(قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي)

«مەن ءوز زامانىمنىڭ جاڭعىرىعىمىن، ۇران بوپ العى ساپتا ءجۇردى جىرىم. ون ەكىدە اتتانىپ، قىلىش ءىلدىم بىلەككە»، - دەپ جىرلاعان جاۋىنگەر جىراۋ اقتامبەردى كوز جۇمار شاعىندا ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن ەسكە العان ەكەن. سول جاڭعىرىقتىڭ قۇلاقتان ءۇنى كەتپەي، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتەر، اتتارى التىن ارىپپەن جازىلعان حاندارعا تاعزىم ەتىپ، قۇران باعىشتار جىل تۋدى. «ماڭگىلىك ەل» ۇلى حاندارىمىزدىڭ ارمان ماقساتى ەدى دەگەن يدەانى العا تارتقاننان بەرى قىزۋ تالقىلاۋلار ءجۇرىپ جاتىر. قازاق حاندىعىنداعى «قازاق» سوزىنە اركىمدەر-اق  تالاسىپ ءجۇر. بۇل ءسوز ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان ءسوز ەكەنىن بىلسە دە بىزگە قالاي تاڭىلعانىن بىلگىسى كەلىپ تالاسادى. بۇل تالاستىڭ ءالى ءتۇيىنى شەشىلگەن جوق. الكەي مارعۇلان اتامىز بۇل ءسوزدى كەرەي مەن جانىبەككە دەيىن قولدانىستا بولعانىن ايتا كەلە «قازاق» ءسوزىن «مىقتى»، «بەرىك»، «جويقىن»، «الىپ»، «باتىر»، «شابىتتى» دەگەندى بىلدىرەتىندىگىمەن تۇسىندىرەدى. شىڭعىسحان زامانىنان بۇرىنعى ۋىز حان داۋىرىندە «بوزوق، ۇشوق» دەگەن سوزدەر بولعاندىعىن ايتادى. بوزوقتان−قازاق، ۇشوقتان−ۇش ءجۇز شىقپادى ما ەكەن دەپ تە مەڭزەيدى. سودان دا بارىپ ورىستىڭ «كازاك» ءسوزىنىڭ ماعناسىن ىزدەسەك وسىعان ۇقساس بولىپ شىعادى.   شومەلەپ ۇيگەن ءشوپتىڭ اراسىنان ينە ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. «كازاك» دەپ ءتىلدى تىستەپ سىرەسپەي-اق، «قازاق» دەپ جۋان داۋىسپەن ايقالاساق ءبىز «كازاك» بولىپ كەتپەيمىز. بىزدە وتان بار، ەل بار، شەكارا بار. كازاكتاردا وسىنىڭ ءبىرى دە جوق.

شايبانيد − ءابىلحايىر زمانىندا ارعىندايىرقوجا ادىلدىگىمەن اقجول اتانىپ حاننىڭ اقىلشى ءبيى، بەدەلدى قازىسى بولعان. قاراقىپشاق قوبلاندى باتىر مەن بي اراسىندا داۋ بولىپ، سوزگە ەرەگىسىپ وشىككەن باتىر جاپان دالادا اقجول ءبيدى كەزدەيسوق كەزدەستىرىپ ولتىرگەندە اكەسى قۇتان بي:

قاراقىپشاق قوبىلاندىدا،

 نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم،

سەكسەن اسىپ، تايانعاندا توقسانعا،

تۇرا الماستاي، ءۇزىلدى مە جۇلىنىم،

ادىلدىكپەن  اتاندىڭ دا اقجول بي،

اداسقانىن جولعا سالدىڭ،

 بۇل نوعايلى ۇلىنىڭ،

اققان بۇلاق، جاققان شىراق،

جالعىز  كۇندە قۇرىدىڭ، – دەپ قايعىرعان-دى.

قۇن داۋلاعان ارعىندار اتاقتى بي اقجول ءۇشىن قوبلاندى باتىردىڭ باسىن سۇرايدى. ءابىلحايىر حان 92 باۋلى قىپشاق اراسىندا قوبالجۋ تۋىپ كەتۋ قاۋپىنەن سەسكەنىپ ء«ۇش ادامنىڭ قۇنىن الىپ بىتىمگە كەلىڭدەر» دەگەندى ايتادى. ارعىنعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعان ەر جانىبەك سۇلتان بۇرىنان بار كيكىلجىڭنىڭ وتىنا ماي قۇيىپ، اعاسى كەرەي ەكەۋى باس بولىپ بولىنە كوشىپ شۋ وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسى موعولستان جەرىنە حانتاۋىنداعى قوزىباس دەگەن جەرگە جاڭا حاندىق تۋىن تىگىپ، حان ورداسىن كوتەرەدى. ماعولستان ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنان اياگوز، جايسان ارقىلى بالقاشتىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن، شۋ−تالاس وڭىرلەرىمەن سىردارياعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان جەردى قامتىدى. باتىسىن اقوردا، تەرىسكەيىن ءسىبىر حاندىعى، وڭتۇستىگىن اقساق تەمىر يمپەرياسى شەكتەپ جاتاتىن. يسا بۇعى حان ابىلحايىرعا قارسى پايدالانامىن دەگەن ىشكى ەسەپپەن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ باسا كوكتەپ كوشىپ كەلۋىن سوكەت كورمەگەن. سويتكەن حانعا اجال جەتىپ ءولىپ كەتتى دە مۇراگەرلەرىنىڭ اراسىندا ىشكى تارتىس ەسەبىندە قيدالاسىپ ءبىرىن ءبىرى جويدى دا حالقى تابيعي تۇردە (اسسيميتسيالانىپ) باسقا رۋ−تايپالاردىڭ تاريحي زاڭدىلىقتارىن قابىلداپ ءبىر حالىققا بىرىگۋى وزىنەن ءوزى ىسكە اسىپ، ماعولستان مەملەكەتى  جويىلىپ، جانىبەك حانعا قوسىلدى.

«بەكتەمىسۇلى قولجازباسى» دەگەن دەرەكتەردە كەرەي حاندىعىن قۇراردا «قۇتان بي ءبىر بىرىنە تىرەلگەن ساتىنىڭ ەڭ بيىگىنە شىعىپ، كامشات بوركىن دۇرىستاپ، ماقپال شاپانىنىڭ ەكى وڭىرىنەن ۇستاپ اقىرىن سىلكىپ قويىپ جان جاعىنا بۇرىلىپ اينالا ءبىر شولىپ ءوتتى. توقسانعا تايانسادا بەتىنە ءاجىم تۇسپەگەن. ۇزىن بويلى، قىر مۇرىندى اق سۇر جۇزىنەن كەڭ ماڭدايلى قارا قاستى سۇڭعىلالى وتكىر قوس جانارى ساۋلە شاشىپ تۇردى» دەيدى. ءبىر مەزگىلدە ءبيدىڭ ساڭق ەتكەن داۋىسى ەستىلگەندە جينالعان حالىقتىڭ ۇستىنەن ءبىر تىزبەك اققۋ قۇس ۇشىپ وتكەن. قاناتىمەن قول سوققانداي سارتىلداتىپ سۇڭقۇلداعان ۇندەرى كوكتەن كۇمبىرلەي ەستىلسە، وعان قوسىلعان قۇتان ءبيدىڭ داۋىسى  كەڭ دالانى جاڭعىرتقانى سونشا التى قىردىڭ استىنداعى ەستىمەگەن جان قالماعانىن جازادى. بي بىلاي دەدى.

−ۋا، قىمباتتى، ۇل قىزىم! ءومىرىمىزدىڭ كەلەشەك جالعاستارى! سىزدەر ءۇشىن بۇل قۇرىلتاي وتە ماڭىزدى. زامانا ىلگەرىدەن وتە باردى. كەيىنگىگە جەتە كەلدى. سول ىلگەرگى وتكەن ءداۋىردىڭ كەمەڭگەرىنەن، كوسەمدەرىنەن، شەشەندەرىنەن كوپ مۇرا، ەڭبەك قالدى. ونى ۇستايتىن ەل تىزگىنىن العان حاندار، بيلەرگە  بۇقارا حالىقتىڭ ەرۋى ءجون. سوندا عانا ايبىندى، ماڭگىلىك ەل بولامىز دەدى.

ارعىننان شىققان اقىن، جىراۋلار قۇتان بابانى ء«تۇپ اتامىز» دەپ ماقتان تۇتادى. بەرتىندەگى  جاناق اقىن:

الاشتا ارعىن بابا تۋعان زەرەك،

وزگەدەن ول كىسىنىڭ ءجونى بولەك.

ارعىننىڭ ءتۇپ اتاسى اقىن قۇتان،

ولەڭگە بىزدەن ۇستا بولسا كەرەك. – دەپ جىرلاعان.

ارعىن اتامىزدىڭ ءبىرىنشى بايبىشەسى  ەرگۇل انامىزدان مەيرامسوپى جالعىز تۋادى. مەيرامسوپىدان قۋاندىق، سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك تاراسا، ەكىنشى ايەلى مومىن شەشەمىزدەن سانى ايتىپ تۇرعانداي «جەتى مومىن» ۇل تارايدى (شەجىرە ءتىزىپ وتىرماعاندىقتان اتتارىن اتامادىم). قاباتتاستىرىپ العان سوڭعى ايەلدەرى نۇرپايادان قامبار، جالىقباس. قارقابات انامىزدان بولاتقوجا. اينامكوز شەشەمىزدەن ەكى قىز، جانە ەرىپ كەلگەن ۇلى شۇبىرتپالىسىمەن قوسىلىپ ءتورت ۇل تۋادى. ولار اكەلەرى ولگەننەن كەيىن اعالارى: قۋاندىق، سۇيىندىكتەردىڭ سوزدەرى قۇلاقتارىنا ءسىڭىپ «قاراكەسەك» اتالىپ كەتەدى.

ارعىن تايپاسى التى ارىس ورتا ءجۇزدىڭ ىشىندەگى جاۋىنگەر قابىرعالى ەل ەكەنى بەلگىلى، ءتۇتىنى دە مول. سول ارعىندار شىڭعىسحان زامانىندا قايدا بولعان؟ ورىس تاريحشىسى اريستوۆتىڭ جازۋىنشا، ارعىندار تاڭ حاننىڭ (تايان، بايبۇقا دەپ تە جازىلادى) باسقارۋىنداعى نايمانداردىڭ شىڭعىسحانمەن سوعىسىپ جەڭىلىس تاپقانىنان الدەقايدا بۇرىن باتىسقا قاراي كوشىپ كەتكەن دەيدى. ساياحاتشى-تاريحشى رۋبرۋك 1253 جىلعى ساياحاتىندا قاپال، لەپسى جەرىنەن «ارعىن اتا» تاۋىن بوكتەرلەي وتكەندە بۇل كەڭ القاپتى «ورگانۋم» (ارعىن) ەلى جايلاعانىن جازادى. قالاي دەسەكتە، التايدا ارگۋت وزەنى، «امۋرعا قۇياتىن ارگىن وزەنى،  كاۆكاز تاۋىنىڭ سۋنجو وزەنىنىڭ بويىندا ارگۋن اۋىلى، ارگۋن شاتقالىن بويلاي اعاتىن ارگۋن وزەنى بار ەكەنىن، ارمەنيا جەرىندەگىلەرىن دە كارتادان، تاريحتان بىلەمىز. ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرىپ وتىرعان وسىنداي اتى شۋلى ەل شىڭعىسحاندى زەرتتەگەن جىلناماشىلاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ قالامىنا ىلىكپەگەنى، اۋىزىنا تۇسپەگەنى، راشيد اد-دين، يان، كالاشنيكوۆتاردىڭ كىتاپتارىندا جوقتىعى وسى سەبەپتى بولار دەپ ويلايمىن.

مەيرامسوپى  حاقنازار حاننىڭ اسكەرباسى، كەڭەسشىسى ساردار بولعانى قازتۋعان جىراۋدىڭ تولعاۋلارىنان بەلگىلى.

بەس سوپى اعايىندى مەيرام شەشەن،

ارعىننىڭ تايپاسىنا بولعان كوسەم.

كوركىنە كوز تويمايتىن سۇلۋ ەدى،

ءوزى باتىر قارتايسا دا نۇرلى اسەم.

مەرامسوپىنىڭ جاستىق شاعى «ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن، ەر ەتىگىمەن سۋ كەشكەن» جاۋگەرشىلىكتىڭ قىزىپ تۇرعان قاسىمحاننىڭ زامانى ەدى. باتىرلارى ات ۇستىنەن تۇسپەي ارال تەڭىزىنىڭ ارعى بەرگى جاعىن قاراقالپاق، وزبەكتەردەن تازارتىپ قونىستارىن كەڭەيتتى. ىشكى قازاقى سالت ءداستۇردى، جول جوبانى قالىپتاستىرىپ «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى» اتانعان زاڭ نەگىزدەرىن قالاپ كەتتى.

اقجول ءبيدىڭ نەمەرەسى مەيرامسوپى الاساپىران سوعىستىڭ سايابىر تاپقان تۇسىندا قوجالار اۋلەتىنەن، سىر بويىنداعى اركوك قالاسىندا جاۋگەرشىلىكتە ءجۇرىپ ارىستانباب ۇرپاقتارىنىڭ قىزى نۇرپايانى كەزدەستىرەدى. سۇلۋلىعى مەن اقىلى ۇيلەسكەن، شەكەر بالداي ءسوزى بار نۇرپايا داستارحان باسىنا ءوزى كەلىپ، سارى قىمىزدى ساپىرا قۇيىپ، سىرلى توستاقتى ۇسىنعاندا قولىنان ءۇنسىز ءىلىپ اكەتپەي جۇرەك جالعاستىرعانداي بوگەلىپ قالادى. قىز  مەيرامسوپىڭ اتاق داڭقىنا، ۇزىن بويلى سىمباتىنا تامسانىپ وتكىر جانارىنان جانى قىسىلىپ قولىن جۇلىپ اكەتە المايدى. جار قۇشاعىنا كىرگەندەي تۇلابويى كۇيىپ، جانىپ بالبىراپ كوزىن كوزىنەن ايىرا الماي قالعان ەدى. ءۇنسىز كەلىسىمىن العان مەيرامسوپى اراعا كىسى سالماي اكە شەشەسىنە ءوزى قۇدا تۇسەدى. ەل جۇرتتىڭ كەلىسىمىن الىپ، توي تومالاعىن جاساپ شىعارىپ سالۋعا جەسىر جەڭگەسى اينامكوز بەس-التى جاسار بالاسىن ەرتىپ، ءسىڭلىسى قارقابات  بىرگە اتتانادى. سىردان شىققان تۇيەلى كوش شايان وزەنى بويىندا وتىرعان «تاسقۇدىقتاعى» ەلىنە جەتىپ ۇلاناسىر توي جاساتىپ قوسىلعان ەدى.

حاقنازار حانعا دەيىنگى تاققا وتىرعاندار سوعىستاردا جەڭىلىس تاۋىپ قازاق شەگاراسىن كەڭەيتە الماي بەس حان، ونىڭ ىشىندە توعىم حان توعىز ۇلىمەن، ەكى باۋىرىمەن بىرگە 37 سۇلتان قازا تاپقان. حاندىق تاققا 1537 جىلى  وتىرعان حاقنازار حان سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەنى سونشا 47 جىل حاندىق قۇرعان كەزىنىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق ورىس تاريحشىسى پ.ي.رىچكوۆتىڭ جازۋىنشا نوعاي، باشقۇرت، تاتار، ءسىبىر جانە  استراحاندى، بۇحارا، حيۋا، تاشكەنت حاندىقتارىن ءوز بيلىگىنە كوندىرىپ الىم−سالىعىن ءتولتتىرىپ تۇرادى.

نۇرپايادان قامبار، جالىقپاس، قارقاباتتان  بولاتقوجا اتتى ءۇش ۇل دۇنيەگە كەلگەن. بابىشەدەن تۋعان ۇلدار توقالدان  تۋعانداردى وگەي ساناپ بۇعاناسى قاتپاستان ەرىپ كەلگەن شۇبىرتپالىنى قوسىپ قاعاجۋ كورسەتە باستايدى. رەنىش كورگەن بالالار شيرىعىپ، وجەتتەنىپ  باتىرلانىپ «سەن تۇر مەن اتايىن» بولىپ قايسارلانىپ وسەدى. بولاتقوجا ەرتە ەسەيىپ ۇيلەنىپ مال باسىن قۇراۋعا اعالارى مۇمكىندىك بەرمەي، جاقسى ات بىتسە تارتىپ الىپ زورلىق كورسەتۋدەن تانبايدى. بەلگىلى ءبىر اس−تويدا الامان بايگە بولىپ مەيرامسوپىنىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان   اعالارى بۇرىنعى سوڭعى بايگەلەردە «اقجولداپ»، «مەيرامسوپىلاپ» ۇرانداپ شابادى ەكەن. بايگەگە قوسىلاردا بولاتقوجا شەشەسى قارقاباتقا كەلىپ:

−مەن انالارمەن بىرىگىپ «اقجولداپ» شاپپايمىن. «ال سوندا كىمنىڭ اتىن ايتىپ  ۇرانداپ شابايىق؟» –دەپ اقىلداسادى. قارقابات اتالارىنىڭ اتىن اتاۋدان يمەندى مە بالالارىنا «قارقابات» دەپ شابىڭدار دەپ كەڭەس بەرەدى. وسى جولعى بايگەدەن وزىپ، مارەدەن وتەردە «قارقاباتتاپ» بولاتقوجا مەن قامبار وتە شىعادى. جينالعان ءدۇيىم ەلدىڭ قۇلاقتارى ەلەڭ ەتكەن وقىس وقيعا وسى جەردە باستالدى. توقالدىڭ اتىن اتاپ شاپقانىنا نامىستانعان اعالارى «ەنشى بەرمەيمىز» دەگەن ايقايمەن، توقال اۋىلىن بولەك قوندىرۋعا، جىلقىعا كۇزەت قويدىرىپ، «قارقاباتتاعانداردى» قىر اسىرىپ كوشىرىپ تاستايدى.

اشۋعا بۋلىققان بولاتقوجا شۇبىرتپالىنى باس ەتىپ قامبار، جالىقپاسپەن تورتەۋى مەيرامسوپىعا بىتكەن بار جىلقىنى سوزاق دالاسىنا قاراي قيقۋلاتىپ قۋىپ كەتەدى. ارتىنان قۋعان اعالارى ءبىر كۇننەن سوڭ قۋىپ جەتكەندە بەتباقدالاعا بەت العان بەتتەگى شىمنان سوعىلعان قورادا قامالعان جىلقىلارعا كەزىگەدى. اي شايسىز ۇرىس باستالىپ سويىل شوقپارعا قارسى قارۋ قىلار تاس تابىلماي قوراعا قالانعان شىمدى لاقتىرىپ قورعانادى. «ۇرىستا تۇرىس جوق» دەگەندەي ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەندە قۋعىنشىنىڭ ۇلكەنى قۋاندىقتىڭ باسىنا تيگەن شىم−كەسەك بەت اۋىزىن قانعا بوياپ اتتان قۇلاتادى. جىلقىنى الا الماعان اعالارى سوققىعا جىعىلىپ كەش تۇسە كەرى قايتادى.

ءبىر تايدى سويىپ تاماقتانعان بولاتقوجالار كەڭەسە كەلە ەندى ءبىتىم بولمايتىنىن ەسكەرىپ اعالىعىن سىيلاپ جىلقىنىڭ جارتىسىن قايتارىپ بەرمەك بولادى. تاڭەرتەڭ   جىلقىلاردى ورتاسىنان قاق ءبولىپ جىلقىنىڭ جۇيرىگىن قۇلىنان تانىپ كوزى اشىلعان، ەنشىدەن قۇر قالعان شۇبىرتپالى تاڭداپ−تاڭداپ وتىزشاقتى تايدى ءبولىپ الىپ قالدى. ساسكە تۇستە بولىنگەن جىلقىلاردى ايداپ بولاتقوجا، قامبار، جالىقپاستار  قۋاندىق وتىرعان شاقپاقتاس جايلاۋىنا كەلدى. اعالارىنا جولىقپاي جىلقىلاردى تاستاپ انالارى اينامكوز بەن قارقاباتتى ءۇن ءتۇنسىز كوشىرىپ جاتقاندا «قايدا باراسىڭدار» دەگەن جان بولماي ارتتارىنان كەسەك لاقتىرىپ، توپىراق شاشىپ قالا بەرەدى.

بولاتقوجا توعىم حاننىڭ كەزىندە بەرەكەسى كەتكەن ەلدىڭ ورتاسىندا تۋىپ ەرجەتىپ، اعالارىنان قاعاجۋ كورگەندىكەن اتقا ەرتە ءمىندى. ەلىن  اسىراۋعا بارىمتا−سىرىمتاعا قاتىسىپ الاتاۋ بوكتەرىندەگى قىزىلتاۋ، ارىدەگى ءۇيتاس، ۇشقىزىلدى جايلاعان قىرعىزداردان، ەرتىس جاعالاپ كۇنگەي تارباعاتايعا دەيىنگى قالماقتاردان مىڭداپ جىلقى ايداپ اكەلەدى. سول جورتۋىلداردا ءجۇرىپ اتاعى ەلگە جايىلعان بولاتتىڭ «قوجاسى» ۇمىتىلىپ بولات باتىر اتانادى. جىلقى جارىقتىق «ايداسا جەلدىكى، ىسقىرسا جاۋدىكى» بولىپ جايلاۋىن جىلقىعا تولتىرادى. قولىندا 500-600 جىگىت ۇستاپ نايزا، قىلىش، ساداقپەن قارۋلاندىرىپ، كيىز ۇيمەن قامتاماسىز ەتىپ جاساقتاندىردى. ەسەيە كەلە حاقنازار حاننىڭ ساربازدارىنا  مەيرامسوپىدان تاراعان اتقا مىنەر ۇرپاقتاردان ءبىر تۇمەن قولدى باستاپ بارىپ قوسىلادى.

1550 جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ قازان قالاسىن جاۋلاپ العانىن ەستىگەن حاقنازار حان 100 مىڭ اسكەرمەن جايىق، ەلەك وزەنى بويىنا اتتانىپ نوعايلاردى ءوز قۇرامىنا باعىندىرادى. وسى سوعىستا بولات باتىرلىعىمەن حاقنازار حاننىڭ كوزىنە ءتۇسىپ مىڭباسى بولىپ سايلانىپ، بەدەلى ارتىپ، العان جەڭىس ولجاسىن ارتىنان ەرگەن ساربازدارىىنا ءبولىپ بەرەدى. باتىستان سىبىرگە اتتانعان حان ونىڭ بيلەۋشىسى كوشىم حاندى سوعىسسىز مامىلەگە كوندىرىپ تاتۋ كورشىلىككە وداقتاس جاسايدى. حاقنازار حاننىڭ مەملەكەتى كۇشەيىپ، نىعايا ءتۇسۋى كورشى ەلدەردى ەرىكسىز ساناستىرىپ سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى. 1580 جىلى قايتا كوتەرىلگەن تاشكەنت بيلىگىندەگى بابا سۇلتاننان ساۋران قالاسىن قايتارىپ العان سوعىستا حاقنازار حان مەرت بولادى.

بولات باتىر ساربازدارىمەن شايان وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى «تاسقۇدىقتاعى» اۋىلىنا ورالادى. اعايىندى  تورتەۋى بىرىگىپ ءبىر قاۋىم ەل بولىپ بولات باتىردان اقشا، تۇيتە، ۇكىباي اتتى ءۇش ۇل ءوربىدى. «اقشادان بوشان جالعىز تۋعان، جالبىز تۋعان. ءىش بوشانى ەلدە قالىپ، سىرت بوشانى جاۋدى قۋعان.» – دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭ تۇمارداي بوپ اتالاردان قالعان. بوشاننان بەس ۇل جانتۋ، تاز، ءبايبورى، ماشاي، مانات قاراكەسەك تايپاسىنىڭ كىندىگىنە اينالعان بەس اتا نەمەسە «بەس بوشان» دەپ تە اتالىپ كەتكەن. تازدان اتاقتى قازداۋىستى قازىبەك بي تۋادى. ونىڭ كىندىگىنەن وربىگەن بيلەر بەكبولات، تىلەنشى، الشىنبايلار زمانىندا ەلدى اۋىزىنا قاراتقان. ماشايدىڭ نەمەرەسى كوكبورى كەرنەي ەسىم حان، جاڭگىر حان تۇسىندا قول باستاسا، كەرنەيدىڭ نەمەرەسى باتىر بالتا «اقتابان شۇبىرىندى...» زامانىنان بوگەنباي باتىردىڭ اينىماس سەرىگى، جاۋگەرشىلىكتەگى باتىرى بولىپ  ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا بەس اتا قاراكەسەك ساربازدارىنىڭ مىڭباسىسى بولعان.

