اباي.kz پورتالى جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازباسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى باستاعان بولاتىن. جولجازبانىڭ «مىس پەن ءمىستىڭ ءماتى» دەگەن اتاۋمەن  بۇعان دەيىنگى جارىق كورگەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەدەن تاۋىپ وقي الاسىزدار.

http://abai.kz/post/view?id=2298

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238

9 قاڭتار، 2014.نيۋ-يورك. گارلەم.

بۇگىن تاڭعى ساعات تورتتە وياندىم. كەشە تيتىقتاپ كەلىپ ەرتە جاتقام. ەندى امەريكاداعى، ياعني، نيۋ-يوركتاعى  العاشقى كۇننىڭ اسەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرمىن.

قانىپ ءشاي ىشكەن سوڭ، وسىندا وتەتىن ون بەس كۇننىڭ ويشا جاسالعان كەستەسىن حاتتاپ، ساياحات ءۇشىن بىزگە قولايلى قالانىڭ اتلانت مۇحيتى جاقتاعى مۇيىسىندەگى برايتان بيچتەگى ورىس ورامىنا تارتتىق.

تۇرعان ءۇيىمىز اتاقتى گارلەمنىڭ پۇشپاعى بولعاندىقتان دا، مۇندا نەگىزىنەن زاڭگىلەر باسىم. كوشە بويلاپ مەتروعا بەتتەدىك. ەكى-ءۇش شاعىن شىركەۋدى كوردىك. بىزدەگى شىركەۋلەر سياقتى التىن كۇمبەزدى، مىسىمەن باسقىسى كەلەتىندەي اسقاق ەمەس، بارىنشا مىناجاتقا شاقىرعانداي قاراپايىم ءارى ءمىناجات پەن قازا ءراسىمىن ورىنداۋعا ارنالعاندىعىن ءبىلدىرىپ، ءتاۋباڭا تۇسىرگىسى كەلگەندەي. بۇرىشتارىندا يسا مەن ماريامنىڭ مۇڭلى كەيىپتەگى اق تاستان قاشالعان شاعىن ءمۇسىنى قويىلعان. مەتروعا تۇستىك. تىم ەرتە سالىنعاندىعىنىڭ سەبەبى مە، ەشقانداي اشەكەي-ۇشەكەيى جوق، تەمىر، شويىن، جۋان سالداۋلار باربيىپ-باربيىپ، اربيىپ تۇر. بەتونداردىڭ كەي تۇسى قوپسىعان. پەرروندارى دا شاعىن. باسپالداقتارى – تەمىر ساتىلى. ەسكالاتور بارلىق مەترودا كەزدەسە بەرمەيدى. سىعىلىسىپ جاتقان حالىقتى كورگەم جوق. 

ال قالانىڭ ەكىنشى شەتىندەگى برايتانداعى مەترو نەگىزىنەن جەر ۇستىندە. جول ءۇش قاباتتى ۇيلەردىڭ ۇستىمەن وتەدى ەكەن. سوندىقتان دا اقمولانىڭ ەسكى ورامىنداعى جاتاعان جەر ۇيلەردىڭ شاتىرىنىڭ ۇستىمەن جاناپ ءوتىپ بارا جاتقاندايسىڭ. شاھاردىڭ كونە جانە تەمىر جول ماڭى رەسەي مەن ءبىزدىڭ ۆوكزالداردىڭ  ماڭىنداعىداي شاشىلعان قاعاز، سالافاندار، قيقىمدار. برۋكلين، مانحەتتەن كوپىرى كورىنىپ وتىردى. ۇيرەنشىكتى ورىس ءتىلى، ورىسشا ماڭدايشالار مەن جارنامالار قىلاڭ بەرىپ ەدى، بارا-بارا قازاقشا ءماتىنى جوق استانانىڭ كوشەسى سياقتانىپ كەتتى.  مۇندا دا ەسكالاتور، ليفت جوق ەكەن. توقبالانىڭ بەسىكارباسىن باسپالداقتان كوتەرىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى. سۇيسىنگەنىم، ورىس ءتىلدى «ورىس جىگىتتەرى» تار باسپالداقتىڭ وزىندە ءبىزدى سىعىلىستىرا قاعىپ-سوعىپ ءوتىپ جاتقاندا، اناداي جەردە تۇرعان جاپ-جاس زاڭگى جىگىتى جۇگىرىپ كەپ بەسىكابانى كوتەرىسىپ، تومەنگە ءتۇسىرىسىپ تاستادى. مادەنيەت پەن كىشىپەيىلدىلىك جانە وركوكىرەكتىك پەن كەسپىرلىك – ادامنىڭ تەگىنەن، تاربيەسىنەن-اۋ!

كوشەدە يىعى تۇسىڭكى، باسى ەڭكەيىڭكى، ءجۇرىسى سىلبىر، كوزدەرى مۇڭلى، اينالاسىنا سونداي ءۇمىتسىز نەمقۇرايلىلىقپەن قاراعان شال-كەمپىرلەردىڭ كوبى قولاربا يتەرگەن (سۇيرەگەن ەمەس). ءمۇتتايىم تارتقان ەگدەلەردىڭ كوزى مەن مۇرنىنان، بەت الپەتىنەن امەريكاعا تۋمىسى تىس تۋىس ەكەنى بىردەن اڭعارىلادى. بىزگە تانىس «تاناۋ» بۇل. تەك مىندا كەرەناۋ، ال بىزدە مايموڭكەلى، مادەنيەتتى، ىلدىم-جىلدىمى كوپ سياقتى كورىنەتىن ەدى. «كالينكا»، «سكوۆورودكا»، «ۋ تاتيانى» دەگەن اسپۇزىلدار مەن دۇكەندەردى كوزدەن وتكىزە وتىرىپ «رۋسسكيە تۋرىعا» جەتتىك. مۇنداعىلار ءوزىمىزدىڭ كاتيا، ۆاليا، گاليا، مايالار. فيلادەلفياعا – امەريكانىڭ بەيبىت كەلىسىمى جاريالانعان شاھارعا، ۆاشينگتونعا – مۇراجايلار شوعىرىن كورۋگە، جاڭا يوركتىڭ ءىشىن ارالاۋعا تاپسىرىس بەردىك. نازىم مەن ءامينا الدىن الا اقشاسىن تولەپ، تۇبىرتەگىن الۋعا قالدى. الما، توقبالا ۇشەۋىمىز كوشەدەگى كۇنشۋاقتا ارقا قىزدىرىپ، وتكەن-كەتكەندى كوزبەن شولدىق. جۇرگىنشىنىڭ ءبارى دە ورىسشا سويلەيدى. جارنامالار دا، ماڭدايشالارداعى جازۋلارى دا ورىسشا. بۇل ارادا ءومىر ءسۇرۋ – بىزگە دە، ال ءبىزدىڭ قارا ورىستارىمىزعا ءتىپتى دە قيىن سوعا قويماس. ءبىر-ەكى ورىس كەمپىرى مەنەن ساعات سۇرادى. ول دا بىزگە تانىس ءتاسىل. تانىسۋدىڭ، تىلگە تارتۋدىڭ سىلتاۋى. بىراق شۇيىركەلەسە المادىق. دۇكەن، شەبەرحانا، شاشتارازدارىنىڭ، اسپۇزىلدارىنىڭ بارىنەن كادىمگى ورىستىڭ اشىق-شاشىق جايباراقاتتاعى بايقالادى.

اتلانت مۇحيتىنىڭ جاعالاۋىنا – جاعاجايىنا باردىق. الىپ ايدىن، الىس كوكجيەك، شەكسىز كەڭىستىك. كەڭ دالانىڭ كەڭىستىگى كوز الدىڭا كەلەدى. ورىستار بۇرىن دەمالىس ايماعى بولعان وسى جاعالاۋ ءۇشىن مەكسيكالىقتارمەن جاعا جىرتىسىپ، ۇزاق جىلدار بويى  قىرقىسىپ، اقىرى ولاردى برۋكليننەن  – مانحەتتەنگە كوشىرىپتى، ال قىتايلار ءوز كەزەگىندە مانحەتتەننىڭ تومەنگى مۇيىسىنە شوعىرلانعان زاڭگىلەردى جوعارعى مانحەتتەنگە – گارلەمگە ىعىستىرىپ،  قىتايكەنتىن قۇرىپتى. بۇل اۋىس-كۇيىس وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان باستاپ ءجۇرىپتى. العاشقى قونىستانۋشىلار ۋكرايندىقتار ەكەن. سوندىقتان دا اۋەلىدە برايتان بيچ «كىشى ودەسسا» دەپ اتالىپتى. قازىر «كىشى رەسەي» دەلىنەدى. تۇسىنىكتى. الىستان ستەيتەند ايلەند ارالى مۇنارتادى. جاعاجاي ۇزاق ءارى كەڭ. قۇمى مايدا، جيەگىندە تاقتاي توسەلگەن تاقتا جول. ءارى سەرۋەنگە، ءارى جۇگىرۋگە قولايلى. دەنە تاربيەسىمەن اينالىسىپ، جاتتىعىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە، و، اللا، قازاقتار دا كەزدەستى. بالالارعا سالەمدەستى. ماعان بەتپە-بەت كەلە المادى. وزدەرى سونداي جاسقانشاق، ءمۇتتايىم. قازاقستاندا جەل كەرىپ جۇرگەن كەۋدەسى قابىسىپ، مۇندا وكپەسىنە وكپەسى جابىسىپ قالعان. سىرت اينالىپ كەتەدى. قۇداي بىلەدى، كوشە سىپىرۋشى، ىدىس-اياق جۋشى، تۇنگى قوقىستى تازالاۋشى، ارى كەتكەندە جۇكشى بولىپ ىستەيدى. ونىڭ مۇنداعى سىباعاسى سول.

نە عىپ جۇرگەن مۇندار ەكەن؟ اق تاڭەرتەننەن: وسىناۋ مۇڭلى «بۇرىنعى ورىستاردى – بولاشاق امەريكالىقتاردى» مۇندا نە ايداپ كەلدى، قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر، شال-كەمپىرلەردى اكە-شەشەسى كومىلگەن توپىراقتان اجىراتىپ اكەلگەن قانداي ارمان، قانداي ماقسات، قانداي تاعدىر؟ – دەپ، سونى تۇسىنۋگە تىرىسىپ ەم. مىنا مۇنداردى كورگەندە: سالىندى، سۇمەلەك، ءوزى تۋعان جاتىردى جاتسىنعان قاعىندى – دەگەن سوزدەر ويىما ورالدى. ارينە، ادىلەتسىز، كۇپىرلى وي. بىراق بۇلار – اداسقان قازدار ەمەس. قاعىنعان قازدار.

ءسويتىپ تۇرعاندا سونداي تانىس بەت پەن كوز قاسىمنان كوز قيىعىن تاستاپ جۇگىرىپ ءوتتى. قايىق اۋزىن  كورىپ، كەرى قايتقانىمدا تاعى دا قارسى الدىمنان شىقتى. كولدەنەڭدەي بەرىپ: «اسسالاۋماعالەيكۋم!» – دەدىم. كىلت توقتاپ، كۇلىپ: «زدراستۆۋيتە! يا – كالمىك! زنايۋ، چتو ۆى كازاح» – دەپ قايىرىلا كەتتى. شاتاستىراتىندار كوپ ەكەن. قازاق پەن قالماقتىڭ تۋىس ەكەنىن ينتەرنەتتەن وقىپ بىلگەنىن، پەتەربۋرگتا قازاقتارمەن ارالاسقانىن ايتتى، مۇندا وسىنداعى ۇلىمەن بىرگە تۇرعانىنا ءۇش-ءتورت جىل بولىپتى.

– جاعداي تۇزەلدى مە؟، – دەدى.

ارينە، كۇنشۋاققا شىققانىمىزدى ايتتىم. قالماعىم وسىنداعى كەڭەس مۇقاجيرلارىنا ء تان جاسقانشاقتىقپەن، وزدەرىنىڭ قالىن سۇراتىپ ۇلگەرتپەي قوشتاسىپ ۇلگەردى...

وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعى سەندي داۋىلى اتلانتتىڭ جاعالاۋىن سەڭدەي سەندەلتىپ، بارلىق سەرۋەن جاعاجايلارى مەن ساياجايلارىن شايىپ كەتىپتى. سودان سەرگي قويماپتى. مەن مۇحيت جاعاسىنا شىعىپ قالعان ءبىر سالىندى تاياقتى ۇستاپ ءبىراز سەرۋەندەدىم. «سكوۆورودكاعا» كەپ تۇستەندىك. ۇيرەنشىكتى تاعام، ۇيرەنشىكتى تابەت. سىپايى، ەركىن وتىرىس بولدى. رەسەيدىڭ تەلەديدارىنىڭ جازبالارى كورسەتىلەدى. يزرايل مەن رەسەيدىڭ جەمىس-جيدەكتەرى. ارزان. برايتان بيچتەن وتە اۋىر وي جامىلىپ، ارالعا   – مانحەتتەنگە بەت الدىق...

... ءبارىبىر ءبىر تۇسىنىكسىز الاڭ كوڭىلىمدە قالدى. ەرتەڭ تاعى كەلەمىن. ءبىزدىڭ ساياحات كىندىگىمىز وسى برايتان جاعالاۋىنا بايلاندى. ءار جولى وسى برايتاننان – ۆاشينگتونعا، فيلادەلفياعا اتتانامىز. مۇمكىن سوندا مازالاعان سۋىرتپاقتىڭ ءبىر ۇشىعىن ۇستارمىن... ايتپاقشى، كوپىر سياقتى بيىكتە ورنالاسقان مەتروعا بەسىكاربانى كوتەرىپ شىعارۋعا ۇمتىلىپ ەدىك. ەگدە تارتقان قاريا اقىرىن عانا: «كەلەسى ەسىكتە ەسكالاتور  بار» – دەپ كۇبىرلەدى دە جۇرە بەردى. مىنە، بۇل دا كىشىپەيىلدىلىك. بۇل جولى زاڭگىلەر كەزدەسپەدى. ولار بۇل جاقتا از ەكەن. لاتىن امەريكالىقتاردىڭ سارقىتى دا سيرەك. مۇنداعى تۇرعىندار وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن، قونىس اۋدارعان سەبەبىن، قازىرگى كاسىبىن ايتا-ايتا جالىعىپ، ەلدى ەسكە الىپ، كوڭىلىن بۇزعىسى كەلمەگەندىكتەن دە، شