدەپ ءجۇرمىن، بيىل جارىق كوردى)...

 

شەكسپير – “رومەو ي دجۋلەتتا”، “وتەللو”، “زيمنيايا سكازكا”، “ماكبەت”، “ۆەنەتسيانسكي كۋپەتس”، “كورول لير”، “گاملەت” ، روبەرت بەرنس، ۆوردسۆورت،  ۆالتەر سكوتت – ايۆەنگو”، “روب-روي”، “كۆەنتين دورۆارد”، “تامپليەرى”، چارلز ديككەنس – “تياجيولىە ۆرەمەنا”، “داۆيد كوپپەرفيلد”، “دومبي ي سىن”، بەرنارد شوۋ، دجوزەف كونراد، ارتۋر كونان دويل، گرەم گرين، ايريس مەردوك، ولدوس حاكسلي، دجوردج ورۋەل، اگاتا كريستي، ارتۋر كلارك، "پيكۆيكسكي كلۋب”، توماس ەليوت، ۋيليام باتلەر يەيتس، سومەرسەت موەم – "لۋنا ي گروش", "تەاتر" روماندارى، "رىجي" جانە باسقا اڭگىمەلەرى،  

 

نوۆاليس، يممانيۋل كانت، شەللينگ، فيحتە، شوپەنگاۋەر، گەگەل، فەيەرباح، نيتسشە، ۆيكتور فرانكل – "چەلوۆەك ۆ پويسكاح سمىسلا", مارتين حايدەگگەر – "رازگوۆور نا پروسەلوچنوي دوروگە", "بىتيە ي ۆرەميا", توماس مانن، فرانتس كافكا، ەلياس كانەتتي – "ماسسا ي ۆلاست", “گيتلەر پو شپەەرۋ»...

 

سەرەن اابە كەركەگور – "دنەۆنيك وبولستيتەليا", "يلي-يلي", "ستراح ي ترەپەت", "پوۆتورەنيە", "بولەزن ك سمەرتي", "پونياتيە ستراحا"...

 

الەكساندر پۋشكين – "پوۆەستي پوكوينوگو يۆانا پەتروۆيچا بەلكينا", "دۋبروۆسكي", "كاپيتانسكايا دوچكا", ميحايل لەرمونتوۆ – "حادجي-ابرەك", "بەلا", "گەروي ناشەگو ۆرەمەني", لەۆ تولستوي – "سوعىس جانە بەيبىتشىلىك", "قاجىمۇرات", "ۆوسكرەسەنيە", "سمەرت يۆانا يليچا". ن.ۆ.گوگول – "ۆەچەر ناكانۋنە يۆانا كۋپالا", “نوچ پەرەد روجدەستۆوم”، “ستراشنايا مەست، ستاريننايا بىل”، “يۆان فەدوروۆيچ شپونكا ي ەگو تەتۋشكا”، “زاكولدوۆاننوە مەستو”، "زاپيسكي سۋماسشەدشەگو", “ۆي”، “پوۆەست و توم، كاك پوسسوريلسيا يۆان يۆانوۆيچ س يۆانوم نيكيفوروۆيچەم” ، “شينەل”، "تاراس بۋلبا", فەدور دوستوەۆسكي – "نەتوچكا نەزۆانوۆا", "الباستىلار", "اعايىندى كارامازوۆتار", يۆان تۋرگەنەۆ – "اڭشىنىڭ جازبالارى", يۆان بۋنين – "انتونوۆسكيە يابلوكي", "دەرەۆنيا", "جيزن ارسەنەۆا", دميتري مەرەجكوۆسكي، نيكولاي بەردياەۆ – "يستوكي ي سمىسل رۋسسكوگو كوممۋنيزما", "ساموپوزنانيە", لەۆ شەستوۆ – "ۋچەنيە گرافا تولستوگو ي فريدريحا نيتسشە", "اپوفەوز بەسپوچۆەننوستي", يسااك بابەل "كونارميا", "ودەسسكيە راسسكازى", الەكساندر كۋپرين اڭگىمەلەرى، ميحايل بۋلگاكوۆ "ماستەر ي مارگاريتا", ۆلاديمير نابوكوۆ – "ماشەنكا", "لوليتا", ميحايل پريشۆين، كونستانتين پاۋستوۆسكي، بوريس پاستەرناك، يۋري كازاكوۆ، موريس سيماشكو، اننا احماتوۆا، مارينا تسۆەتاەۆا، يرينا ودوەۆسكايا، سەرگەي ەسەنين، يوسيف برودسكي... 

 

ريۋنەسكە اكۋتاگاۆا، ياسۋناري كاۆاباتا – "گولوس بامبۋكا، تسۆەتوك پەرسيكا" جانە باسقالارى، كويتيرو ۋنو – "بوگ كيتوۆ", يۋكيو ميسيمو...

 

اراب-پارسى ەرتەگىلەرى، “مىڭ ءبىر ءتۇن”، ناگيب ماحفۋز – “بەين ال-كاسرەين”، “كاسر اش-شوۋك” ي “اس-سۋككاريا”، “دەتي ناشەي ۋليتسى”، “ۋۆاجاەمىي گوسپودين”، “ۆور ي سوباكي”…

 

فەنيمور كۋپەر، گەرمان مەلۆيلل، مارك تۆەن، ستيۆەن كرەين، دجەك لوندون، ۋيليام فولكنەر، ەرنەست حەمينگۋەي، ۋيليام فولكنەر، فرەنسيس سكوتت فيتسدجەرالد، دجەروم دەيۆيد سەليندجەر، سول بەللوۋ، ەدگار لورەنس دوكتوروۋ، توماس پينچون...

 

مەنىڭشە، ءتىزىمدى شەكسىز جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.

 

7. جاس قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىق كۋحنياسىنا اينالاتىن، جاڭا اپتالىق ادەبي گازەت اشۋعا دەمەۋشى تاۋىپ بەرە الاسىز با؟

 

تاۋىپ بەرە المايمىن. سەبەبى، قازىر قاعاز گازەت كاسىبى ءتيىمسىز، كاسىپكەرلەر بۇل سالاعا قارجى سالا قويمايدى. مەنىڭشە، ينتەرنەتكە كوشۋ قاجەت.     

 

8. نەگە ءبىز وسى...

ورالحان بوكەي “اتاۋ-كەرە” اتتى شىعارماسىندا ءجيى قوياتىن سۇراعى.

وتباسىڭىز، جاقىن دوستارىڭىز جايىندا ايتا كەتسەڭىز.

ۇيلەنگەنمىن. ەكى قىزىم بار: ءازيزا جانە دانار. ءومىرىمنىڭ ءمانى. كوڭىلىمنىڭ ءسانى. ەكەۋى دە قازاق مەكتەبىندە وقيدى.

ءوز بۋىنىمداعى ناعىز "باسەكەلەسىم" دەپ كىمدى اتار ەدىڭ؟

ءوز بۋىنىمدا باسەكەلەسىم جوق. جالپى، قازاق ادەبيەتىندە باسەكەلەسىم جوق. مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ مودەرنيستەرىمەن دە (دجەيمس دجويس، توماس مانن، فرانتس كافكا، البەر كاميۋ، ەرنەست حەمينگۋەي، جان-پول سارتر) جارىسپايمىن. مەن، الەن روب-گريە ايتقانداي، ءوز مانەرىممەن جازا بىلەمىن. بولدى.

ديدار مىرزا، ءبىلىم بەرۋ (وبرازوۆانيە) تۇلعانىڭ بويىندا قانداي دا ءبىر دۇنيەتانىمدى لەگيتيميزاتسيالاۋ قۇرالى ەكەنىن ءسىز تۇسىنەسىز.

كەڭەستىك (ورىسشىل) جۇيەنى ورنىقتىرۋ تەتىگىنىڭ ءبىرى رەتىندە كسرو كەزىندە جۇرگىزىلگەن "ورىس ادەبيەتى" ءپانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاۋەلسىز قازاقستاندا جەكە ءپان رەتىندە وقىتىلۋى دۇرىس ەمەس قوي. بۇل ءپان رەسەي ومىرىنە، ورىس تۇرمىسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىم قالىپتاستىرادى. ونىڭ ورنىنا "شەت ەلدەر ادەبيەتى" ءپانىن ەنگىزىپ، ورىس ادەبيەتىن ونىڭ ءبىر بلوگى رەتىندە جۇرگىزۋگە قالاي قارايسىز. وسى ماسەلەنى ساراپشىلىق، ينتەلەكتۋالدىق ورتادا تالقىلاۋعا جانە رەتكە كەلتىرۋگە قانداي ۇلەسىڭىزدى قوسا الاسىز؟

دۇرىس ايتىلعان ءسوز. شەتەل ادەبيەتىن ەنگىزۋ قاجەت، تەرەڭدەتىپ وقىتقان ءجون. ورىس ادەبيەتى سول ءپاننىڭ قۇرامىندا بولسا دا جەتەدى. جاقسى وقىعان بالا ءبارىن دە وقيدى. دەسەك تە، ءبىز قاراڭعىلىق كوزىن بايلاعان شوۆينيزم مەن جارىق ساۋلە شاشقان ۇلى ورىس ادەبيەتىن اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك.

شەتەل ادەبيەتىن اۋدارۋ جۇمىسىن جانداندىرعان ءجون.

ديدار امانتايۇلى، بۇگىنگى قازاق قوعامىنا ادەبيەت، ونىڭ ىشىندە پروزا جانرى كەرەك دەگەن قاعيدانى قالاي دالەلدەپ بەرە الاسىز؟ 

ماتەماتيكادا – الگەبرا، كينەماتوگرافتا ارت – حاۋستىق فيلم، فيزيكادا – تەوريالىق فيزيكا ءتارىزدى كوركەم پروزادا اقىندىق پروزا سالانىڭ جاڭا قابىلەتىن اشىپ، كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، قالىپتاسقان بەينەلەۋ ءتىلىن كۇشەيتە، ارلەندىرە، دامىتا تۇسەدى. كەيىن سونى قولدانبالى ماتەماتيكا، جانرلىق كينوتۋىندىلار، جاڭا تەحنولوگيالار، كوممەرتسيالىق پروزا وندىرىستە پايدالانادى.    

 قالىپتاسقان پوستمودەرندىك جاعدايدا تۇپنۇسقا دەگەن بولمايدى، ءبارى ءبىر-ءبىرىن قايتالايدى، ارينە، بۇل كەزەڭنەن دە وتەمىز. تۇتىنۋ قوعامى قىزىققان دۇنيەسىن قىلعىتىپ جۇتا بەرەدى، راقاتقا بولەسە، لاززاتقا تويدىرسا بولدى. جولاۋشىلار ادەبيەتى (ۆوكزالنوە چتيۆو) وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. قوعام نە كورەتىنىن، نە وقيتىنىن، نە تىڭدايتىنىن، وكىنىشكە قاراي، ەكەۋمىزدەن سۇرامايدى. قايسىسىنا قىزىعادى، سوعان جۇگىرەدى. بۇل – پوستمودەرنيستىك كەزەڭدە پايدا بولعان ساۋىق مادەنيەتى (كۋلتۋرا سوبلازنا). "توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك" دەگەن رومانىمدا كەيىپكەرلەرىمنىڭ مىناداي سۇقباتى بار:   

 

“– جالپى، قانشا ولەڭ جازدىڭ؟

– كوپ.

– بەكەر تاستادىڭ.

– قازىر ەشكىم ولەڭ وقىمايدى.

– نەگە؟

– وقىمايدى.

– مەنىڭشە، پوەزيا وقىرمانى قالىڭ ءتارىزدى.

– جىر كىتابى جاستىق داۋرەندە جاقسى وقىلادى، باس قۇراعان سوڭ كىمگە كەرەك؟

– پوەزيادا شەك بار ما، تاقىرىبى ماڭگىلىك ەمەس پە؟

– ەندى، سەزىمدى تۇرمىس بيلەيدى.

– سوندا قالاي؟

– وكىنىشكە قاراي، ولەڭ-جىردىڭ شەگى بار ەكەن.

– تاقىرىبى تاۋسىلدى ما؟

– جوق، شىدامى. بۇرىن اقىنعا تاعدىر كەرەك بولاتىن، قازىر – PR.

– ءيا، PR اقشا تۇرادى.

– ەرتەدە ونەرپازدى تالانت جارىققا شىعاراتىن، بۇگىن جارناما تۋدىرادى.

– وكىنىشتى.

– جارناماسىز كىتاپ ساتىلمايدى، بەينەبايانسىز ءانشى تانىلمايدى.

– مۇمكىن، وقىرماننىڭ دا، تىڭدارماننىڭ دا ۋاقىتى وتكەن شىعار.

– باياعىدا كىتاپ قۇبىلىس ەدى، قازىر – تاۋار.

– ءساتسىز تاۋار.

 ول كۇرسىندى.

– مەرزىمدى ءباسپاسوز ءجۇزىن كورگەن ولەڭدەرiڭدi تۇگەل وقىدىم، – دەدi ول.

– ادەبيەتكە وبال، قازiر وعان ەشكiمنiڭ جانى اشىمايدى.

– كىم بىلەدى، زامان وزگەرۋى دە مۇمكىن عوي.

– جالپى، كiتاپتىڭ بولاشاعى، شىنىمەن، قىل ۇستiندە. تۇرمىسى ءتاۋىر ادام تىرشىلىكتەن تاجىريبە، ومىردەن تاعدىر، كiتاپتان تۇجىرىم iزدەمەيدi.

– ءيا، تاريحقا زەر سالمايدى.

– بىراق، كiتاپ ەشقاشان ولمەۋi كەرەك.

– نەگە؟

– بىلمەيمىن، مەنىڭشە، ولمەۋى كەرەك.

– قالاي؟

– كىتاپتا اجال بولمايدى.

بار iشiنە سiلتiدەي تىنىشتىق ورنادى. اسقات ماعان تاعى تولتىرىپ قويدى. مەن شانىشقىمەن قىزاناقتىڭ بiرەۋiن تۇيرەپ الدىم دا، اۋزىما اپارىپ، اقىرىن جەي باستادىم.

– كiتاپتىڭ ازعىنداۋى مۇمكiن.

– ول دا ءولىم ەمەس پە؟ – دەپ سۇرادى اسقات.

– جوق، ول – دەرت. داۋاسى بار، ەمى تابىلعان، شيپا قوناتىن سىرقات.

– قانداي ىندەت؟

– بۇل كەسەلدىڭ اتى – ەرمەك. كىتاپ اركiمنiڭ ەرمەگiنە، ساۋىقتىڭ تاماشاسىنا اينالىپ كەتۋi عاجاپ ەمەس.

– ءبارىمىزدىڭ مەيمانامىز اسقان ەكەن.

– بۇگىنگى مادەنيەت – ساۋىق مادەنيەتى.

– ءيا.

– مەنى كور، مەنى تات، مەنى ءسۇي، دەپ شاقىرىپ تۇرادى.

باردىڭ ەسiگi ايقارا اشىلىپ، تابالدىرىقتان ءناشتى كاستوم-شالبار كيگەن، گالستۋك تاققان قامىرىقتى بوزبالا اتتادى. ول مەنi شىرامىتىپ، بiزگە قاراي سامارقاۋ ءجۇرiپ كەلدi دە، ۇستەلگە جەتiپ كiدiردi. تۇرەگەلiپ، ونىمەن قۇشاقتاسىپ امانداستىم.

– سەنi iزدەپ ءجۇرمiن، – دەدi ول.

كوزدەرi شۇڭiرەيiپ، ءوڭi قاشىپ كەتiپتi. قالتاسىنان تەمەكi قورابىن شىعاردى. شەتىن جىرتىپ، بىرەۋىن سۋىردى، تiسiنە قىستىردى دا، قوراپتى قايتا قالتاسىنا سالىپ قويدى. سوسىن شىلىمىن تۇتاتتى، بiر مارتە سورىپ، بۇرق ەتكiزiپ ءتۇتiن جiبەردi. ەكەۋمiز تىسقا شىقتىق.

– كەيiنگi كەز شارشاپ ءجۇرمiن، – دەدi قامىرىعا سويلەپ.

– جۇدەپ كەتiپسiڭ.

– وزiمنەن شارشادىم.

– نەگە؟

 – قولىمنان ەشتەڭە كەلمەيدi. پايدا كوزدەپ، ولجا ىزدەپ، شارۋانىڭ جايىن، ءiستىڭ كوزىن ءبىلىپ، اقشا قوسىپ كورەمىن دە، اقىرىندا – زيان شەگiپ شىعامىن.

– داۋلەتى توسىن ارتىپ، تەز بايىعان ەشكىم جوق.

– ءتۇسىم ويلاپ، كىرىس كۇتىپ، بوسقا الدانادى ەكەنسىڭ.

– الايدا، كەيبىرەۋدىڭ دۇنيە-مۇلكى مولىقتى.

– بىلەمىن. شىندىق بار ما، ايتشى.

– ادىلدىك شە.

– ءامىر، بيلىكتىڭ يەسى قازىنا-بايلىقتى ۇرلاپ، توناپ وتىر.

– قىلمىسقا – جازا، ەڭبەكتىڭ زەينەتى جوق.

– قايداعى ىسمەرلىك، قايداعى بەينەتقورلىق.

– ەلدىڭ اتىنان مەملەكەت داۋلەتىن وزىنە جەكەشەلەندىرەدى.

– قورىقپايدى.

– ىرىس – قولىندا، ىرىق – وزىندە.

– زادى، ۇكىم جارلىق شاشقانشا، شەشىم جارىق كورگەنشە ورىندالادى.

– ۋاقىتتىڭ بەلگىسى – ارسىزدىق، زامانا كەلبەتى – كورنەۋ قيانات.

– ءيا، وبال-ساۋاپتى ۇمىتتى.

– بىلىمگە جۇگىنبەيدى، ويعا توقتامايدى.

– ىزدەنىستەرىمىز ءراسۋا بولدى.

– ءومىردىڭ ىرگەتاسى شايقالدى.

– كىتاپتاردى قايتەمىز، قانشاماسىن وقىدىق.

– راس. جاستىق شاق تولستويعا، دوستوەۆسكيگە، اۋەزوۆكە جۇمسالدى.

– ەندى ءبىز كىمگە كەرەكپىز؟

– بىلمەيمىن.

– جازىپ ءجۇرسiڭ بە؟

– ءيا.

– مەن ونى تاستادىم.

– بارiنە جەڭiل قاراۋ كەرەك. عۇمىردا ماڭگiلiك ەشتەڭە جوق ءتارىزدى.

– وسىلاي بۇكiل ءومiرiمiز زايا بولادى!

– ءار ادامنىڭ ءومiرi ماعىنالى، تەك ونى تابا بiلۋ قاجەت.

– بiر كۇنi وتىرىپ، شاراپ iشەيiكشi.

– بۇدان بiردەڭە وزگەرەتiن بولسا، iشەيiك.

– قاماريا كەتiپ قالدى.

– قۇدايدىڭ باسقاسىن بۇيىرتقانى دا.

– مەن ونى قاتتى جاقسى كورۋشi ەدiم، قالاي ۇمىتا الامىن.

– ۇمىتاسىڭ.

– ءوزiمiزدi الداپ جۇرگەنiمiزدi ۇقساق قوي.

– وزگەشە iستەي المايمىز.

– ۋاقىتىڭدى العانىما رەنجiمە. ماعان بiرەۋمەن سويلەسۋ كەرەك بولدى.

– ەشتەڭە ەتپەيدi.

– دوسىڭ با؟

– دوسىم.

– سەنi “ەسiك” مەيرامحاناسىنا ەرتiپ كەتەيiن دەپ ەدiم.

– كەيiن بiر ءجونi بولار.

– سەن تەك رەنجiمە.

– ۋايىم-قايعىدان كىم قۇتىلىپتى.

– رەنجiمەيسiڭ عوي.

ول قولىمدى قىسىپ، ءارi اينالىپ كەتتى دە، جولعا شىعىپ، ونى كۇتiپ تۇرعان جەڭiل ماشيناعا بارىپ ءمiندى. “جيگۋلي” ماركالى اۆتوموبيل باردىڭ جازعى الاڭىنان ۇزاي بەرiپ، كوز ۇشىندا جوعالدى. مەن بارعا ەندiم. داستارقانعا كەلiپ، جايعاسىپ جاتقانىمدا:

– بiردەڭە بولعان با؟ – دەپ سۇرادى اسقات.

– جاي.

– بiردەڭە بولعان شىعار دەسەم.

– جولى بايلانىپ... بەيشارا قايتسىن.

– ەسiمi قالاي؟

– قانات نۇربەكۇلى.

– كىسى ولگەندەي، نەگە سونشاما قارالى؟

– شارۋاسىنىڭ بەينەتى اسىپ كەتتى.

اسقات ريۋمكاسىن الىپ، تىلەك ايتۋعا وڭتايلاندى. بار iشiنە اعىلشىن تiلiندە، Witney Housten ورىن-داۋىنداعى، سۇلۋ ورنەكتى “I Am Every Woman” ءانi شالقىپ، سىزىلىپ كەستەلەنىپ توگىلدى. قۇيقىلجىپ، كيىپ-جارىپ، بىرتە-بىرتە جوعارى كوتەرىلگەن اۋەز اقىرىندا شارىقتاپ بيىككە جەتتى دە، تامىلجىپ قالىقتاپ تۇرىپ الدى. اۋەلەپ تۇرىپ، قايىرا ءۇزiلiپ كەتتi دە، قۇيىلىپ تومەن سورعالاپ، اسەم داۋىس قۇلاققا جاعىمدى ەستiلدi”.

 

        سوندىقتان، اقىندىق پروزا دا، كوممەرتسيالىق پروزا دا ءومىر سۇرە بەرەدى. قارسى كۇرەسۋدىڭ قاجەتى جوق، التەرناتيۆا سومداۋ كەرەك. مەن وسى جەردە بلوگتاعى جازبالارىمنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتسەم بە دەپ وتىرمىن:

كلاسسيكالىق كىتاپ دەگەنىمىز نە؟

 

بورحەس اقساقال جازعان ەكەن: “كلاسسيچەسكوي ياۆلياەتسيا تا كنيگا، كوتورۋيۋ نەكي نارود يلي گرۋپپا نارودوۆ نا پروتياجەني دولگوگو ۆرەمەني رەشايۋت چيتات تاك، كاك ەسلي بى نا ەە سترانيتساح ۆسە بىلو پرودۋماننو، نەيزبەجنو، گلۋبوكو، كاك كوسموس، ي دوپۋسكالو بەسچيسلەننىە تولكوۆانيا”.

قانداي كىتاپتاردى اتالمىش توپقا قوسۋعا بولار ەدى؟  

مەنىڭشە، حورحە لۋيس بورحەستىڭ “پو پوۆودۋ كلاسسيكوۆ” دەگەن ەڭبەگىندەگى اڭداتپاسىنا مىنا شىعارمالار جاقسى قوسىمشا بولار ەدى: “دون كيحوت”، “موبي ديك نەمەسە اق كيت”، “الباستىلار”، “اعايىندى كارامازوۆتار”، “فيەستا”، ء“جۇز جىلدىق جالعىزدىق”، “The Catcher in the Rye” (“ناد پروپاستيۋ ۆو رجي”), “ۇلى گەتسبي”، “ا la recherche du temps perdu” (“ۆ پويسكاح ۋتراچەننوگو ۆرەمەني”), “اباي جولى”، “كىشكەنتاي بەكزادا”، “بامبۋكتىڭ ءۇنى، ورىكتىڭ گۇلى”، “جاعاجاي” (“پلياج”), “اقتوقىم”، “انتونوۆ المالارى”، “پەرىشتەلەر كۇيزەلىسى” (“وپۋستوشەنيە انگەلوۆ”).

30 شىلدە، 2010 جىل

 

 اقىندىق پروزا

 

جالپى، مەن بولاشاقتا وزىمە ۇناعان، الەم ادەبيەتى اڭگىمەلەرىنەن قۇرالعان “نازقوڭىر” اتتى پروزا كىتابىن شىعارعىم كەلەدى.

مۇمكىن، بۇل اڭگىمەلەر جيناعىنا قازاق پروزاسىنان “كوكسەرەك”، “شۇعانىڭ بەلگىسى”، “زاۋرەش”، “اقتوقىم”، “كۇزگى بۇرالاڭ جول”، “بوراندى تۇندە” جانە “قوس شالقار” ەنىپ قالار، دەپ ويلايمىن.  

مەنىڭشە، پروزا بەس تۇرگە ءبولىنىپ، بەس دارەجەدەن تۇرادى:

1) الەۋمەتتىك-انتروپولوگيالىق پروزا (4-ورىندا، مىسالى، “قوڭىر كۇز ەدى”، “اي-پەتري اقيقاتى”، “كازينو”);

2) كوممەرتسيالىق پروزا (5-ورىندا، مىسالى، “زاھير”);

3) فانتاستيكالىق پروزا (3-ورىندا، مىسالى، “وڭ قول”);

4) مەتافيزيكالىق-فيلوسوفيالىق پروزا (2-ورىندا، مىسالى، “شىڭىراۋ”، “قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم”، “كوكسەرەك”);

5) اقىندىق پروزا (“پوەتيچەسكايا پروزا”، 1-ورىندا، مىسالى، “قوس شالقار”، “اقتوقىم”، “اڭىزدىڭ اقىرى”).

پروزانىڭ پاتشاسى – شوقتىعى بيىك اقىندىق پروزا، ەكىنشى تاراپتان، اقىندىق پروزا دەگەنىمىز – اق ولەڭ نەمەسە كادۋىلگى اسەم پوەزيا، جىر، قيسسا.

16 تامىز، 2010 جىل

 

داكە، 5 تومدىعىڭىزدى دايىنداپ جاتىرمىن دەگەن ەدىڭىز. 1-ءشى تومىن وقىدىق: قارقارالى باسىندا. وتە تاماشا. ەكىنشىسى باسپادا دەپ ەدىڭىز، ول شىقتى ما؟ قالعان ءۇش تومى دايىن با، الدە ويدا ءجۇر مە؟ جالپى ءسىز جازۋشىلاردىڭ جوسپارلاپ جازۋ دەگەن ءۇردىسىن قولدايسىز با؟

ساۋالىڭىزعا راقمەت! مۇقتار ماعاۋين جوسپارمەن جۇمىس ىستەيدى. بالزاك قۇرعان جوسپار، جاساعان ءتىزىمىن باسپاعا ساتىپ، شارتقا وتىرىپ، الدىن الا قالاماقىسىن تولەتىپ الادى ەكەن. حەمينگۋەي شابىت جازۋ بارىسىندا ويانادى دەگەن قاعيدانى ۇستانعان.

داكە، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ پەن ءامىرحان بالقىبەك تۋرالى ايتىڭىزشى. ول ەكەۋى قازاققا نە بەردى؟ ورتامىزدا ويناپ كۇلىپ جۇرسە، تاعى دا نە بەرە الار ەدى؟

مەن فەيسبۋكتەگى پوستىمدا تالاسبەك پەن ءامىرحان بالقىبەك تۋرالى كوپ جازدىم: ءبولىپ-جاراتىنى جوق، ەكەۋى دە وقىمىستى، ەكەۋى دە ينتەللەكتۋال، قاسقا ماڭدايلى الكەي مارعۇلاندار ەدى.

قايرات سۇگىربەكوۆ، عالىمجان مۇقانوۆ تۋرالى دا ۇمىتقان جوقپىن.

بيىلعى جىلدىڭ 25 ساۋىرىندە: “قازاق ادەبيەتiندەگi اسقار سۇلەيمەنوۆتەن كەيiنگi دارىندى وقىرمان ءامiرحان بالقىبەك ەدi... كوزi قاراقتى، كوكiرەگi وياۋ، كوڭiلi سەرگەك”، – دەپ جازىپپىن.

13 مامىردا تاعى دا قيىن تاعدىرى تۋرالى قالام تارتتىم، جازىپ وتىرعاندا كوزىمە جاس كەلدى: "اميرحان بالكىبەك، موي درۋگ ي موي ۆىدايۋششيسيا سوبەسەدنيك، كۋدا تى ۋشەل، كومۋ تى وستاۆيل ۆەليكۋيۋ ليتەراتۋرۋ، رازۆە گورود الماتى ي تۆويا ۆەليكايا ناتسيا نە ليۋبيلي تەبيا، تەپەر سپۋستيا منوگو دنەي ي نەدەلي، يا وسوزنايۋ، چتو تى ليشيل مەنيا پروستو سوبەسەدنيكا ي وپپونەنتا، يا نىنچە تولكو گوۆوريۋ ي گوۆوريۋ و تەبە، ي نيكتو نە زناەت، كاك ۋتەشات دۋمايۋششەگو و تەبە، ۆسپومينايۋششەگو و تەبە چەلوۆەكا، ترۋدنو بەز تەبيا، اميرحان بالكىبەك، وچەن ترۋدنو، يا پيشۋ تۆوە پوەتيچەسكوە يميا، كوگدا تى ناحوديشسيا نا دليننوي دوروگە ملەچنوگو پۋتي، نە ۆەدايا مارشرۋتى تاينستۆەننوي ۆسەلەننوي، تى ۋشەل زا يسچەزنۋۆشيمي شۋمەرسكيم ي اسسيريسكيم نارودامي، ۆوزموجنو، گدە-تو ۆ پاراللەلنوم ميرە تى ناشەل يح، سۆوي ۆاۆيلون ي ۆوينستۆۋيۋششيح تيۋركوۆ-كىپچاكوۆ، ەترۋسكوۆ ي درەۆنيح گرەكوۆ، ي يم چيتاەش نايزۋست پوەمى گومەرا ي "گلينيانۋيۋ كنيگۋ" ولجاسا سۋلەيمەنوۆا، تى ۆسەگدا زنال، چتو يستوريا ناچيناەتسيا س شۋمەرا، موي اميرحان بالكىبەك، تى ليشيل مەنيا ۋدوۆولستۆيا وت جاركيح سپوروۆ ي ديسكۋسسي، تى نەيموۆەرنو منوگو زناچيل دليا مەنيا، وليتسەتۆوريال مويۋ مولودوست، مى توگدا ناحوديليس ۆ پويسكاح چەگو-تو نەزابۆەننوگو ي ۆەچنوگو، ي ۆەريلي، چتو نايدەم يستوريچەسكۋيۋ پراۆدۋ، يستينا گدە-تو ريادوم، مى ۆەريلي ۆ تۆوي تالانت ي ەرۋديتسيۋ، اميرحان بالكىبەك، تى نە دولجەن بىل سۆەرنۋت س دوروگي تاك رانو ي تاك ۆنەزاپنو، تۆويا سمەرت وشەلوميلا مەنيا، يا سەيچاس پيشۋ ەتي ستروكي ي نە موگۋ ۋدەرجاتسيا... درۋگ موي، كاك تى نە زنال، ۆەد تى جە زنال، مى ليۋبيلي ي وبوجالي تەبيا، تۆوە تۆورچەستۆو، تۆوي ينتەللەكت، تۆويۋ ۋديۆيتەلنۋيۋ ەرۋديتسيۋ، تى بىل نۋجەن نام، تى بىل نۋجەن ي نەوبحوديم كازاحام، نارودۋ سۆوەمۋ، مى جدالي وت تەبيا چتو-تو ەششە بولشەگو ي گرانديوزنوگو، يا ۆەريۋ، ناستۋپيت تۆوە ۆرەميا، ۆەرنۋتسيا شۋمەرى ي پوەزيا، ۆوستورجەستۆۋيۋت ناستوياششايا دۋحوۆنوست ي پودليننايا كۋلتۋرا، ي توگدا مى تۆوە يميا ۆپيشەم زولوتىمي بۋكۆامي ۆ يستوريۋ كازاحسكوي ليتەراتۋرى ي يسكۋسستۆا”...  

30 قىركۇيەكتە تالاسبەك دوسىم جايلى: “كەنەسارىنى جاقسى كورۋشi ەدiڭ... مەن جوسپارلاعان رومان بiر-ەكi جىلدا جازىلۋى تيiس دەپ ويلايمىن. بۇل كiتاپتى مەن، تاكە، سەن جۇكتەگەن تاپسىرما، سەن تابىستاعان امانات دەپ تۇciنەمiن. كەنەسارىنى ايتقاندا، ەكەۋمiزدiڭ دە كوزiمiزگە جاس كەلۋشi ەدi. ازاتتىق جولىندا، ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، ءتۇن قاتقان جورىقتاردا جۇرگەندە، قازاقتىڭ سوڭعى حانى ەشقاشان ءوزi باستاعان كۇرەسiنiڭ ماقسات-مۇراتىنا كۇماندانىپ كورگەن ەمەس. كەنەسارى قازاق مەملەكەتiنiڭ تۋىن كوتەردi, حاندىق يەسiنiڭ "مەنiڭ شىندىعىم", "سەنiڭ شىندىعىڭ" دەپ ويلانىپ-تولعانۋىنا ەشقانداي ۋاقىتى بولعان جوك، ول ەل ءۇشiن كۇرەستi, تاۋەلسiزدiك جولىندا مەرت بولدى: ارپالىسقان ءومىر، جانتالاسقان جورىقتاردىڭ اقىرىندا اجال كۇتiپ تۇرسا دا، العان بەتiنەن قايتقان جوق، ۇلت مۇددەسiن ەشتەڭەگە ايىرباستاعان جوق، ەلدi ساتقان جوق، كەنەسارى قازاق ءۇشiن قازا تاپتى”.

ديدار، سەن العاشقى شىعارمالارىڭمەن-اق وقىرمان مەن ادەبي ورتانىڭ قاققا ءبولىنىپ پىكىر ايتۋىنا سەبەپ بولعان قالامگەرسىڭ. بىرەۋلەر سەنى ء"تىلدى بۇزىپ جازادى، ويتكەنى قازاقتىلىنىڭ قۇنارى بويىنا سىڭبەگەن" دەپ سىنادى. ءاليا، تالاسبەكتەر بولسا، "ديدار قازاق ادەبيەتىندە جاڭا باعىت قالىپتاستىرۋشى، ستيل تۋدىرۋشى قالامگەر" دەدى. جاڭىلىسپاسام سەنىڭ "كوزىڭنەن اينالدىم" دەگەن اڭگىمەڭدى تالداي وتىرىپ تالاسبەك مارقۇم "ادەبيەتكە ءتىلدىڭ كەرەگى جوق" دەگەندى ايتىپ قالدى. ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟ ءتىلسىز، وقيعاسىز ادەبيەت بولا ما؟

 

جاڭىلىستىڭىز. مەنىڭ "كوزىڭنەن اينالدىم" دەگەن اڭگىمەمدى تالداي وتىرىپ تالاسبەك مارقۇم "ادەبيەتكە ءتىلدىڭ كەرەگى جوق" دەگەندى ايتىپ قالعان جوق. جالا جاپپاڭىز. تالاسبەك مارقۇمنىڭ اسقاق وي-پىكىرىن، اسىل مۇراسىن، اياۋلى بەينەسىن بىلعاماڭىز. توپىراعى سۋىماي جاتىپ، توپىراق شاشپاڭىز. تالاسبەكتى قياناتقا بايلاپ بەرە المايمىز. جالعان اقپار. ءتىلسىز ادەبيەت بولمايدى. ال رومان، پوۆەست نەمەسە اڭگىمە ۋاقيعا جەلىسىنە قۇرىلىپ جازىلۋى شارت ەمەس. ۋاقيعاسىز جازىلعان ءارى سەنى جىبەرمەي ۇستاپ وتىراتىن شىعارما – ۇلى شىعارما. فلوبەر – سيۋجەتسىز كىتاپ جازۋدى ارمانداپ كەتكەن ەكەن. قالاعاڭ، قاليحان ىسقاق تا ماعان وسى ارمانىن ايتىپ ەدى... بىراق ، ول كىسى – "اقتوقىم" دەگەن عاجاپ نوۆەللا جازعان ادام. ءسوزىمىزدى تۇيىندەسەك: ءتىلسىز شىعارما جوق، ۋاقيعاسىز تاقىرىپقا قالام تارتۋ –قيىننىڭ قيىنى. سوزىمە دالەل بولسىن دەپ "كوزىڭنەن اينالدىم" دەگەن اڭگىمەمدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن:  

كوزىڭنەن

اينالدىم

 

اڭگىمە

 

ءبىرىنشى باسىلىم

 

توپ – توپ. قاز-قاز باسقان ەكى اياق – تاس جولمەن ىلگەرى ءجۇرىپ بارا جاتىپ – قالت توقتادى. ادەتتە شالقاسىنان اشىق ۇلكەن جارما قاقپا بۇگىن تيەگىنەن بايلانىپ جابىق تۇر. ول كىدىرىپ، داعدارىپ قالدى. توپ، ەكىنشى اياعىن كوتەردى، توپ. سوسىن، قاپىلىس توپىلداپ قايتا ءجۇرىپ بارا جاتتى. باتەڭكەنىڭ جەرگە تيگەن دىبىسى قۇمىعىپ شىعادى. توپ. جوپەلدەمەدە توپاتايدى قاعىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى، الدىنا تىزەرلەي قۇلادى. ادەمى توپى اقىرىن سىرعىپ، باسىنان سىپىرىلىپ ءتۇستى.

جەردەن سوزالاڭداپ تۇرىپ، ەڭسەلى دۋالعا تۇسىنبەي كوز سالدى. قارسى الدى تەگىس بوياما، اسەم سىرلانعان بيىك تاقتايلار. بەلدىك تەمىر بەكىتىپ تاستاعان – زىلدەي، تاستاي بەرىك داربازا. تىستان ارەدىك جايدارمان توپىرلاپ ءوتىپ بارا جاتقان توپ-توپ بالالاردىڭ ەرتەڭگى اۋا رايىن توپشىلاعان مايدا، جارقىن داۋىستارى ەستىلەدى. كونە توپوگرافيانى، قادىم زاماندى اڭگىمە قىلادى. ەرتەدەگى ۋاقىت، وتكەن داۋىردە – جاھاندا تىنىمسىز كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلدايدى. داۋىلداپ، بوراپ جاۋعان بۇرشاق تولاستامايدى، عالامدى جاڭعىرىققان كۇشتى دابىس كومىپ كەتەدى، تۇس-تۇستان الەمدىك تاسقىن قۇيىلىپ، توپان سۋ كەڭ بايتاق جازىق ءوڭىر قىر دالاعا اندىزداپ قاپتاپ، جاھاندى سەل باسقان دەسەدى. جايما-شۋاق كۇلكى، شات ۇندەر ءبىرسىن-ءبىرسىن الىستاپ، جويىلىپ بارادى. ول ىركىلىپ، اينالاسىنا زەر اۋدارىپ، ابايلاپ توڭىرەگىن شولدى.

قىمبات تاستارمەن كەستەلەپ شيمايلاعان توپى Close-Up مولشەرىندە ىرىلەنە كورىندى. Red One ءجۇزىن سيپاي جىلجىپ كيىمىنە توقتادى دا، ەسكى باتەڭكەسىنە اۋىستى، سوسىن شۇعىل تايقىپ، شەگىنىپ كەتتى. كادردا دالا كەلبەتى اشىلدى، مولدىرەپ جالپى كەسكىن شىقتى. ءالسىز ءۇن، كومەسكى سىبدىر، كۇڭگىرت دىبىس تەگىس جاڭعىرىپ انىق جازىلادى.

ول تەرىس اينالدى. ءۇيدىڭ قالقاسىندا قاسقىر قۇيرىق قاراعايلار ماناۋراپ قالعىپ تۇر. جىبەكتەي سامال توڭىرەكتى مايدا شارپىپ، ءيىس مايى تاناۋدى جارىپ مۇرىنعا كەلەدى. جەل اۋىپ، ىقتاسىن وزگەرسە، وسى ءبىر ادەمى حوش ءيىس جۇپارىن شاشىپ اسپانعا ۇشادى. اۋەگە شاۋىپ، بايلاۋلى مالداي شەشىلەدى. سىمپىلداپ كوگالدى سايدان قانات قاققان توپ-توپ كوك الا ۇيرەك سەكىلدى، قىشقىلتىم شايىر بۇرقىراپ كوتەرىلىپ، جان-جاعىنا مولىنان توگىلەدى. ءار ءىنجۋ-مارجان تامشى ۇزىلگەن مونشاقتاي شاشىلىپ، شۇيگىپ ىرعىن جۇتقان كەۋدەنى تولتىرادى. قاپىرىق شاھاردا قاپالاپ، تىنىس ىزدەپ توپىرلاعان جۇرت ساعىز مايىن ءسىمىرىپ، راحاتتانىپ ءيىستىڭ ءدامىن الادى.

كوشەدە ەرسىلى-قارسىلى ساپىرىلىسقان حالىقتىڭ قاراعاي اۋاسىنان ومىراۋى كەڭىپ، سارايى اشىلىپ كەتكەندەي – اق كوكىرەگىندەگى ۇمىتىلماعان جازعى-تۇرىم سازى كوڭىلىندە قايتا شىرقالادى. كەشە، كوكتەمگى اسپاندا جۇزگەن كۇمىس ايدا – پەيىشتىڭ تورىندە شالقىعانداي اۋناپ – قازداي قالقىپ ەدى. ميۋالى باۋ-باقشادان جۇپار اڭقىپ، كەلە جاتقان جازدىڭ لەبى شەرگە تولى جانىڭدى سەرگىتىپ، جادىراتقان بولاتىن. بار ادامدار، شىنىمەن، باقىتتى ەدى. قازىر شىلىڭگىر ىستىق، شىلدەنىڭ ورتا-سوڭى، لاق سۇمبىلە باسى. ەل توقىراپ قوڭىر كۇزدى توسادى. ميزام، اقىراپ، – سوسىن، الاساپىران قاۋىس، قارا سۋىق بوقىراۋدى ءبىرتۇرلى سامارقاۋ، ءۇنسىز، نەمقۇرايدى كۇتەدى.

ەسىك اشىلىپ، بوساعادان يت كورىندى. اۋەلى كۇشىك جۇگىرىپ شىقتى. سوڭىنان جەتەكتەگى، تاناداي، سالقى ءتوس، تارعىل دۇرەگەي اتتادى. تۇمسىعىنا شاقتاپ تۇمىلدىرىق، موينىنا اسەمدەپ قارعى باۋ تاعىپ قويىپتى. قايىستى ءتىلىپ، تاسپالاپ كەسىپ، ءورىپ تە، ءتۇيىپ تە جاساعان، قۇراعان، بايلاعان قالىڭ بىلعارى ۇستىنەن جارقىراتىپ تەمىر جۇرگىزىپ، تورلاپ ۇلكەن ءيتتىڭ تۇلا بويىن تۇمشالاپ تاستاپتى. باۋعا شىعىرشىقتالعان جىلتىر شىنجىردىڭ تىزبەكتەلگەن ءاربىر جەكە ءتۇيىنى ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، كوكتەن شاشىراپ تۇسكەن ساۋلەدەن جالتىلداپ، وقتا-تەكتە ويناپ كەتكەندە – قانجاردىڭ جۇزىندەي جارقىلدايدى. كۇشىك ەكى قۇلاعى سال-

پيىپ الدىنا جەتىپ كەلدى. مونتانى جاۋدىرەپ، بەيكۇنا قارادى. اۋپىلدەپ ەكى-ءۇش مارتە ءۇرىپ قويدى. سودان كەيىن – جاۋتاڭداپ، شوقيىپ وتىردى، شالت قوزعالىپ، لەپىل قاقتى. تىنىشتىقتى بۇزىپ شاۋىلدەپ، تاعى الدەنەشە دۇركىن قايتالاپ ءۇردى. ەلىگىپ، جەلپىنىپ، ءوز شۋىنا – ءوزى دۇرلىكتى. ماڭ توبەتتەي ماڭعاز قىدىرىپ، كەرەناۋ ماڭعان، تايىنشاداي حايۋانعا دۇرك ىلەسە جونەلدى.

شەتكى، وقشاۋ كىرەبەرىستەن قولىنا شولمەك ۇستاعان ءبىر جاس جىگىتتى بايقادى. ورتا جولدا توقتاپ، كونياگىن نازىك ريۋمكاسىنا سىزدىقتاتىپ قۇيدى دا، تارتىپ جىبەردى. قارسى الدىنا قاس قاداپ، جوق ىزدەپ ءسال تۇردى.

– كۇز باستالعاندا، الماتىدا وزىنە-ءوزى قول جۇم-سايتىندار قاپتايتىن ەدى. بىلتىر فۋاد ءاۆتوموبيلىن كوپىردەن قۇلاتىپ، ومىردەن كەتكەن-ءدى، قىستا ءۇپتى بولمەسىندە قاماريا تۇنشىعىپ ءولدى، الىشەر تاڭ الدىندا بۇكىل قولجازبالارىن ورتەپ، مارفۋعا كەلگەنشە، ءوز ۇيىندە ەلەڭ-الاڭدا اسىلىپ قالدى، ۇكىدەي مۇقتار قۇلازىعان مەدەۋ شاتقالىندا دوسىن بايلاپ قويىپ، قورادا ءوزىن-ءوزى قاپىلىس اتىپ تاستادى. فۋاد – وتكەلى كوپ ساين كوشەسىمەن كەلە جاتىپ – شالياپينگە جەتكەندە، كوپىردىڭ ارناسىن قاتتى جىلدامدىقپەن جويقىن سوعىپ، جيەكتەپ قويعان قورشاۋلارىن بىت-شىت قيراتىپ، بۇزىپ-جارىپ تومەنگە كولىگىمەن ءبىر-اق قارعىپتى، ءتىل تارتپاستان كەتىپتى دەيدى كورگەندەر. جازىقتى اجالدان يت باتپاقتاپ، ات سۇرىنەدى.

ول بورديۋرگە تىزە بۇكتى. باتەڭكە توپىلداپ قاسىنا جەتتى.

– مەن شارشادىم. ءومىر ءبىر-اق باعىتپەن ءبىر-اق مارتە جۇرەتىن اۆتوبۋس ىسپەتتى، تالاي ادام جول-جونەكەي قاراۋىتقان ايالدامالاردان ءتۇسىپ قالدى. ولار قايدا كەتتى، الدە سول ايالدامالاردا تۇر ما ءالى، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءومىردىڭ ەندى سول ايالدامالارعا قايتىپ سوقپايتىنىن بىلەمىن. ناق وسى ءسات ءبارىن ساعىنامىن. مەن عانا. باسقا – باسقانى ساعىنادى. سوندىقتان، ءتىرى بولۋىم كەرەك، ەرتەڭ كىم ولاردى ساعىنادى، تەك مەن عانا.

پاك جۇزىنە رەنجىپ قارادى.

– نەسىنە اسىعاسىڭ، ەكەۋمىز دە ەرتەڭ ايالدامالاردىڭ بىرىندە قالامىز، مۇمكىن، بىرگە، الدە – ەكى بولەك، ءبىر-بىرىنەن قاشىق، باعىت-باعدارىنان ايىرىلعان قوس ايالدامادا. تاعدىردىڭ سالۋى، عۇمىردىڭ ءمانى، تىرشىلىكتىڭ مۇراتى، امال نەشىك، قازا. ءيا، ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتى – بۇيرىق جىبەرمەيدى. بىلەسىڭ بە، قاراق، ءپولليدىڭ ايتۋىنشا، الەمدە وتىز التى سيۋجەت بار. حورحە لۋيس بورحەس ء“تورت مەزگىل” دەگەن اتاقتى تۋىندىسىندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وتىز التىنى ازايتىپ، ىقشامداپ ءتورت سيۋجەتتى عانا الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتادى. مەنىڭشە، الاساپىران دۇنيەنى بەينەلەيتىن جەلى بايانى، شىعارما ارقاۋى ەكەۋ-اق، وكىنىشكە قاراي، شەكسىزدىك ءتارىزدى ەگىز باستاۋدان تۇرادى: جۇپتىڭ بىرەۋى – جارلىق شاشقان قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىن كەيىپتەيتىن جاسامپاز حيكايات ءتۇرى، سىڭارى – قۇدايدىڭ جوق ەكەندىگىنەن ازاپ شەگەتىن بەينەتقور كىتاپتىڭ مازمۇنى. ءتۇر قاشاندا تۇرلەنەدى، مازمۇن ەشقاشان وزگەرمەيدى.

ۇنسىزدىك ورنادى.

– ءبىز قالالاردى الداعى عۇمىرىمىز ءۇشىن تۇرعىزامىز، بىراق ولار زيراتتار قۇساپ سوڭىمىزدان قالىپ جاتادى. شاھاردا تازا بولمىس، تابيعي كەلبەت جوق، قولدان سومدالعان، تىرشىلىك اتاۋلىعا قارسى، ءولى قۇبىلىس، كەنت – رۋحاني كەڭىستىكتە مادەنيەتتى شەڭبەرلەپ اينالعان جاساندى سەرىك. قالا، زادى، قاشاندا تۇپنۇسقا ەمەس. ۇيلەر – العاشقى شىن قىستاۋلاردىڭ، تاس ۇڭگىرلەردىڭ كومەسكى بەينەسى، شالا كوشىرمەسى. شايىرلاردىڭ جىرعا قوسقانى بەكەر، جالعان ماداق، ارزان اتاق، تاستاق كوشە، تەگىندە، ەسسىز قۇمارلىق، تويىمسىز ىنساپ، قاناعاتسىز اشكوزدىكتىڭ مەكەنى.

ەپتەپ جەل سوقتى. مايدا قوڭىر ومىراۋىن سامالدادى. ول ءسوزىن جالعاستىردى. داۋىسى ءبىرتۇرلى جارىقشاقتانىپ شىقتى.

– “بۇدىرايعان ەكى شەكەلى، مۇزداي ۇلكەن كوبەلى، قارى ۇنىمى سۇلتاندايىن ءجۇرىستى، ادىرناسى شايى جىبەك وققا كىرىستى، ايداسا قويدىڭ كوسەمى، سويلەسە قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى، ۇستاسا قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى، قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعى، بيلەر وتتى بي سوڭى، بي ۇلىنىڭ كەنجەسى، بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى، بيدايىقتىڭ كول جايقاعان جالعىزى، بۇلۇت بولعان ايدى اشقان، مۇنار بولعان كۇندى اشقان، مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ اراسىن ءوتىپ بۇزىپ ءدىندى اشقان ءسۇيىنىشۇلى قازتۋعان!!!”

قازتۋعاندى ايتقاندا، ءسوزى قاتتى ەستىلدى.

– “سەرە، سەرە، سەرە قار، استى كىلەڭ، ءۇستى مۇز، كۇن-ءتۇن قاتسا جىبىمەس، مەن كولىككە قوسىمدى ارتقانمىن، كومبىدەي ارۋ جالارعا كۇرەكتەي مۇزدى توڭدىرىپ، كىرمەمبەس اۋىر قولعا باس بولىپ،” – دەپ ءبىر توقتادى ول. 

كەنەت ايقاي سالدى:

– “كۇڭىرەنىپ كۇن تۇبىنە جورتقانمىن!”

ول زور داۋىستان ءدىر ەتتى.

– “دۇنيەنىڭ باسى سايران، ءتۇبى ويران، وزار سويدى بۇ دۇنيە ازاۋلىنىڭ ايمادەت ەر دوسپامبەت اعادان”، – دەدى ول، – اۋ، قايداسىڭ، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم، جاۋھار-حانىم، عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىم، توقتار-بەگىم، اق-

قوزى-بيكە، جاعان-بيكە، حوچا-پاتشايىم، جاعىم-حانىم. كوزىمە ءبىر كورىنشى، انار، جانار، گۇلميرا، ساۋلە، بوتا، اينۇر، اسەم. بەۋ، مارجان، شىنار، ەلميرا ءبىر كورىنەر كۇن بار ما.

ىلگەرى باستى. كوزىنە ءسۇيىر تۇمسىق ىقشام تورعاي ىلىكتى. جۇپىنى قۇس شارباقشادا قونىپ وتىر. تەز قوزعالىپ، شالت قيمىلدايدى. ۇشىپ، تومەن ءتۇستى دە، ناننىڭ قيقىمىن، كۇنباعاردىڭ ءدانىن تەرىپ كەتتى. قۋناق ارەكەتى جۇزىنە كۇلكى ءۇيىردى. توسىن، جوپەلدەمەدە قاراشىعى تارىداي، سۋىق جانارى تىكتەلە قادالعاندا، اسىلى، بويى مۇزداپ سالا بەردى. ىشىندە قيمىل-ارەكەت ءجۇرىپ جاتقان Red One وبەكتيۆى قاھارماننىڭ شاعىن بەينەسىن Medium Long Shot مولشەرىندە ءتۇسىردى. قوڭ تورعايدىڭ قاسىنان ارشىن ءتوس كەپتەر پايدا بولدى. ۋاقيعانى اڭدىعان كوز ەندىگى كەزەك نازارىن جاڭا وبرازعا اۋداردى. اق قاۋىرسىندى، توبەسىندە سالدە ءتارىزدى كەكىل شاشاق بار، ۇلكەن جەمساۋلى، قۇيرىعى ۇزىن، تەگى، ەرتەگىنىڭ قۇددى اسەم كوگەرشىنى، قاھارمانى سەكىلدى. Camera كەيىن شەگىنىپ، كەپتەر Full-Length Shot كولەمىندە پىشىندەلدى. تار اۋلانى ءجىتى باقىلاعان اينەك وقتا-تەكتە كولدەنەڭدەپ شىرقاۋ بيىكتەن جارقىراعان التىن كۇنگە شاعىلىسادى.

ۇيدەن موينىنا تورقا سالعان قارا تورى ادەمى كەلىنشەك شىقتى. تورىققان اجارىندا توبىلعى ءتۇس قامىرىق، سولعىن شىراي، جاقسى ۇمىتتەن كۇدەرىن ۇزگەن قاپا بار. ول باتەڭكەسىن سۇيرەتە قوزعالدى. سۇيرەتىلىپ ءۇش-ءتورت قادام باسقان سوڭ، اياقكيىمىن جەڭىل كوتەرىپ، توپىلداتىپ شۇعىل ءجۇردى. كوپ ۇزاماي، كوڭىلىن تورى الا مۇڭ جاۋلاعان قاپادار سۇلۋدىڭ الدىندا تۇرعان. ايەل تىزە بۇگىپ، جۇرەسىنەن وتىردى. سوسىن، ونى ەكى قولىنان ۇستاپ، اق قۇبا جۇزىنە دەن قويىپ، سىناقتى، مۇقيات قارادى، قورقىنىش تۇنەپ، ۇرەي قونعان الپەتىن ءبىرشاما ۇزاق قىزىقتادى.

– قورىقپا، – دەدى ول قامىرىعا سويلەپ، – تالايسىز، باقسىز مەنىڭ دە كوڭىل-كۇيىم جوق.

ازداپ قاۋىپ ويلادى. جاتسىنىپ، كەيىن شەگىنىپ بارا جاتىپ – ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى.

– دۇرىس.

ايەل وزىنە قاراي تارتتى. نە دەرىن بىلمەي، توسىلىپ، ءبىرسىپىرا بوگەلدى. قايتا قۇشاقتاپ، مەيىرلەنە قۇشتى. ەندىگى كەزەك ساف كۇلكىسىن ءۇنسىز تاماشالادى. ول كەنەت ىشقۇسا نازارىن، توستاعانداي ادەمى، جاسقا تولى كوزىن، توسىن جۇدەپ، سۋى قايتقان تەمىردەي جاسىپ، كۇيرەپ سىنعان ءتۇرىن كوردى. داۋىسىن شىعارىپ، جىلاعىسى كەلدى. توسىرقاپ، كەيىن شەگىندى.

– شەر ساعىنىشتان قورعايتىن تورعاۋىت ءتارىزدى، ۋايىم-قايعى تىرشىلىكتى ءتۇن مەڭدەپ، تۇنەك باسقانداي قارايتىپ، دۇنيەنى الدەبىر باسقا، قارابارقىن تۇسكە بوياپ جىبەرەدى، سوندا ۇنەمى قامىعىپ، قايعى شەگىپ ءجۇرىپ پەندە بەيقام شەرگە ۇيرەنىپ، ماشىقتانىپ كەتەدى. زادى، بەينەت داعدىعا اينالادى. ادەتكە سىڭەدى، كوڭىل دانىگەدى، جانى قۇنىعادى.

كەزدەيسوق، بوتەن كەلىنشەك ەگىلىپ، سولقىلداپ جىلادى. اپاق-ساپاق زاۋال شاقتا ەمەس، بەيساۋات مەزگىل، قاپەرسىز، قامسىز ۋاقىت بورداي ەزىلدى. قابىرعاسى سوگىلىپ، وزەگىن ءورت شالدى، جىگەرى قۇم بولعانى – نامىسىن شوقتاي قارىدى. ەنتىگىپ، القىنىپ بارىپ توقتادى.

– بۇگىن نيگەر زەڭگىردەن قۇس سەكىلدى قۇلداپ، جى-راقتا توپشىسى سىندى.

تۇنىق، مويىل كوزدەرىمەن ماڭايىن شولىپ ءوتتى دە، كەنەت ءجۇزى قايتا تۇنجىراپ بەتىنە تىك قارادى. تاناداي جارقىراپ، ۇشقىن شاشقان جانارى وتتاي ەكەن. كۇلىمسىرەپ ەدى، كەلىنشەك تە ەزۋ تارتتى. قاپىدا، ىرگەدەن تەرەزە اشىلىپ، ىشتەن جاس بوزبالا جىگىت كورىندى.

– زەريزا قايدا، – دەپ سۇرادى ول، – قۇنتتاپ ساقتاعان زەريزا قايدا؟

– ءدۇر، گاۋھار، مەرۋەرت، اقىق، ءزۇبارجات، جاقۇت، لۇھلۋ، تاباس، لال.

– باتيا شە.

– قوبديشاداعى ما؟

– ءيا.

– بىلمەيمىن.

– قوش بول، نيگەر-پاتشايىم.

– فەرداۋسي، قوش، مەنى ۇمىتپا، قاشاندا جادىڭدا تۇت.

– سەنى، نيگەر-سۇلتان-بەگىم، ماڭگىلىك ەسىمدە ساقتايمىن.

جاس بوزبالا جىگىت جىلاپ تۇردى. اعاش تەرەزە قايىرا جابىلدى. ايەل دۋالعا تاقاپ، جارما قاقپادان تاعى ءبىر ەسىك تاپتى. قوسالقى ەسىكتى اشىپ، تابالدىرىقتان سىرتقا اتتادى. ار جاقتا تۇرىپ:

– ساعان بولمايدى، – دەدى.

كوڭىلدەنگەن ايەلگە قاراپ، قايتا جىلى كۇلىمسىرەدى.  

– ۇيدەن شىقپا، – دەدى نيگەر-پاتشايىم، – الىسقا ۇزاپ نە تاباسىڭ، ءبىز بىلمەيتىن جاقتاردا دا ەشتەڭە جوق.

توپسالارى جايلاپ، باياۋ قوزعالىپ، ەسىك تەمىر جاقتاۋلارىنا شۋسىز، اقىرىن سوعىلدى.

– بىراق، قالادا عانا ءومىر بار، كوشەگە شىق، اقجولتاي باتىر، – دەدى ايەل سىرتتا توپىلايى دامىل-دامىل توقىلداپ ۇزاپ بارا جاتىپ.

ول ءبىر-ەكى اتتاپ، سوڭىنا بۇرىلىپ قارادى. ءتۇرلى كولەمدە, Detail, Close-Up, Medium Close-Up, Close Medium, Medium Long Shot, Full-Lenth Shot, Long Shot ايادا مولشەرلەنىپ Focus بىرنەشە مارتە وزگەردى.

مول جاز دالاعا سىيماي تۇر. دۋالدان، قاراعاي-لاردان، ءورىم تاستاردان مەزگىلدىڭ ىستىق تابى اڭعارىلادى. ىرگەدەن تاسىعان ماۋسىم توڭىرەگىن جايلاپ، قورشاۋلاردان توگىلىپ، سىرتقا اقتارىلادى. جاز ساۋمالاپ ەسىكتەن كىرىپ، تەرەزەدەن سىعالايدى. تۇلىمشاعى جەلبىرەپ، ءۇي-ۇيدەن قۇنتاقتى بالا سەكىلدى جۇگىرىپ شىعادى دا، داڭعىلداردى، بۋلۆارلاردى ارالاپ، ۇكىدەي جەلكىلدەپ كەتە بارادى. كوشە-كوشەدەگى گۇلزارلاردان ەسەدى، شارپىعان قىزۋى ترامۆاي رەلستەرىنەن بايقالادى. ىسسى قاۋدىراق ءشوپ، قاڭسىعان تاقتاي قورالار، ەڭسەلى، بيىك عيماراتتاردان سوعادى. قۇم باسىپ، اڭقا قۇرىپ، ءشول كەپتىرىپ، تاڭداي كەۋىپ، جالىن اتىپ قاتالاتادى.

ءدۇر الماتى، ءسويتىپ، ءبىر كۇنى دۇرلىگىپ – دۇلدۇلدەي دۇركىرەپ – دۇركىن-دۇركىن ساۋدىراپ نوسەرگە شومىلادى. ءيى قانىپ، قۇنارى بايىعان ساۋمال اۋا كەمپىرقوساقتانىپ جىبەكتەن ورامال تارتادى. تەگىندە، جاڭبىرى كوپ جىلدارى قالا وزەندەرى تابانىنا ءيىرىلىپ تاس بايلانادى. سەرۋەنگە شىققان جاس الماتىلىقتار سۋ قايتقاندا تاستاردى اۋدارىپ، توسپالاردان ويدا- جوقتا بىردەڭە تاۋىپ الۋعا دامەلەنەدى.

وزىنە ۇڭىرەيىپ قاراپ تۇرعان Camera وبەكتيۆىن كوردى. كۇلىمسىرەدى. شىلدەنىڭ جايما-شۋاق كۇندەرى، جازعى مول باقىت – تۇگەل سىيعان كۇلكى – شىنىدان توقتاماي، ءۇردىس توڭكەرىلىپ ءوتتى دە، تورتكىل كادردا ادەمى مولدىرەپ، Close-Up مولشەرىندە تاماشا، اسەم كەستەلەندى. كەنەت ءبىر ايەلدىڭ اشىق قوڭىر داۋىسى ەكەۋارا تىنىشتىقتى بۇزدى:

– كەنەسارى-ناۋرىزباي!

تىزبەكتەلگەن كادرلار تاسقىنى قالت توقتادى. Red One جۇزىندە – كۇلگەن ءسابيدىڭ اياۋلى بەينەسى قالدى.

 

الماتى، 26 قاڭتار، 2011 جىل

 

 

قازىرگى مودەرنيستىك، پوستمودەرنيستىك اۆتورلاردىڭ باستاۋىندا كلاسسيكتەر تۇر. كلاسسيكتەردەن وقىپ وتىرىپ نەشە ءتۇرلى فورمالاردى تابۋعا بولادى. مىسالى، چەحوۆ، مىسالى، گوگول، مىسالى، بەيىمبەت، مىسالى، جۇسىپبەك پەن اۋەزوۆ، مىسالى، كاۆاباتا، مىسالى، ا. ريۋنەسكو. ت.ب. باۋىرىم، ءبىر كۇنى سەن دە وسى ءداستۇرلى ادەبيەتكە كەلىپ ات باسىن تىرەيتىن سياقتى كورىنەسىڭ دە تۇراسىڭ. تەكستتى سىعىمداۋ، ويدى جاسىرىپ بەرۋ، گروتەسك ارينە دۇرىس، بىراق شىن جازۋشىنىڭ تىنىسىن اشاتىن كلاسسيكا عوي. قالاي ويلايسىڭ؟

تالاسبەك مارقۇم: "قاراعىم، كلاسسيكا دا – ءساتتى ەكسپەريمەنت", – دەپ جازىپ ەدى. ءبىر اڭگىمەسىندە مۇقتار ماعاۋين اعامىز ماعان: “سەن ەۋروپانى ارالاپ، كەيىن، ءبارىبىر، قايتا اينالىپ ەلگە قايتاسىڭ”، – دەگەن ەدى. دەسەك تە، مەن سىزگە مودەرنيزم دەگەنىمىزدىڭ نە ەكەنىڭ تۇسىندىرە كەتەيىن: “مودەرنيزم، – دەپتى يوسيف برودسكي، – ەست ليش لوگيچەسكوە سلەدستۆيە – سجاتيە ي لاكونيزاتسيا – كلاسسيكي”.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ۇلى مودەرنيستەرىنىڭ ءبىرى ەرنەست حەمننگۋەي تۋرالى ەسسەمدى نازارىڭىزعا ۇسىنايىن.

 

 

    

قوش بول، ادەبيەت!

                                                          ەسسە

 

مەنى شايىردان جازۋشىعا اينالدىرعان ەرنەست حەمينگۋەي، سودان كەيىن – البەر كاميۋدىڭ جەرورتا تەڭىزىن اشتىم. كاميۋ دەگەنىمىز – جالعان ماحابباتقا جازا كەسۋ، اجالدىڭ اۋىتقىماي تۋرا كەلە جاتقاندىعىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋ، عۇمىر قاعيداسىن جاڭادان قالىپتاستىرۋ. تىڭ مازمۇن – تولىعىمەن سەزىمگە بەرىلۋ، تىرشىلىكتىڭ مۇمكىندىكتەرىن تۇبىنە جەتكەنشە سارقۋ. حەمينگۋەي – ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتارتىبى، كاميۋ – ويلاۋ جۇيەسى.

كىتاپ قۇرىپ بارادى. بىراق، كىتاپ قۇرىپ كەتەتىندىگىمەن باعالانباۋى قاجەت. ونىڭ قاسيەتى ورتەپ جىبەرسەڭ دە ەش جانبايتىن قولجازبالار ەكەندىگى مەن كەزدەيسوق جولىقتىرىپ قالعان پەندەنىڭ جان دۇنيەسىن كەرى اۋدارىپ تاستاۋىندا شىعار.

جاقسىلىق قالقىپ سۋ بەتىنە شىعادى، زۇلىمدىقتى قۇردىم دوڭگەلەتىپ تەرەڭىنە الىپ كەتەدى. ماڭگىلىك ساپارىنا اتتانسىن، عالامعا ادەمىلىك پەن اۋەزدىلىك ۇستەمدىك جۇرگىزسىن، بار الەم قارا ءسوزدىڭ قۇلاق كۇيىنە كەلتىرىلسىن.

حەمينگۋەيدى كينوعا قانشا تۇسىرسەك تە كينورەجيسسەر قيالى ونىڭ ءبىر سويلەمىنە تۇرا ما ەكەن. ناعىز پروزادا جويىلمايتىن قۋات بار، عاسىرلار ارناسىنان تاسقىنداپ قۇيىلعان سانسكريت جازبالار سەكىلدى عاجاپ سويلەمدەر دە ءتول داۋىرىندە ۇمىتىلىپ كەتىپ، زاماندار وتە كەلە، ءوزىنىڭ اسقار بيىگىنە قايتا ورالادى. شەكسپير پوەماسىن جازسىن، تولستوي دانالىق تۋرالى جارلىق شاشسىن، بەيىمبەت حالىقتىڭ مۇڭىن شاقسىن. ادەبيەتتى كەبىنىنە وراپ، تابىتىنا سالۋ – اسىعىستىق. كىتاپ ۇڭگىرىنە قايتادى.

عاسىر ءداستۇردىڭ بۇزىلۋىمەن باستالدى. ۇيرەنشىكتى داڭعىل جولايرىققا كەلدى، اربانىڭ دوڭعالاعى قيرادى، جۇرەكتى ءورت شالدى. دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءولىمنىڭ بەت-بەينەسىن كورسەتتى، قاننىڭ ءيىسى، ءتۇرى قانداي بولاتىنىن بىلدىك، قاسقىردىڭ ازۋى جامباسىمىزعا باتتى. ادامگەرشىلىك سەنىمنەن ايىرىلدى. قايىرىمدىلىق مۇڭ-شەر، قايعى-قاسىرەت، ازاپ-بەينەتكە كومەكتەسپەدى. ەلدىڭ پەيىلى تارىلىپ، ارمان-نيەتى اسىل مۇراتىنان اداستى.

ۇرپاقتار تولقىنى ءۇزىلدى. اتالار سالعان سوقپاق نەمەرەلەر ءۇشىن كەرەكسىز بولىپ قالدى. جاس سولدات كەۋدەسىنە قاستاسقان دۇشپانعا دەگەن كەك قاتتى. ادامزات – دۇشپان بەينەسى، سوعىستا جاۋدى اياعان – جارالى. مايداننان جارالى قايتقان قاپادار جاۋىنگەر بەيبىت قالانىڭ جايلى كافەسىندە جاقسى كورەتىن شارابىن عانا ءىشتى، قۇشاعىندا ومىراۋى اشىق، جەڭىل مىنەزدى جەزوكشە وتىردى، ويىندا – قالايدا بۇگىن مايدان دالاسىنان شىعانداپ قاشىپ شىعۋ. قاشىپ شىعۋىنا شاراپ جاردەمدەستى. اداسقان ۇرپاقتار پاريجدە دە، ميلاندا دا، بەرليندە دە، بايوننا مەن ۆەنادا دا قاپتاپ ءجۇردى. عالامدى قايىرا ءتۇسىندىرۋ قاجەت بولدى: قىسقا جانە انىق. اجالدىڭ كەسكىن-كەلبەتى بۇلدىر ەمەس، ولگەن ادامدى كورگەن شەرىكتىڭ جانارى تۇماندانعان جوق، كوزىن جۇمعان دوسىنا سەرىگى نەمقۇرايدى قاراپ تۇردى. قاسىرەتتىڭ بەتىنە تىك قاراعان ءجون. سىرتقى دۇنيە بۇزىلدى، سوندىقتان ىشكى كوسموستىڭ بىت-شىتى شىقتى، سانا – ەكى الەمنىڭ جيىنتىعى – قازاعا ۇشىرادى. دۇنيە نە بولىپ كەتتى، ادام نەگە ازعىندادى، ولاردى كىم قۇتقارادى.

جاڭا ءتاسىل جاڭا سانانى قالىپتاستىردى: ادامزاتتى اراشالاۋ قاجەت ەدى. قانداي قيىندىق بولسا دا رۋحتىڭ تۇعىرى – اسپاندا. جۇرەكسىزدىك، ايارلىق، رۋحاني قۇلدىراۋ ورنى – ءاردايىم اياق استىندا.

كىسىلىكتىڭ ابزال قاسيەتتەرى مەن پەندەشىلىكتىڭ ايار سيپاتى مىلتىقتىڭ اۋزى ساعان كوزدەلگەندە اشىلادى: نە ساتىلاسىڭ، نە جەر قۇشاسىڭ. ادام ەشقاشان بەرىلمەيدى، ونى تەك قانا ءولتىرىپ تاستاۋعا بولادى.

وڭاي جەڭىس، جەڭىل تابىس، جالاڭ سەزىم، جالعان نامىس، ارزان كۇلكى شەپتەن ورالعان شەرىكتەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى: ماحاببات جوق، بىراق قايتكەنمەن تابۋ، جاقسىلىق جوق، بىراق ۇدايى ىزدەۋ، ماعىنا جوق، بىراق ايتەۋىر بەرۋ.

ءسوزدىڭ تىگىسى سوگىلدى، ويتكەنى – الەم قوپارىلدى، سەبەبى – دۇنيە ءبۇلىندى، جۇك تاسىعان دارا-دارا اۆتوموبيلدەر سياقتى ءار سويلەم جەكە-جەكە وقشاۋ مانگە يە بولدى.

ادەبيەتكە حەمينگۋەي كەلدى. ول رەۆوليۋتسيا جاسادى. پروزا تاريحى مۇنداي الاساپىراندى تۇڭعىش رەت باسىنان وتكەردى. اسىرە سوزدەرگە ءولىم ۇكىمى جاريالاندى. كۇشەيتپەلى شىراي سىزىلىپ تاستالدى. ارتىق سويلەمنىڭ باسى كەسىلدى. ۋاقيعانى كەيىپكەردىڭ ءوزى ايتپايدى، ونى باستان-اياق وقىرمان ءوزى كەشىپ وتىرادى. بايانداۋ – مايدانعا قاتىسپاعان جەلوكپەنىڭ ەرتەگىسى، “قاسىرەتتىڭ ءتۇسى اق”، اپتىقپاي سۋرەتىن سالىپ بەرۋگە بولادى. دەتالدى ءوزى انىق كورمەگەن قالامگەر بويامالاپ اڭگىمەلەۋگە ۇرىنادى، ايتپەسە نەسىن جازادى.

ءار ءسوز – پايدالانۋعا بەرىلگەن كىرپىش، قالاۋدىڭ ءادىسى بالشىق جاعىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاباتتاپ جاتقىزا بەرۋ ەمەس، كەيبىر تۇسىنا كىرپىشتى تىك قويىپ، تەرەزە جاسايمىز. قابىرعانىڭ مىندەتتى تۇردە ۇزىن بولۋى شارت ەمەس، كەيدە قاپتالىن شاعىنداپ، كەلتە قايىرعان ابزال، عيمارات تەك قانا اتشاپتىرىم دالىزدەن تۇرمايدى.

سويلەمدە – ەتىستىكتىڭ ءرولى زور، ودان ىرعاق تۋادى، ايتارىڭدى ءدوپ باسسا – ويدى بەكىتەدى، ۇنەمى ءمان-ماعىنانى ىقشامداپ بەرە الاتىن ءسوزدى شارق ۇرىپ ىزدەۋ قاجەت. زادى، قىسقا جازۋ قارابايىرلىقتان بو-يىن اۋلاق سالسىن، ارقاسى جاۋىر سوزگە جولاماسىن، ەشكىم ۇقپايتىن سويلەمدى ءۇيىر قىلماسىن.

بىلمەيتىن تاقىرىپقا قولىڭدى سۇقپا. بىلەتىن نارسەنى تۇگەل سيپاتتاپ، تۇگەندەپ ايتىپ تالپىنۋدىڭ قاجەتى شامالى، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءمالىم جايتتى ءتۇسىرىپ، قالدىرىپ كەتكەن كوپ ۇتادى: ديالوگ اداسىپ جۇرگەندەي كورىنۋى مۇمكىن، بىراق ءتۇسىرىپ، قالدىرىپ كەتكەن جايت ءسوزدىڭ استارىندا جاتادى. حەمينگۋەي قاھارمانىمەن تانىستىرمايدى، ەشقايسىسىنا مىنەزدەمە بەرمەيدى، ونى قارەكەتىن كورىپ، مىنەز-قۇلقىنىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ، كەيىن ءوزىڭ تانىپ الاسىڭ. ەشتەڭە قايتالانباۋى ءتيىس: شىققان اسۋدى ەكى مارتە باعىندىرىپ قاجەتى جوق.

ءماتىن ىرعاقپەن تۇزەتىلەدى. ديالوگتاعى جاۋاپ كەيدە شورت قيىلادى. قولعا ۇستاتپاي قويعان وي شىڭدالا تۇسەدى، اڭگىمە جونىلادى، روماننىڭ پوۆەسكە اۋىسۋى مۇمكىن، نوۆەللادان ءبىر اۋىز وقيعا قالادى. ءار سوزىڭە جاۋاپ بەرۋگە دايىندال، ۋاقىت الداپ-ارباۋعا كونبەيدى. كەيدە، اۋىق-اۋىق سوڭىرقالاپ جاڭا ءادىس جولى كەزدەسەدى: ءبىر ءسوز الدەنەشە مارتە جالعىز پا-يىمدى تۇپتەپ كەتەدى. ليريكالىق كوڭىل كۇيىن سوزۋ ءۇشىن نەمەسە قالام ءسۇيىپ جازعان اسەردى ناقىشتاۋ ءۇشىن. تۇزەتۋدەن قورىقپاعان ءجون. ىرعاق تەربەتپەگەن ءسوز ارحيتەكتۋرانى بۇزادى. شاعىن دۇنيە – تالانت پەن ىزدەنىستىڭ جەمىسى. نوۆەللا سوڭىن الدىن الا كورە ءبىلۋ – دارىندىلىق. شارىقتاتىپ اكەلىپ، اقىرىندا ادەمى ءۇزىپ جىبەرۋ – شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى.

دالدىكتە حەمينگۋەيدەن وزعان ەشكىم جوق. ونى مويىنداماعان جازۋشىنىڭ قابىلەتىنە ءوز باسىم كۇمانمەن قارايمىن. ءار سويلەمدى مۋزىكاعا اينالدىرعان ەستەتيكاسىنىڭ دوپتىگى تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتادى. سونداي عاجاپ شاعىن تۋىندىلار، كوركەمدىگى كوز سۇيسىنتەدى، اسەمدىك اسەرىن سەزىنۋ قايىرا وقۋعا سەبەپشى بولادى. شوقتىعى بيىك شىعارماسى – “تۇنگى جارىق”.

ول كورىپ جازدى. اۋەلى باسىنان كەشىردى، ارتىنان قالامى وقىرمانىنا جەتكىزدى. بۇقا مايدان، بوكسشى ەرەجەسى، سوعىستا سىنعان قول، تاۋەكەلشىل ماحاببات، بالىقشى كۇركەسى، جولبارىستى اتىپ ءولتىرۋ – ومىرىندە بولدى.

بولماعان، باستان كەشپەگەن نارسەنى جازا المادى، سونىسىمەن ۇلى. شىعارماشىلىعى مەن عۇمىرناماسىنداعى قوس جەلى ءبىر-ءبىرىن قايتالاپ، جۇپتاسىپ قاتار ءجۇردى، جازۋ ءۇشىن ساپار شەگىپ، ەل كوردى، جەر بەتىن كەزۋ ءۇشىن جازۋ كەرەك ەدى. ول ەستىگەن ءسوزىن ۇمىتپادى. كورگەنىن قاعازعا تۇسىرە الدى. جازعىسى كەلمەسە، قالامى جۇرمەدى. كەي ۋاق ازاپتى كۇيزەلىستەر ايلارعا، جىلدارعا سوزىلدى. ول ەشتەڭە جازباي تىرلىك كەشتى: حەمينگۋەي ءۇشىن قاسىرەت. ۋاقىت كوشى جىلجي كەلە جازىپ كەتەرىنە سەندى.

ءبىر جولعى داعدارىس ون جىلعا سوزىلدى. قاتتى قاپالاندى، تەز قارتايىپ قالدى، جاستىق شاعىن ءجيى ويلادى. ونى “شال مەن تەڭىز” قۇتقاردى. بىراق، ونى ەندى ەشتەڭە قۇتقارا المايتىن ەدى. سىرقاتى كوبەيدى، شابىتى شاۋ تارتتى، تىرشىلىگى مانىنەن ايىرىلدى.

حەمينگۋەي تۋرالى جازىلعان ەستەلىكتەر كوپ. ءار قالامگەردىڭ جەكە ايتارى بار، ۇيرەنگەن تۇستارى مول. عۇمىرى جايلى ب.ا.گيلەنسون كىتاپ شىعاردى: “ەرنەست حەمينگۋەي”. جاقسى ساراپتالعان تۋىندى.

ءپالساپاشى ە.يۋ.سولوۆەۆ “قاسىرەتتىڭ ءتۇسى اق” اتتى وچەرك جازدى، ەۆگەني ەۆتۋشەنكو “قوش بول، حەمينگۋەي” ەسسەسىن دۇنيەگە اكەلدى، يۋ.يا.ليدسكي “ە.حەمينگۋەي شىعارماشىلىعى” دەپ اتالاتىن سۇبەلى ەڭبەگىن جاريالادى. ونى ورىسشاعا اۋدارعان ادامدار شە، ولار ءوز تۇسىنىكتەرىمەن ءبولىستى. امەريكالىقتار ءتول ازاماتىن جات جۇرتقا بەرىپ قويعان جوق، قانشاما كىتاپتار سومدالدى، ەستەلىكتەردىڭ كولەمى ۇشان-تەڭىز، جاڭا تولقىن، زادى، باسقاشا كوزقاراسپەن تۋادى.

سولاي بولسا دا، ەشقانداي سىني ادەبيەتكە ەلىكتەمەي، ءوزىمنىڭ حەمينگۋەيىمدى جازعىم كەلدى. قالامگەردى وسىلاي قابىلدادىم. كەيىنگى جىلدارى حەمينگۋەي اۋرۋعا شالدىقتى، ۇزاق جازا المادى، بۇرىن وڭاي ەسىنە تۇسىرەتىن جايتتاردى ۇمىتىپ قالا بەردى. ول قۇلدىراۋعا ۇشىرادى. ەرجۇرەك سولدات، اشىق تەڭىزگە ەركىن شىعىپ كەتە بەرەتىن باتىل بالىقشى، مىقتى اڭشى، عاجاپ بوكس-شى، كارناۆالدى سۇيگەن قىدىرىمپاز جانە... ۇدايى مويىماعان جىگەرلى تۇلعا، دارىنى سۇمدىق جازۋشى بەيشارا حالگە ءتۇستى. ەشقاشان جەڭىلمەگەن ول شەشىمىن كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان ەدى.

^*1961 جىلدىڭ ەكىنشى شىلدەسىندە، جەكسەنبى كۇنى، حەمينگۋەي ەرتە ويانىپ كەتتى. ەرتەدەن كەلە جاتقان ادەتى، كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسىمەن قاتار تۇراتىن. ءۇي ءىشى ۇيىقتاپ جاتتى. قىزىل حالاتىن جامىلىپ، ول تومەنگى قاباتتىڭ استىنداعى شوشالاعا تۇسكەن. مىلتىق جاتقان بولمەنى كىلتپەن اشىپ، قوساۋىزعا ەكى پاتروندى سالدى دا، جوعارى كوتەرىلدى. سودان كەيىن مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىن اۋىزىنا تىرەپ، شۇرىپپەنى باستى.

 

الماتى، 28.06.1996 

 

*سوڭعى ابزاتستاعى دەرەك 1991 جىلى ماسكەۋدە، “پروسۆەششەنيە” باسپاسىنان، 1961 جىلى نەگىزى قالانعان “بيوگرافيا پيساتەليا” ايدارىمەن، جارىق كورگەن “ەرنەست حەمينگۋەي” اتتى ب.ا. گيلەنسون كىتابىنان الىندى، 191 بەت.

 

 

ديدار! مەنىڭ جازعان ءبىر كينو-پوۆەسىم بار. قازىرگى زامانداعى كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنىڭ دارمەنسىز ءحالىن كوركەمدىك شىندىقپەن جازىپ بەينەلەگەن ەدىم. وسى تۋىندىمدى وقىپ شىعاسىڭ با؟ ادرەسىڭە سالايىن. بالكىم، كوركەم فيلم تۇسىرۋگە جاراپ قالار. بولا ما؟

سالىڭىز. قاراستىرايىق.

بەنەديكت سپينوزانىڭ مىناداي سوزدەرى بار ەكەن: «مەن ساياساتپەن اينالىسپاسام دا، ءبارىبىر ساياساتتان تىس بولا المايمىن». ديدار، سەن نەگە قۇمعا باسىن تىققان تۇيەقۇس سياقتى ۇلتىڭنىڭ پروبلەمالارىنان بويىڭدى اۋلاق سالىپ ءجۇرسىڭ؟ مۇنىڭ سەبەبىن سەنىڭ ورىسشا وقىپ ورىسشا تاربيەلەگەنىڭنەن ەمەس پە؟ قازاق وقىرماندارى سەننەن كۇدەر ۇزگەندىكتەن ساعان سۇراق قويعىسى دا كەلمەي وتىر. باياعى الاش اقىن جازۋشىلارىنىڭ ءبارى قازاق ءۇشىن كۇرەسكەن. سەن قارنىڭ توق بولعان سوڭ ءوزىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن قازاعىڭنىڭ مۇددەسىن ۇمىتىڭ با؟

جاۋدىڭ ءسوزى. مەن قازاق مەكتەبىن بىتىرگەنمىن. اۋىلدا وقىعانمىن. سەنەن ايىرماشىلىعىم – سەنەن ارتىق، سەنەن كوپ وقىدىم. قويىلعان سۇراق تا ەسەپ جوق. فەيسبۋكتە دە قويىپ جاتىر. پوشتاما ءتۇسىپ جاتىر. ۇلت تاعدىرى جايىندا مەن سەنەن كوپ جازدىم. سوڭعى جىلدارى بەستومدىق شىعارۋدى قولعا العان سوڭ مەرزىمدى باسپاسوزگە ءجيى شىعا بەرمەيمىن. بىراق، فەيسبۋكتە پىكىرىمدى تۇراقتى جازىپ تۇرامىن. “قۇمعا باسىن تىققان تۇيەقۇس” ءوزىڭىز سياقتىسىز – ساۋالدى دا ءوز اتىڭىزدان قويا المايسىز.

جاقىندا فەيسبۋكتەگى جەكە پاراقشاڭىزدا "قازاق ادەبيەتى" مەن قازاق ادەبيەتى ەكى بولەك ءومىر ءسۇرىپ جاتىر: بىرىندە جاستار دا، جاڭالىق تا جوق، ەكىنشىسىندە بار" دەگەندەي وي ايتتىڭىز. وسى پروبلەمانى كەڭىنەن تاراتا ايتىپ بەرە الاسىز با؟ راحمەت.

بۇل – جەكە ماقالانىڭ جۇگى. نەگىزگى لەيتموتيۆى – “قازاق ادەبيەتى” گازەتى جاستاردى كوپ جاريالامايدى، پىكىر الۋاندىعى جوق، باسىلىم اۆتورلارى بىردەي ويلايدى، ال فەيسبۋكتە ناعىز ادەبيەت تۋىپ جاتىر، تالانتتى اقىن-جازۋشىلار ينتەرنەت كەڭىستىگىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر دەگەن وي. ارينە، جۇماباي شاشتايۇلى اعامىزدىڭ ەڭبەگى زور، دەسەك تە، جاستارعا دا كوپ كوڭىل اۋدارسا، جاستار ءبىز كورگەن مەحناتتى كورمەسە دەگەن تىلەك.

ديدار اعا، رەسەي رەجيسسەرلەرى تۇسىرگەنا "پوددۋبنىي" فيلمىنە دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ اسىرەسە، كۇش اتاسى-قاجىمۇقان جايلى ەپيزودقا نە ايتا الاسىز؟ كورشى ەلگە قانداي جاۋاپ قايتارساق دۇرىس بولادى؟

پالۋان اتامىزعا قاتىستى ەپيزودقا ايتارىم مىناۋ: جالعان دەرەككە قۇرىلعان فيلم. كوردىم. تاڭ قالدىم. كورشى ەلگە ەشقانداي جاۋاپ قايتارۋدىڭ قاجەتى جوق. بولاشاقتا قاجىمۇقان تۋرالى ءوز ءفيلمىمىزدى ءتۇسىرۋىمىز كەرەك.

ديدار امانتاي مىرزا وسى جەلتوقسانعا ءسىز قانداي باعا بەرەتىن ەدىڭىز، ال جەلتوقسانشىلاردى كىم دەپ ايتار ەدىڭىز. سول كەزدە كولبيننىڭ سويلەگەن سوزدەرىنە، ءبىزدىڭ كەي ءبىر جازۋشىلاردىڭ ىستەرىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز.

مەن 1986 جىلى 16 جەلتوقساندا 17 جاسىمدا سول الاڭدا باسقا دا دوستارىممەن، توپتاستارىممەن بىرگە “مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم!” دەپ ۇرانداتىپ ايعايلاپ تۇردىم. سوندىقتان، ءبارى تۇسىنىكتى شىعار دەپ ويلايمىن. مەن سول كەزدە ۆ.ي.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋىنىڭ مەتاللۋرگيا فاكۋلتەتىنىڭ 1-ءشى كۋرس ستۋدەنتى ەدىم. 

ديدار امانتاي مىرزا! 45 جاس سانالى ومىرىڭىزدە، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىندەي، ايتۋداي - اك شىعارماشىلىق جولمەن ءجۇرىپسىز. كينوستسەناريست، دوكۋمەنتاليست رەتىندە قولىڭىزدان كەلەتىن ساياسي شارۋانى ۇسىنىپ وتىرمىن.كەلەسى جىلى ادامزاتتىڭ ءفاشيزمدى جەڭگەن ورتاق جەڭىسىنىڭ 70 جىلدىعىن تويلاماقشىمىز. رەسەيلىكتەر، قىرىمدى وككۋپاتسيالاپ باسىپ العاننان كەيىن، باسقالاردىڭ قوسقان ۇلەسىن ەلەمەي، جەڭىس ورىستاردىكى دەپ جۇرتتىڭ ساناسىن ۋلاپ، نەوفاشيزمدى جانداندىرىپ، كورشى مەملەكەتتەردىڭ جەرىن باسىپ الۋ يدەياسىن حالقىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ جاتىر.ولارعا دالەلدى تويتارىس بەرۋ ءۇشىن ايتۋلى مەرەكەگە دەيىن ، "اكادەميك ساتباەۆ - پروتيۆ فاشيزما"اتتى فيلم شىعارۋ كەرەك. ساتباەۆتانۋ مەن زەرتتەۋدىڭ بىردەن - ءبىر عالىمى، جازۋشى مەدەۋ سارسەكەەۆپەن اقىلداسىڭىز، ۇلىتاۋدىڭ جەزدى، قارساقپاي، جەزقازعان مۇزەيلەرىندەگى ساتپاەۆ جونىندەگى ۇشان - تەڭىز ماتەريالداردى ، دەرەكتى فيلمدەردى قاراڭىز، كوز كورگەندەرمەن سويلەسىڭىز.

 

ۇسىڭىزعا راقمەت. ويلاندىراتىن ۇسىنىس. ءوز باسىم مەدەۋ سارسەكەنى قاتتى سىيلايمىن.  مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىقتى تۇلعا. قانىش ساتباەۆ، ەۆنەي بۋكەتوۆ، ەرماحان بەكماحانوۆ تۋرالى عاجاپ كىتاپتار جازدى. ال قانىش ساتباەۆ – اباي، ماعجان، ءاليحانداردان كەيىنگى قازاقتىڭ دانىشپانى! يمانتايدىڭ قانىشى قازاق دالاسىنا ۇلى وزگەرىستەر اكەلدى. مەن سىزدەرگە ءار جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە الماتىداعى قانىشتىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل شوعىن قويىپ، تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتىپ وتىرۋدى داستۇرگە اينالدىرۋدى ۇسىنار ەدىم. بۇل كۇن – قازاق عىلىمىنىڭ تۋعان كۇنى.

قاجەتىڭىزگە- قىسقا مالىمەت: 1941 جىلعى 17 تامىزدا گەرمانيا سسسردىڭ شەكاراعا تاياۋ ورنالاسقان نەگىزگى مارگانەتس بازاسى «نيكوپولمارگانەتستى» باسىپ الدى. زاۋىتتار مارگانەتس اشتىعىنا تاپ بولدى. ول «مارگانەتس حيحاياسى» دەپ اتالدى. «ەندى، كەڭەستەردى قۇرتاتىن بولدىق،تانكىنىڭ برونىنە وق وتكىزبەيتىن مارگانتسى جوق» دەپ، گيتلەر قۋانىشتان جارىلا جازداپ، دۇنيە جۇزىنە، جۇرتتىڭ زارەسىن الىپ، كۇندە راديودان حابارلاپ، ارتىنشا جەڭىس مارشىن ويناتىپ جاتتى.«نە-ءولىم، نە-ءومىر!» ماسەلەسى الدا تۇردى. ءستاليننىڭ جان ۇشىرعاندىعى سونداي، ونىڭ №1 بۇيرىعى كەڭەستىك شىعىستا تانكى ءوندىرىسىن قاۋرىت اشۋعا ارنالدى.ول ءۇشىن مارگانەتس كەرەك. قانىش ساتباەۆ اعامىز جەزقازعان ىرگەسىندەگى جەزدى كەنىشىن اشۋدى ۇسىندى. ونسىزدا جەتپەي جاتقان ازعانا تانكىلەردى مايدان شەپتەرىنەى بولە وتىرىپ، جەزدىدەگى كۇندەلىكتى قۇرىلىس قارقىنىن ءستالينننىڭ ءوزى، تەلەفون ارقىلى كۇندەلىكتى قاداعالاپ وتىردى. تاريحتا بولماعان قىسقا مەرزىمدە — 38 كۇندە كەنىش اشىلدى. 1942 جىلعى 12 ماۋسىمدا تانكى زاۋىتىنا وتە باي مارگانەتس رۋداسى جونەلتىلە باستادى. سول كۇندەرى وداقتىڭ كارا مەتاللۋرگيا ناركومى ي.ف.تەۆوسياننىڭ ايتقانى: «قۇستىڭ ءسۇتىن تاۋىپ بەر دەسەڭدەر تاۋىپ بەرەيىن، بىراق مارگانەتس جىبەرۋلەرىڭدى توقتاتپاڭدارشى!». (جەزدى كەنىشىنىڭ اشىلۋى، ستالينگراد سىياقتى ۇلى جەڭىستەرمەن تەڭەستىرىلدى.قازاق مارگانتسىنىڭ ماڭىزىن ۇوس تاريحىنىڭ 2- تومى،155- بەتىنەن).

جەزقازعان مەن جەزدى سوعىسقا قاجەت مىستىڭ 50% مەن مارگانەتستىڭ 80% بەردى.

راقمەت!

«سوعىس جىلدارىندا مىڭداعان زەڭبىرەكتەر، سناريادتار، تانكىلەرلەر مەن سامولەتتەر جاساۋ ءۇشىن قىرۋار مىس قاجەت بولعان قيىن - قىستاۋ كەزەڭدە،........جەزقازعان سياقتى الىپ كەن قازىناسىنىڭ الدىن-الا اشىلىپ، جان-جاقتى تۇبەگەيلى زەرتتەلۋى مەن ءوندىرىستىڭ باستالىپ تۇرۋى ولشەۋسىز كەرەمەت زور ساۋەگەيلىك دەرلىك ءىس بولدى». (اكادەميك ۆ. ا. وبرۋچەۆ. 14 ماي 1949 جىل، «لەنننشىل جاس» گازەتىندە، ساتباەۆ جونىندە).

تۇپكىلىكتى جەڭىستى نە نەمىسكە، نە كەڭەسكە اپەرەتىن، 1943 جىلدىڭ شىلدەسىندەگى، كۋرسكى تانكتەر شايقاسىنىڭ ماڭىزى جونىندە، «ۆەليچيە پودۆيگا سوۆەتسكوگو نارودا.زارۋبەجنىە وتكليكي….موسكۆا، يزد-ۆو «مەجدۋنارودنىە وتنوشەنيا»، 1985 گ» كىتابىندا جازىلعان. كۋرسكى جەڭىسىنەن كەيىن عانا، اقش باستاعان ەلدەردىڭ ەكىنشى فرونتتى اشۋى وسىعان كۇا.

ەگەر كۋرسكىدە نەمىس جەڭگەندە، 140-160 ملن. كەڭەس ادامدارىن 20 جىل ىشىندە گاز پەشتەرىندە جاعىپ جىبەرۋ كوزدەلىپتى ( نەمىس تاريحشىسى رەينحارد ءوپپيتستىڭ، گيتلەردىڭ وتە قۇپيا №14 سەيفى جونىندەگى مالىمەتتەرىنەن). وسىنى ورىستارعا جەتەسىنە جەتكىزىپ كورسەتۋ كەرەك.

بۇل فيلم قازاق حالقىنىڭ سوعىستاعى ەڭبەگىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى.ساتباەۆتىڭ عالىم بولىپ قالىپتاسۋ ۇلىتاۋ جەرىندە باستالعانىن ەسكەرە وتىرىپ، تۋعان جەرى - قاسيەتتى باياناۋىلدى كورسەتۋمەن قاتار، ۇلىتاۋ جونىندە قىسقا ۇزىندىلەر كورىنىس تابۋى ءجون. مىسالى، قازاق جەرىن باسىپ العىسى كەلگەن، ەرتە زاماندارداعى الەكساندر ماكەدونسكي، كير مەن داريلەر قازاقتىڭ جۇرەگى ۇلىتاۋعا تايانا الماي، ءبىرى اۋىر جارالانىپ، ءبىرى باسىنان ايرىلىپ، اسكەرلەرى جەڭىلىسپەن ءشول دالادان كەرى قايتقاندىعى. ءفيلمنىڭ، تەك قانا قازاق كۇيلەرىمەن، اندەرىمەن، اقىندار جىرلارىمەن نارلەنۋى جۇرەك تەبىرەنتەتىندەي بولسىن.

راقمەت!

ديدار مىرزا، ەلباسى "قازاقفيلم" كينوكومپانياسىنا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ارعى تاريحى، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تاريحى تۋرالى كوركەم فيلمدەر ازىرلەۋدى تاپسىرعانى بەلگىلى.

وسى باعىتتا قانداي فيلمدەر تۇسىرىلمەك، ستسەناريلەرى جازىلىپ جاتىر ما، يدەيالىق مازمۇنى قانداي بولماق، ءتيىستى قاراجات ءبولىندى مە؟

ۇسىنىس رەتىندە مۇنداي فيلمدەردە قازاقتىڭ بۇرىنعى مەملەكەتتەرىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن، ولاردىڭ كورشى تۇركى-مۇسىلمان مەملەكەتتەرمەن باۋىرلاستىعىن، رۋحاني تۇعىرى يسلامعا نەگىزدەلگەنىن جەتكىزىپ بەرگەندەرىڭىز دۇرىس بولاتىندىعىن ايتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

قۇداي قالاسا، سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا ناتيجەسىن دە كورىپ قالارسىز.

ديدار، شىعارماشىلىعىڭ تۋرالى مارقۇمدار زەينوللا سەرىكقاليۇلى، باقىتجان مايتانوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتار، بۇگىنگى كلاسسيك ءابىش كەكىلباەۆ، جاڭانى تانىعىش گەرولد بەلگەر، بەلگىلى ادەبيەتتانۋشىلار،ا.ىسىماقوۆا، ا.تەمىرعاليەۆا، تاعى باسقا كوپتەگەن اۆتورلار تولىمدى پىكىر ايتتى، جان-جاقتى تالدادى. وزىڭە باس سالىپ، "تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا" سىن ايتاتىندار دا بارشىلىق. ال، وبەكتيۆتى، ورىندى سىن ايتقاندار بار ما؟ جالپى سىنعا قالاي قارايسىڭ؟

جاقسى سىنعا جاقپىن. جاقسى دەپ تەك ماقتان مەن ماداقتى ايتىپ تۇرعان جوقپىن. ءادىل سىندى، مادەنيەتى بار سىندى ايتىپ تۇرمىن.

ءسىزدىڭ "كوزىڭنەن اينالدىم..." دەگەن اڭگىمەڭىزدى "شەدەۆر" دەگەن پىكىرلەردى ەستىدىم. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تالداپ ماقالا دا جازدى. بۇل اڭگىمەڭىزدى جازۋعا نە سەبەپ بولدى؟

سيۋجەتسىز اڭگىمە جازۋ ارمانىم ەدى...

ديدار، م. ماعاۋين وتكەندە جاستارمەن كەزدەسۋ بارىسىندا "قازاقستاندا قازاقتىلى وزدىگىنەن شەشىلەتىن پروبلەما" دەدى. وسى قانشالىقتى مۇمكىن. وزدىگىنەن شەشىلەتىن پروبلەما بولسا، قازاقستاندا 65 پايىز قازاق بولا تۇرا نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلەدى ءتىل ماسەلەسى. وسى سۇراققا قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭ. راحمەت.

حالقىمىزدىڭ قاراسى كوبەيگەن سايىن كۇمانشىلەردىڭ شاراسى دا تاۋسىلادى.

ديدار، ءبىز تاريحى مەن مادەنيەتى، اسىرەسە، تاريحى نە ادەبيەتتەن، نە كينودان، نە تەاتردان تولىمدى كورىنىس تاپپاي سورلاپ جۇرگەن ەلمىز عوي. مىنە، سەندەر امانشاەۆ ەكەۋى "قازاقفيلمدە" وتىرسىڭدار. قولدارىڭدا ازدى-كوپتى مۇمكىندىك بار. "قازاقفيلم" ەكەۋىڭ بارعالى قانداي كارتينا ۇسىندى كورەرمەن قاۋىمعا؟ ء"بىز مىنانى بىتىردىك، مىنا ءىستى تىندىردىق، مىنانداي دۇنيە تۇسىردىك" دەپ نەنى ايتا الاسىڭ؟ بۇل سەنىڭ جەكە باسىڭا سوقتىعۋ ءۇشىن ەمەس، ناقتى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىلمەك بولعاندىقتان تۋعان سۇراق. ارتىق كەتسەم ايىپقا بۇيىرما. بايىپتى، جان-جاقتى جاۋاپ كۇتەمىن.

قازاق كينوسى جاقسى دامىپ كەلە جاتىر. “جاۋجۇرەك مىڭ بالا”،  ء“بىرجان سال”، “قۇنانباي”، “شال”، “لوتورەيا” (ستسەناري اۆتورى – دۋلات يسابەكوۆ), “اڭشى بالا” (ستسەناري اۆتورى – سماعۇل ەلۋباي), “جەڭىس سەمسەرى”، “امانات” (ەرماحان بەكماحانوۆ تۋرالى), “الماتى – شىمكەنت” (كينوكومەديا), “جاڭعاق تال”، “باۋىر”... ءتىزىمدى جالعاستىرىپ كەتە بەرۋگە بولادى.  سونىمەن قاتار، ءجالاڭتوس ءباھادۇر، ماحامبەت، الاشوردا، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، قاسىم امانجولوۆ، 1932-33 جىلدارداعى اشتىق، شاكەن ايمانوۆ، ءماجيت بەگالين، سۇلتان قوجىقوۆ، ابدوللا قارساقباەۆ، نۇرمۇحان ءجانتورين، ىدىرىس نوعايباەۆ، كەنەنباي قوجابەكوۆ، اشىربەك سىعاي، ءاسانالى ءاشىموۆ، ومىربەك جولداسبەكوۆ، تاتتىمبەت، ءمادي، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ جانە ت.ب. تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىردىك.

داكە، ءبۇتىن قازاقتىڭ ءىشى بۇلىنبەسە دە (قۇداي ساقتاسىن!) ءدىني اعىمدار الاتايداي ءبۇلدىرىپ جاتىر.

وسى "اباي.كز" سايتىنداعى سايىپقىران جىگىتتەر سول سۋقانسىز اعىمداردى ايپاراداي ەتىپ جاريا ەتۋدە ەتىپ-اق كەلەدى. بيلىك تە سوعان كەيىنگى ءبىر ەكى جىلدىڭ مۇعدارىندا ءمان بەرىپ باستاعانداي. ەكستەرميستىك پيعىلى اڭعارىلىپ تۇراتىن، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جوققا شىعارۋدان ەش تايىنبايتىن ءدىني كۇشتەردى اۋىزدىقتاۋ قانشالىقتى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟ ءوزىڭىز ءدىن ۇستاناسىز با؟

بۇل ماسەلە شەشىلىپ كەلەدى.

ديدار مىرزا، ابايدىڭ قازاققا قالدىرىپ كەتكەن سۇراقتارىن بىلەسىز. ءپرۋستتىڭ انكەتاسىن (وپروسنيك مارسەليا پرۋستا) جانە بىلەسىز. جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى، فيلوسوف ديدار امانتاي قانداي سۇراق قويادى ەكەن؟

الاپات جارىلىستان بۇرىن نە بولدى؟ نەگە ءۇش فيزيكا ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيدى: يادرولىق فيزيكا، نيۋتون زاڭدارىنا قۇرىلعان جەر بەتىندەگى فيزيكا جانە عارىشتاعى الاپات گراۆيتاتسيالىق كۇشتەر ماكروفيزيكاسى، نەگە ولاردى جاساعان يە ءارتۇرلى عىپ جاراتتى؟ الدە، ىزدەنىمپاز ادامزات بارىنە ورتاق جالپىزاڭدىلىقتى تابا الا ما؟ ءتاڭىر بىرەۋ ءھام شەبەر بولعان سوڭ، جالپىعالامدىق زاڭ دا ءبىرتۇتاس بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ قوس شەكسىزدىكتىڭ – عارىشتاعى شەكسىزدىك پەن اتوم-مولەكۋلا ىشىندەگى شەكسىزدىكتىڭ – ءبىز تۇسىنە المايتىن، اقىلعا سىيمايتىن شەكسىزدىگى جاراتقانعا نە ءۇشىن كەرەك بولدى، ءوزىنىڭ شەكسىز ەكەندىگىن، تەگىندە، ەشكىمگە ۇقسامايتىندىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بە، ءتاڭىرىم، ءبارىبىر، بۇل ەكى كەڭىستىكتىڭ شەگىن كورىپ تۇرادى ەمەس پە. قارا قۇردىم (چەرنىە دىرى) دەگەنىمىز نە، ول قۇدىعىنا قۇلاعان نارسەنى قايدا اپارىپ لاقتىرىپ تاستايدى، عالامنىڭ جارالۋىنا زور ۇلەس قوسقان قارا قۇردىم ءبىر كۇنى بۇكىل الەمدى قيراتىپ، قوپارىپ، جويىپ جىبەرمەي مە؟ ادامزات – كۇن جارىلىپ، سونبەي تۇرىپ – جويىلا ما، الدە باسقا عالامشارعا كوشىپ ۇلگەرە مە، تۇبىندە ءبارى جويىلاتىن بولسا، بۇل الەمدە نە ماعىنا بار؟ قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىنە كۇمانداناتىندار كۇناكارلار بولسا، اللاعا نەگە ولار كەرەك بولدى؟ الدە، پەندە اتاۋلىعا بەرىلگەن قالاۋ قۇقى ما، اقىلىمەن تانىسىن دەگەن نيەتى مە؟ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ۇلى قىرعىندارىن قۇداي نەگە توقتاتپادى؟ ومىردە نەگە ادىلدىك جوق؟ ادام ويلاپ تاپقان زاڭدار مەن ءتاڭىر جاراتقان زاڭدار قاشاندا الشاق. نەگە؟ ولىمنەن كەيىن ءومىر بار دەگەن نانىم-تۇسىنىككە سەنە الماي جۇرگەندەرگە نە داۋا؟ شەكسىز عارىشتىڭ شەگى بولا ما؟ عالامدار (ۆسەلەننايا) شەكسىز كوپ دەگەن بايلام بار، بۇل مالىمەت ءومىردىڭ ماعىناسىن، ادامعا جۇكتەلگەن مىندەتتىڭ وزىندىك قاسيەتىن، تالپىنعان جارقىن مۇراتتىڭ ماڭىزدىلىعىن جويماي ما؟ تۋعانعا دەيىن قايدا بولدىق نەمەسە تۋماي تۇرعاندا ءبىزدىڭ جانىمىز قايدا بولدى، الدە جان ءتان جارالعاندا بىتە مە، مۇمكىن، بۇل بيولوگيالىق قۇبىلىس پا, جوق، ۇلى قۇدايدىڭ ءىسى مە؟

ديدار اعا ، سوڭعى جىلدارداعى مەنىڭ ءبىر اڭعارعانىم قازاقفيلم فيلمدەرىنىڭ ءبارى دەسە دە بولادى ءار ءتۇرلى كينوستۋديالارمەن بىرگە تۇسىرىلگەن. وسىدان كەيىن مەنىڭشە مىناداي ءبىر ورىندى سۇراق تۋادى : سوندا قازاقفيلم باسقالاردىڭ كومەگىنسىز ءوز كۇشىمەن فيلم تۇسىرە الماي ما؟

جاڭساق پىكىر. قازاق كينوسىنا كۇيە جاعىپ قايتەسىز. ءبارى ەمەس، ءبىردى-ەكىلى جەكە ستۋديالارمەن جۇمىس ىستەيتىنىمىز راس. 

وتباسىڭىز جايلى ايتا الاسىز با؟ ۇيىڭىزدە شارۋاشىلىق ۇستاپ كوردىڭىز با، سيىر، قوي دەگەندەي.

جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. 

ديدار، ءسىز تەكستپەن تەر توگىپ جۇمىس جاسايسىز. ءستيلىڭىز وتە اۋىر. وي ايتۋ مەن سويلەم قۇراۋدىڭ ءداستۇرلى جولىنان سانالى تۇردە باس تارتقان سياقتى كورىنەسىز. مەن ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدى قاداعالاپ وقيتىن وقىرمانىڭىزدىڭ ءبىرىمىن. بىراق شىنىمدى ايتايىن، ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدان گورى ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدى تالداعان تالاسبەك پەن ءاليانىڭ ماقالالارى، سوسىن ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ ءوز شىعارمالارىڭىزعا بايلانىستى ايتقان ويلارىڭىز كوبىرەك ۇنايدى. ديدار امانتايدىڭ روماندارى مەن پوۆەستتەرىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى وسى تالداۋلار مەن تۇسىندىرۋلەردە جاتقان سياقتى. الدە ءبىز "ينتەللەكتۋالدىق پروزا", "ينتەللەكتۋالدىق پوەزيا" دەپ اتالاتىن زاماناۋي ادەبيەتتىڭ باعىتىن تۇسىنە الماي ءجۇرمىز بە؟

"اسەكەڭنىڭ سوزىنەن ءوزى كۇشتى" (تسيتاتانىڭ اۆتورى اسقار سۇلەيمەنوۆتى ايتىپ وتىر) دەگەندەي ەكەن. دەيسىز-اۋ. ءبىر قاراعاندا، ماقتان ايتىپ وتىرعانداي، ەكىنشى ءبىر قاراعاندا، اقىلدى نارسە ايتىپ وتىرعانداي كورىنەدى... شىن مانىندە، قازاقتىڭ سول ءبىر-بىرىنە جاسايتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان  قاستىعى، تاۋسىلمايتىن، بىتپەيتىن جاۋلىعى. كورەالماۋشىلىق. ۇلتتىق دەرت. بۇل – ارانداتۋدى كوزدەگەن، مەنىڭ شىعارمالارىما كولەڭكە ءتۇسىرۋدى ماقسات تۇتقان ساۋال. ادەبيەتكە، شىعارماشىلىققا قاتىسى جوق ساۋال. ماعان دا قاتىسى جوق. ءتىپتى، “ينتەللەكتۋالدىق پروزا”، “ينتەللەكتۋالدىق پوەزيا” دەگەن قالىپتاسقان نەمەسە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن ۇعىم دا جوق.

ديدار، ساعان كوپتەگەن سۇراقتار قويىلىپتى. ىشىندە شىن كوڭىلدى وقىرماننىڭ ويلى، ورەلى ساۋالدارى بارىنا قۋاندىم. بىراق، كەيبىر سۇراقتاردىڭ ارسىزدىعىنان، ايارلىعىنان، قاراۋلىعىنان، قارانيەتتىلىگىنەن جان شوشيدى. سۋرەتكەرگە وسىنشا وشىگۋگە بولا ما؟ قايتەسىڭ، رۋحاني كەمباعالداردىڭ دەڭگەيى وسىنداي بولادى. ءبىر ايتارىم، سەنىڭ قازاق ادەبيەتىنە، قازاق قوعامىنا جاساعان ەڭبەگىڭ ۇشان-تەڭىز. بىرەۋلەر سەنى ساياساتقا ارالاسپايدى دەپ كىنالاپتى. ايتا بەرسىن. ولار سەنىڭ 1996 جىلدان باستاپ، “Zaman-قازاقستان”، “جاس الاش”" “ناچنەم س پونەدەلنيكا” گازەتتەرىندە جازعان وتكىر، ويلى ماقالالارىڭدى وقىماعان عوي. سول جىلدارى ديدار امانتاي نە ايتتى دەپ ازاندا كيوسكىگە جۇگىرەتىن وقىرماننىڭ ءبىرى مەن ەدىم. ول جازعاندارىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كوكەيكەستىلىگىن جوعالتتقان جوق. نە جازساڭ دا ازاماتتىق ۇستانىمىڭ بيىك بولدى. ابايدى فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان عالىمجان باۋىرىمىزعا ارا ءتۇستىڭ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ سياقتى اسىلداردى ەل جۇرتقا تالماي ناسيحاتتادىڭ. ماعاۋيندى بارلىعى اياۋسىز تالاپ جاتقاندا ءوزىڭ باسقارعان "ناچنەم س پونەدەلنيكا" جانە "ازامات" گازەتتەرى الگى پارىقسىزدارعا ساۋاتتى تويتارىس بەردىڭ. ەشقاشان رۋشىلدىق اۋرۋمەن اۋىرعانىڭدى بايقامادىق. كەيىن، "قازاقفيلمگە" قىزمەتكە كەتتىڭ. ول جەردە دە قىرۋار جۇمىس تىندىرۋداسىڭ. قازىر ءبىر ناشار فيلم شىقسا، قازاقفيلمنەن كورەتىن اۋرۋ شىعىپتى. ول فيلمدەردى جەكەمەنشىك ستۋديالار مەن قازاقستان تەلەارنالارى ءتۇسىرىپ جاتقاندىعىندا شارۋاسى جوق. قايتەسىڭ، وزىڭە دەگەن قاراۋ نيەتتىلەردىڭ ساۋاتى وسىنداي دەڭگەيدە. "جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ" دەمەي مە، اباي. جانى اياۋلى جاقسىنى جابىرلەۋ سالتىمىز بوپ تۇر عوي، ديدار. سەن ولارعا رەنجىمە. وزىڭنەن وتىنەرىم، ساياساتقا ەشقاشان ارالاسپا، كەزىندە ارالاستىڭ، ازاماتتىق پىكىرىڭدى ايتتىڭ، ول ءباسپاسوز تاريحىندا جازۋلى تۇر. ال قازىر سەنىڭ پىكىرىڭدى ۇعا الاتىن ءبىزدىڭ ءورىستىلدى بيلىكتە تۇلعالار جوق. سوندىقتان تەك شىعارماشىلىقپەن اينالىس. قازاقتا اقىن جازۋشى دەيتىن قاتىگەز جۇرت بار. ولار تالانتقا ءوش كەلەدى. قاسىم اعاڭدى وسىلار قۇرتتى. مۇحتار اۋەزوۆكە دە كۇن كورسەتپەگەن وسىلار. اسقار سۇلەيمەنوۆتى، زەينوللا ۇستازىڭدى دا كۇندەگەن وسىلار. جۇماتاي اقىننىڭ دا تۇبىنە جەتكەن وسىلار. سەنىڭ ءازىز دوستارىڭ: تالاسبەك پەن ءامىرحاندى دا ولتىرگەن وسىلار. ەندى سەن قالدىڭ. بۇلارعا سەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىڭنىڭ ءوزى كۇيىك. ديدار، سەنىڭ نۇرلى، جارقىن كۇندەرىڭ الدا. سەنى تۇسىنەتىن، قۇرمەتتەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. سوسىن، سەنىڭ پروزاڭدى الەم تانۋدا. ءبىز، ءالى الەم وقىرماندارىنىڭ الدىندا سەنىڭ پروزاڭمەن ماقتاناتىن بولامىز. لايىم، سول كۇنگە ەسەن جەتەيىك!

راقمەت! 

احمەت ءابىش مىرزا، ديدار تۋرالى قالاي جاقسى جازعانسىز! راحمەت سىزگە. شىنىندا دا، ديدار، سىزگە ءوز-وزدىگىنەن وشىگىپ جۇرەتىندەرگە باس اۋىرتپاي، جاڭا شىعارمالارىڭىزدى جازا بەرۋىڭىزگە تىلەكتەسپىز. وزىڭىزگە ساۋال: بۇگىنگى الەم ادەبيەتىنەن كىمدەردى بولە-جارا اتار ەدىڭىز؟

مۇقتار ماعاۋين، ءابىش كەكىلباەۆ، شەرحان مۇرتازا، تولەن ابدىكوۆ، تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ جانە ت.ب... كەشە عانا، وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ومىردەن ادامزاتتىڭ دانىشپاندارى، ۇلى جازۋشىلار ميلوراد پاۆيچ پەن الەن روب-گريە ءوتتى. بيىل گابريەل گارسيا ماركەس دۇنيە سالدى. توماس پينچون – ادەبيەت تاريحىنداعى ەڭ كۇردەلى شىعارمالاردى جازىپ جۇرگەن تاڭعاجايىپ قالامگەر. كوپ.  

گۇلداريا، كوركەم شىعارمانى تالداعان ماقالالاردى قىزىعا وقيتىنىڭىز - ساپالى وقىرمان ەكەنىڭىزدى تانىتادى. بالكىم، ءسىز ۇستاز بولارسىز، عالىم بولارسىز - ءبارىبىر، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز جەكە، جالقى پىكىر بولسا دا - بۇگىن كىتاپ وقىلمايدى دەگەن "جالاۋ" پىكىرلەردى جوققا شىعارادى. بۇگىن ەشكىم كىتاپ وقىمايدى دەپ بايبالام سالاتىندار - وزدەرىنىڭ بىلىمسىزدىكتەرىن، ەرىنشەكتىكتەرىن اقتاۋ ءۇشىن جانتالاساتىندار. وندايلار، اسىرەسە، تەلەجۋرناليستەر مەن شوۋ-بيزنەستە جۇرگەندەردىڭ اراسىندا كوپ. بۇگىنگى تاڭدا ايتەۋىر سيۋجەت وقۋ، مازمۇن قۋىپ وقۋ قىزىق ەمەس قوي. بىراق، د.امانتايدىڭ بىرنەشە قاباتتى پروزاسى - شىن كوڭىل قويىپ وقىعان ادامعا تۇسىنىكتى. جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن ءوزىڭىز اتاعان سىنشىلاردىڭ ماقالالارى ارقىلى تاعى وقىپ كورۋ كەرەك شىعار. الدە ءسىز ازىلدەپ جازعان بولارسىز. قالاي بولعاندا دا سىزگە تابىس تىلەيمىن.

راقمەت! اللا رازى بولسىن!

حح عاسىردىڭ ەڭ ءبىر كورنەكتى ويشىلى، اۆستريالىق فيلوسوف جانە لوگيك، اناليتيكالىق فيلوسوفيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ليۋدۆيگ ۆيتگەنشتەين (1889-1951) ءوزىنىڭ «لوگيكالىق - فيلوسوفيالىق تراكتات» اتتى ەڭبەگىندە ءتىل مەن الەمنىڭ ءوزارا بايلانىسىن وتە تەرەڭ زەرتتەپ كەتتى. ونىڭ ويىنشا، ءتىل - ادامنىڭ مەكەنى، تۇراعى. ءسوزدىڭ ءمان -ماعىناسى ونى قولدانۋعا بايلانىستى انىقتالادى. اناليتيكالىق فيلوسوفيانىڭ نەگىزى ءادىسى - تىلدىك تۇجىرىمداردى تالداۋ. ادام دەگەنىمىز - ءتىل. ءتۇسىنۋ – ەڭ الدىمەن ءتىلدىڭ ءوزىن ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ. وي ءتىل ارقىلى بىلدىرىلەدى، دەمەك ءتىل - ويلاۋدىڭ شەكاراسى. ايتىلاتىن نارسە ايقىن ايتىلۋى ءتيىس.

بۇعان نە دەيسىز؟

كوركەم پروزادا بىلەتىنىڭدى جازباي، قالدىرىپ كەتىپ وتىرساڭ، شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۋاتى كۇشەيە تۇسەدى. دوسىم شامشاد ابدۋللاەۆ: “چەم بولشە سدەرجاننوستي، تەم ۆىشە ناسلاجدەنيە”، – دەپ جازىپ ەدى... مەنىڭ "گۇلدەر مەن كىتاپتار" اتتى رومانىمدا ء"تىلدىڭ دەرتى" دەگەن تاراۋ بار، سونى وقىساڭىز دا بولادى:

 

           ء                                       “تىلدىڭ دەرتى

 

اۋەلi, سوناۋ قادiم زاماندا تiلدi وي جاراتقان بولاتىن، بۇگiن كەمەلدەنiپ العان قورى مول جۇيەلi تiل جاڭا داۋiردە ويدى ءوزi تۋاتىن قابiلەت تاپتى.

ەكi بەلەستiڭ ورتا كەزەڭiندە، قالىپتاسقان تiلدiك جۇيە كوكەيگە تۇسكەن ويدى ءدوپ باسىپ، باسقاعا جەتكiزە الاتىن ەڭ جەتiك قارىم-قاتىناس قۇرالى ەدi.

قازiر تiلدiڭ ءوزi ويلايدى. العاشقى ەكپiن، ارينە، كوكەيدەگi ويدىڭ ىقپالى. بiراق، قۇلدىقتاعى بودان ويعا سالتانات قۇرعان وزبىر تiل تولىعىمەن يەلiك ەتەدi. تاۋەلسiز اسقاق تiل ويدىڭ بيلەۋشiسi بوپ الدى، قابات كەلگەن بەس ءسوز كادiمگi اياقتالعان سويلەمگە اينالدى، سويلەم ىزدەنىپ، توپشىلايتىن بولدى، بۇگiندەرi جۇزدەگەن تiلدiڭ جۇيەسiندە مىڭداعان يەسiز وي كوزدەگەن مۇراتىنان اداسىپ ءجۇر.

كەشەگi ەگەمەن وي ەركiندiگiنەن ايىرىلعان سوڭ، تiل ءوز ءامiرiن تۇبەگەيلi ورناتتى. ەندi بيلiكتi ول جۇرگiزەدi, ويىن ءتارتiبiن ول بەلگiلەيدi, شارتىن ول قويادى. بايىرعى iلكi ۋاقىت تۇسىندا بوستان اسقابى وي بولمىستان تۋاتىن، ويدان ءسوز قالىپتاساتىن، سوندىقتان ءسوز بولمىستى ءدال انىقتايتىن ەدi.

ەندi زامان وزگەردi. بولمىستى تiلدiڭ ءوزi دەربەس سارالايدى، ءسويتiپ، تiلدiك جۇيەدە بولمىس باسقا قاسيەتتەرiن تاپتى، بiراق، ولار جاڭا قايشىلىقتار تۋعىزدى. تابيعاتتا جوق زاڭدىلىقتار جاساندى تiلدە بەرiك ورنىعا باستادى، ومiردە جوق قۇبىلىستار پايدا بولدى.

جۇرت توڭiرەگiنە تiلدiڭ كوزiمەن قاراۋعا كوشتi, سوندا ادامدار ساناسىندا بولمىستىڭ جاڭا بەينەسi قالىپتاستى.

ادامدار تiلدiڭ قۇلىنا اينالدى. ۇنەمi تiلدiڭ جەتەگiندە كەتەدi, ويىنا بۇيىرىپ تۇرادى، ايتپايتىن پايىمىن ايتقىزادى. ءوستiپ، ماتiندەر تۇسiنiكسiز بولا باستادى، ءومiر مەن ءپالساپا قايشىلىققا ءتۇستi, ويدىڭ تابيعاتى بۇزىلدى، تiل دەرتكە ۇشىرادى.

ەسكiلiكتە، تiل بولمىستىڭ ءۇيi ەدi. قازiرگi شاقتا سىرقات تiل جەتiم بولمىسقا قالايشا پانا بولا الادى.

بەيشارا وي قاڭعىپ دالادا قالدى، اداسقان كۇشىكتەي ۇلىدى، ويتكەنi تiلدiڭ ءوزi ويلايتىن بولدى، وعان ەندi ەشتەڭە قاجەت ەمەس، كوڭiلدەگi وي مەن جۇرەكتەگi نيەت تiلدەگi ءسوزدiڭ تۇتقىنىنا ءتۇستi.

كەيدە قولدان شىققان ءماتiن مازمۇنىن، ۋاقيعا جەلiسiن، كەيiپكەر ويىن سيپاتتاعان كورنەكتi ءسوزدi ەكiنشi مارتە قايتالامايىن دەگەن نيەتپەن جازىلعان ۇقساس وزگە بالاما كوركەم ءسوز باسقا كەزەكتەگi مازمۇنعا، جەلiسكە، ويعا ۇرىندىرادى”.

     

 

ديدار، بۇل ءسىزدىڭ ستيلىڭىزگە، شىعارماشىلىق تىلىڭىزگە بايلانىستى ەمەس، جالپى ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ەكەنىن ەسكەرتكەنىم ءجون شىعار. بۇگىنگى تىلگە، قازاق تىلىنە عانا ەمەس، جالپى ءتىل الەمىنە قاتىستى سۇراق دەپ قابىلداڭىز.

داكە، بۇرىن "كوپ ۇلتتى" اتانىپ ءجۇر ەدىك، ەندى كوپدىندى ەلگە اينالا باستاپپىز. كوپكونفەسسيالى يدەنتيفيكاتسيا. بۇل ءبىزدىڭ ەلدە قانشالىقتى مۇمكىن؟

بۇل - ساياسات.

ديدار اعا، مەن وقۋشى كەزىمدە ءسىزدىڭ ماقالالارىڭىز شىققان گازەتتەردى ىزدەپ تاۋىپ الىپ وقيتىنمىن. سول كەزدە ءسىز ماعان بىزگە ۇقسامايتىن مۇلدە باسقا قازاق سياقتى كورىنەتىنسىز. قازاققا ۇقساماۋدى قايدان ۇيرەندىڭىز؟ سۇراعىم ارتىقتاۋ بولسا، ايىپ ەتپەگەيسىز.

قويمايسىز-اۋ. جىلتىڭداپ ءار جەردەن ءبىر شىعاسىز. شارشامايسىز با؟ ءسىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىڭىز نە؟ ۇنەمى قىزدىڭ اتىنان جازاسىز... دەنىڭىز ساۋ ما، بالا-شاعاڭىز امان با، جاۋ شاپقان جوق پا؟ امان بولىڭىز.

سەنىڭ وقىرمانىڭ كىم؟ ولاردى كىمدەر دەپ بىلەسىڭ؟

قازاق حالقى. ودان قالسا، شەتەل وقىرماندارى.

داكە، ءسىز وسى اسقار التاي دەگەندى وقيسىز با؟ "كازينوسىن" وقىدىڭىز با؟ جالپى وسى جازۋشى قانداي ءوزى؟

اسقار التاي دەگەن جازۋشىنى بىلمەيدى ەكەنمىن. 

ديدار مىرزا، مەنىڭ ساۋالىم مىنانداي: ەۆرەيلەر حولوكوست تۋرالى بىرنەشە فيلم ءتۇسىردى، ال...

اشتىق تۋرالى ءبىز دە تۇسىردىك.

ديدار باۋىرىم، قاي سالادا بولماسىن شىعارماشىلىعىڭا تابىس تىلەيمىن. مەنىڭ قويار سۇراعىم: كورشىلەس رەسەي جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن ، جوسپارلاعان 10 كينوسىنىڭ سوڭعىسى - "پوددۋبنىيدى" جارىققا شىعاردى. بىزدە دە (كوشىرىپ ۇيرەنگەن حالىقپىز عوي) سونداي كينولار تۇسىرىلەتىن بولسا ءتىزىمىن قالاي جاساپ، كىمنەن، نەدەن باستار ەدىڭ؟ مەن مىسالى، ساق - توميريس، كۇلتەگىن، ەدىل پاتشادان باستار ەدىم. الدىن-الا راحمەت.

ءسىز اتاعان تاقىرىپتار قولعا الىنىپ جاتىر. 

جولتاي ءالماشۇلى "ايقىنعا" سۇحبات بەردى. سوندا ايتىپتى; وسى كۇنى "مەنمەن مايليندەر" مەن "قاساڭ قالتايلار" كوبەيىپ بارادى دەپ. ءسىزدىڭ ويىڭىز قالاي؟ جازۋشىمەن كەلىسىسىز بە؟

ەلگە تيىسە بەرگەننەن نە پايدا. جاستار قازاقتىڭ "كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام" دەپ جاتسا، ونىسى نەسى ايىپ؟ وزگەنى جامانداعانشا، ءوزىمىز العا ءتۇسىپ، جاقسىدان ۇلگى-ونەگە كورسەتەيىك. جاستارعا جول اشايىق. ماعان بۇگىنگى جاستاردىڭ ءاليحان بوكەيحان، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، اقبايدىڭ جاقىبى، سۇلتانماحمۇت، قاسىم، يمانتايدىڭ قانىشى، شاپىق شوكين، الكەي مارعۇلان، مۇقتار اۋەزوۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، ەۆنەي بوكەتوۆ، ەرماحان بەكماحانوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، شاكەن ايمانوۆ، ءماجيت بەگالين، سۇلتان قوجىقوۆ، ابدوللا قارساقباەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ ءتارىزدى بولامىن دەگەن نيەت-تالپىنىستارى ۇنايدى.    

ءوزىڭنىڭ الدىڭعى تولقىن جازۋشىلار تۋرالى ويىڭ قالاي؟/جەتپىستەن اسقان شالدار ەمەس/ مىسالى، ق.تۇمەنباي، ق.جيەنباي، ج. ءالماشۇلى،ن. وراز، ت.ب.

ءسىز اتاعان ءتىزىم – جاقسى ءتىزىم. شىعارمالارىمەن تانىسپىن. دارىندى قالامگەرلەر.

ءسىزدى "كەيىنگى كەزدە ورىس تىلىندە جازىپ ءجۇر" دەپ ەستىدىم. راس پا؟ راس بولسا، نە سەبەپتى؟

كەيدە جازاتىنىم بار. بىراق، انا ءتىلىمىز – پروزاعا وتە قولايلى ءتىل، قۇنارلى دا باي ءتىل.

وسى نەگە انا ءتىلىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز ۇيىمداستىرعان ميتينگىلەرگە كەلىپ قاتىسپايسىز؟ ءتىپتى قالامگەر رەتىندە ءوز پوزيتسياڭىزدى نەگە بىلدىرمەسكە؟ نەگە قازاق جازۋشىلارى ىنىنە كىرىپ شىقپايتىن كەمىرگىشتەر وتريادىنا ۇقسايدى؟

ءسىز وسى ساۋالىڭىزدى مۇقتار ماعاۋينگە دە قوياسىز با؟ داڭقتى قالامگەر قاي جيىنعا، قاي شەرۋگە قاتىسىپتى؟ قازىر جازۋشىلاردىڭ قولىندا نە قايرات، نە قايران بار؟ ءتىپتى، جۇرت كىتابىمىزدى وقىماق تۇگىلى، ءوزىمىزدى جاقسى تانىمايدى دا. بۇگىنگى زامان – ءانشى-بيشىلەردىڭ زامانى. ەمشىلەردىڭ زامانى. ءبىر جيىنعا جازۋشى مەن ءانشى بارا قالسا، جۇرت جازۋشىنىڭ ەمەس، انشىلەردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتادى. جازۋشى دالادا قالادى، وزىنە داستارقاننان دۇرىس ورىن دا تيمەيدى. حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن جيىن-تويدان قالماي، قىزىق-دۋمانعا ءجيى بارىپ، جۇرتقا اقىل-ناسيحات ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. حالىققا ءۇنسىز قىزمەت ەتۋ كەرەك.       

قۇرمەتتى ديدار! ۇلتتىق ادەبيەت، ۇلتتىق ونەر دەيتىن ۇعىمدار شەڭبەرىندە شيىرشىق اتقان سانالار بارشىلىق. ال، وسىناۋ ۇعىمدار اياسىندا ادامزاتقا ورتاق دۇنيە جاساۋدىڭ قيامەت-قايىمى سىزگە تانىس جاعداي، ارينە. بۇگىنگى جاپپاي "جازۋشى", جاپپاي ء"ارتىس" بولىپ كەتكەن ۋاقىتتىڭ نوپىرىندە اسىل دارىندار اداسىپ جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى... بۇل، ارينە، جاۋابىنان سۇراعى مول ...شەتىن جاعداي. دەي تۇرعانمەن، قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى قاشان دۇنيەنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساڭ دا الدىڭنان شىعاتىن دارەجەگە جەتۋى مۇمكىن؟ ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز (جاپپاي جازۋدان باسقا) كەرەك؟

قازاق ادەبيەتىن جاپپاي شەت تىلدەرىنە اۋدارۋ قاجەت. بۇل – مەملەكەتتىك ۇلكەن ستراتەگيا بولۋى ءتيىس.

 

ديدار، بەلگىلى جۋرناليست س.دۋۆانوۆتىڭ مىنا پىكىرىنە قالاي قارايسىز: "سەگودنيا ناكونەتس-تو پريشلو وسوزنانيە توگو، چتو كازاحستانتسى ناحودياتسيا ۆ پولنوي ينفورماتسيوننوي زاۆيسيموستي وت روسسيسكيح سمي. س ۋچەتوم پروۆلاستنوگو حاراكتەرا ەتيح ماسس-مەديا ەتو وزناچاەت، چتو ۆ پوليتيچەسكوم ي يدەولوگيچەسكوم پلانە مى ناحوديمسيا نا كريۋچكە ۋ كرەمليا. يمەننو تام سەگودنيا فورميرۋەتسيا كازاحستانسكوە وبششەستۆەننوە منەنيە و پرويسحودياششەم ۆ ميرە ي ۆ ناشەي سترانە.

س توچكي زرەنيا گوسۋدارستۆەننوي بەزوپاسنوستي ەتو نە ەست پراۆيلنو. بولەە توگو، تاكوە پولوجەنيە وپاسنو دليا كازاحستانا، ەسلي كونەچنو ون پرودولجاەت ناستايۆات نا سۆوەم سۋۆەرەنيتەتە. ليۋبوي سۋۆەرەنيتەت بەز ينفورماتسيوننوي نەزاۆيسيموستي ەتو بلەف. نە ۆاجنو، كتو چەلوۆەك پو پاسپورتۋ، ۆاجنو، كتو فورميرۋەت ەگو منەنيە وب وكرۋجايۋششەم ميرە، كتو ديكتۋەتەمۋ پوليتيچەسكيە وريەنتيرى ي وتسەنكي. يا ۋجە دەسيات لەتپىتايۋس پريۆلەچ ۆنيمانيە ك ەتوي پروبلەمە، نو دليا ليۋدەي، كوتورىە دولجنى وتۆەچات زا ەتوت اسپەكت ناتسيونالنوي بەزوپاسنوستي، ەتا تەما نە پرەدستاۆلياەت ينتەرەسا.

بلاگوداريا سلوجيۆشەيسيا سيتۋاتسي پوداۆليايۋششەە بولشينستۆو كازاحستانتسەۆ سەگودنيا پوددەرجيۆاەت پۋتينا ۆ ەگو سترەملەني ۆوزروجدەنيا «رۋسسكوگو ميرا»، وسۋجداەت ۋكراينسكي مايدان، پريۆەتستۆۋەت اننەكسيۋ كرىما، پليۋەتسيا ۆ ستورونۋ «گەيروپى» ي ۆيديت ۆ سشا گلاۆنوگو ۆراگا چەلوۆەچەستۆا. تو ەست يدەولوگيچەسكي كازاحستانتسى، كاك ي روسسيانە پريمەرنو، نا تە جە 85% ياۆليايۋتسيا پرودۋكتوم پروپاگانديستسكوي رابوتى كرەملەۆسكيح سمي. مى مىسليم توچنو تاكجە كاك روسسيانە، حوتيا ياۆلياەمسيا گراجدانامي سوۆەرشەننو درۋگوگو گوسۋدارستۆا. تو ەست يدەولوگيچەسكي مى داۆنو ۋجە زاۆيسيمى وت كرەمليا. ا تەپەر زادۋمايتەس، كاكوۆا تسەنا ناشەگو سۋۆەرەنيتەتا، ەسلي ناشي مىسلي، ناستروەنيا، ۋستانوۆكي فورميرۋيۋتسيا ۆ كرەملە؟". ءبىز رەسەيگە اقپاراتتىق تاۋەلدىلىكتەن قايتسەك قۇتىلامىز؟

قۇتىلامىز. بۇل تاقىرىپقا ءبىز تالعات ەشەنۇلى ەكەۋمىز 1996-97 جىلدارى-اق ءجيى قالام تارتقانبىز. سودان بەرى كوپ وزگەرىستەر بولدى. قازىر قازاقتىڭ جاعدايى جامان ەمەس، سانىمىز كوبەيدى، تۇراقتىلىق ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاققا قىزمەت ەتتى. 

ديدار اعا! "ادامداردى نەعۇرلىم تانىعان سايىن، سوعۇرلىم ءيتتى جاقسى كورە تۇسەسىڭ" دەگەن ءسوز ءبىرازدان بەرى ويلاندىرىپ ءجۇر. ءسىز نە ايتاسىز؟

جاقسىلىقتى، ىزگىلىكتى كوبەيتۋ قاجەت.

وڭداسىنوۆ: ء«بىلىمدى ەل – بيىك ەل» دەگەندى ءجيى ايتادى ەكەن. سول بيىكتەن كورىنۋ ءۇشىن دە ول عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت، ونەر سالاسىنا اي¬رىقشا كوڭىل ءبولىپ، قامقور بولعان ەكەن. مىسالى، ۇلتتىق كونسەرۆا¬توريانى اشۋ ءۇشىن كسرو ناركو¬مىنا ارنايى كىرىپ، رۇقسات العانىن ءوزى ەستەلىگىندە جازىپ كەتىپتى. رەسپۋبليكادا كينو ونەرىنىڭ العاش شاڭىراق كوتەرىپ، قالىپتاسۋىنا وڭداسىنوۆتىڭ تىكەلەي ىقپالى بولىپتى. سوعىس باستالعان سوڭ وزبەكستانعا كوشكەلى تۇرعان «موس¬فيلم» مەن «لەنفيلمدى» ارنايى قازاقستانعا شاقىرتىپ، ۇكىمەت تارا¬پىنان بار جاعدايلارىن جا¬ساپ¬تى. ونداعىسى، حاس كينو شەبەر¬لەرىنىڭ پايداسى تيەر دەگەن نيەت ەكەن. اقىرىندا سولاي بولادى دا، بۇگىنگى «قازاقفيلمنىڭ» نەگىزى سول كەزدەن باستاۋ الادى. اتاقتى ورىس رەجيسسەرى ميحايل روممنىڭ سوعىس جىلدارىندا قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان، ونىڭ باسشىسى نۇرتاس وڭداسىنوۆتان كورگەن قامقور¬لىقتارىنا شىن جۇرەكتەن العىس ايتقان ەكەن. سۇراق: وڭداسىنوۆ تۋرالى كينو تۇسىرۋگە قالاي قارايسىز. وسى باعىتتا جۇمىس جاساۋعا ۋادە بەرەسىز با؟

مەن ءوز باسىم قولدايمىن.

قازاق كينوسىندا نەگە ساپا جوق، ديدار مىرزا؟ ساپالى، ومىرشەڭ كينولار ءتۇسىرۋ ءۇشىن نە جەتىسپەيدى؟ ماسەلەن، س.قوجىقوۆ، ش.ايمانوۆ، ا.قارساقباەۆ، س.اپىرىموۆ سەكىلدى رەجيسسەرلاردىڭ فيلمدەرىندەي كوركەم نە دەرەكتى تۋىندىلار نەگە شىقپايدى؟ تالعامسىز رەجيسسەرلار مەن دارىنسىز ارتىستەر قاپتاپ ءجۇر قازىرگى فيلمدەردە؟ وسىعان توسقاۋىل بولا ما؟

قاتەلەسەسىز. جاقسى فيلمدەر بار. جوعارىدا بۇل جونىندە ايتىپ وتكەنمىن.

ديدار اعا! ەلباسىمىز كەلەسى جىلى قازاق مەملەكەتىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى باستاما كوتەردى! سىزدەن وسى ۇلى مەرەكەگە وراي شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ مىقتى جاس ءانشى كۇيشىلەرىن شاقىرىپ ۇلكەن ءبىر مەرەكەلىك كونتسەرت وتكىزسەڭىز دەپ سۇرايمىن!

ويلاندىراتىن ۇسىنىس ەكەن. ويلانايىق. حابارلاس. 

وتە ويلى دا ورىندى ساۋالدار، وزەنگە قۇلاعان قارعىنداي بارىنە دە قوسىلامىن. باس تارتۋ قىپ-قىزىل كۇنا! جاۋابى قاشان ەكەن؟

قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى بويىنشا، "باس تارتۋ" دەگەن سوزدەن كەيىن ءسىزدىڭ سويلەمىڭىزدە سىزىقشا قويىلۋى كەرەك. ۇزىن سىزىقشا. مەن باس تارتپايمىن. تۇگەل جاۋاپ بەردىم. قۇداي بىزگە سابىر بەرسىن.

اسسالاماعالەۋكۋم ديدار اعا! ەلىمىزدىڭ بولاشاق تاعدىرىن كالاي ەلەستەتىپ كورەسىز؟

قازاق بايدى. قازاق وزادى. قازاق باقىتتى بولادى. كورگەن بەينەتى، كەشكەن ازاپ-مەحناتى ارتتا قالادى. ابايدىڭ داڭقى الەمگە جايىلادى.

Abai.kz