سىرت بوشاننىڭ باسىن قۇراعان ماشاي مايقى اكەسىنىڭ قولىندا كوبىرەك تاربيەلەنىپ ەركە ءوسىپ قولىنا نايزا ۇستاپ مەيرامسوپى اتاسىنىڭ جولىن قۋعان. سالت ءجۇرىپ قالعاندا قايتىس بولعان تاز اعاسىنىڭ ۇيىندەگى  سۇلۋبيكە جەڭگەسىنىڭ سۇلۋلىعى، سىڭعىرلاعان كۇلكىسى، بويىن كۇتكەن كەربەزدىگى قىزدان بەتەر قىزىقتىرىپ كوڭىل جاقىن دوس بولىپ جۇرەدى. سۇلۋبيكەنىڭ وتاۋىنا ءجيى باراتىندىعىن سەزگەن اعالارىندا قىزعانىش پايدا بولادى. ءبايبورى مەن ماناتتىڭ  دا ويى بولىپ قانشا جاقىنداسسا دا جەڭگەسى ىڭعاي بەرمەي قويادى. سوندا دا ۇلكەندەرى جانتۋ توقالدىققا الماق بولىپ ارەكتتەنەدى. بۇل اڭگىمەلەر  اكەلەرى بوشاننىڭ قۇلاعىنا جەتىپ تەز ارادا بايبورىگە قوسىپ تويىن جاساپ بەرەدى. ماشاي اكەسىنە، اعالارىنا وكپەلەپ مايقى اكەسىنىڭ قولىنا ءبىرجولاتا  كەلىپ تۇراقتايدى. مايقى تەز ارادا جەسىر وتىرعان كەلىنى جامال سۇلۋدى قوسىپ وتاۋ قۇرىپ بەرەدى. جامال ايى كۇنى جەتىپ بوسانعاندا ولگەن بالادان قالعان نەمەرەم ەدى، ەمشەكتەن شىعارعان سوڭ وزىمە بەرەرسىڭ دەگەندى ايتادى. ماشاي كوزى كورىپ تۇرعان بالادان ايىرلعىسى كەلمەي اكەسىنىڭ سوزىنە كونبەيدى. مايقى كەلىندەردەن سۇراستىرتسا، جامال «ماشايدان تۋدىم» دەپ جاۋاپ بەرگەن سوڭ مايقى اكەسى ء«بارى ءبىر ءوز بالام عوي» دەپ ىرىمداپ ءۇش اق وتاۋ كوتەرتسە، ءتورتىنشى ەتىپ ماشاي ءوز وتاۋىن ءوزى كوتەرتەدى. ءتورت وتاۋ تىككەننىڭ ءجونىن سۇراعان ەلگە «قىزداي العان ايەلدەن ءبىر ۇل تۋار» دەپتى. قىزداي العان ءۇش ايەلدەرىنەن دە جيەندى كوبەيتەتىن قىزدار تۋعان. سوندا ۇلدان ءۇمىتى ۇزىلگەن ەر ماشاي: «مايقى اكەم ارۋاقتى كىسى ەكەن، ءبىر ايەلدەن ءۇش رۋلى ەل بولاتىنىمدى قالاي بىلگەن» دەپ تاڭدانىپتى. قاتارلارى ء«بىزدىڭ ماشاي ەر ەكەن، بوشاننان تۋسا دا، مايقىنى اكەم دەپ تانىپ ءسوزىن ۇستاندى» دەپ اڭگىمەلەپ ءجۇردى. قاناتى جايىلىپ وسە كەلە «كەرنەي، كارسون، قونىشتاعاي» دەگەن ءۇش رۋلى ەل بولدى.

ەر ماشايدىڭ زامانى تاۋەكەل حاننىڭ قاندى جورىقتارىنىڭ جەڭىسىن كورىپ قازاق حاندىعىنىڭ شەگاراسىن كەڭەيتىپ قاراقالپاق، وزبەك، سامارقاند، فەرعانا جازىعىن الىپ، الاتاۋ قىرعىزدارىن باعىندىرىپ، قالماقتاردى جوڭعار الاتاۋىنان اسىرىپ تاستايدى. ەر ماشاي ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن العاشقى سوعىسىن 1598 جىلى تاۋەكەل حاننىڭ ماۋەرەنناحىرعا جاساعان شابۋىلىنان باستايدى. بۇل سوعىستا ۇلكەن جەڭىسكە جەتكەن حان سامارقاندقا ءىنىسى ەسىم سۇلتاندى بيلەۋشى ەتىپ، ءوزى بۇقارا قالاسىن باسىپ الۋعا اتتانادى. ءبىر جەڭىپ، ءبىر جەڭىلگەن الما كەزەك شايقاستا كوپ ساربازىنان ايىرىلعان جەتى كۇندىك سوعىستا قايتىس بولعان تاۋەكەل حاننىڭ سۇيەگىن الىپ ەر ماشاي سامارقاندقا ورالدى. حاندى ارۋلاپ قويىپ، كادەسىن اتقارعان سوڭ ەسىمدى حان كوتەرىسىپ تاققا  وتىرعىزىسقان ەر ماشاي ەسىم حان باسقارعان 50 مىڭ اسكەرمەن بۇقاراعا اتتانادى. ابدوللا حانىڭ باسىن الىپ، قالانى وزىنە باعىندىرىپ، تاشكەنتتى دە باسىپ الىپ تۇرسىندى بيلەۋشى ەتىپ تاعايىندايدى. ۇلى جەڭىسپەن تۇركىستانعا ورالعان ەسىم حان شىعىستاعى قالماقتارعا قارسى سوعىسقا دايىندالادى.

ەر ماشاي قارتايعان شاعىندا اقشا اتاسىنان بوشاننىڭ جالعىز تۋعاندىعىن سەزىنىپ قاپالىقتا جۇرەدى. وزىنەن تۋعان بورانشىدان نايزا ۇستار باتىرلىق كورمەي، نەمەرە ۇل سۇيمەي ۇزاق ءجۇرىپ قالادى. اۋليە  امبيلەرگە جالىنىپ، جالبارىنىپ، مولالارىنا تۇنەپ قوراسانعا قوي ايتىپ جۇرگەندە بورانشىدان ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تىلەۋلى، سۇراۋلى دەگەن ەكى ۇل كورەدى. ەكەۋى دە بوس بەلبەۋ بولىپ وسەدى. جاقسىلىقتان كۇدەرىن ۇزبەگەن ەر ماشايدىڭ اللا ءۇمىتىن الداماي تىلەۋلىدەن قويۋ قارا قاستى تاۋ مۇرىندى ۇل سۇيەدى. قۋانىشىندا شەك بولماي ۇلان اسىر توي جاساپ «كەرنەيلەتىپ سىرنايلاتىپ بىزدە جاۋعا شابار ما ەكەنبىز» دەپ اتىن ىرىمداپ كەرنەي قويدى.

قازاقتىڭ حاندىق مەملەكەتىن قۇرىپ اياعىنان تىك تۇرعىزعان، شەگاراسىن كەڭەيتكەن كەرەي، جانىبەك، قاسىم، حاقنازار، تاۋەكەل، ەسىم، جاڭگىر حانداردىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ سىرتقى جاۋعا تاقياداي جەر بەرمەگەن تاۋكە، ابىلاي، كەنەسارى حاندارىنان «قاراكەسەك−كوكبورى كەرنەي»، «باتىر بالتا» كىتاپتارىمدا  شاما شارقىمشا مالىمەت بەرگەن ەدىم. سول كىتاپتان وسى ءبىر ءۇزىندىنى جاستار وقىسىن دەپ جاريا ەتكەندى ءجون كوردىم.

Abai.kz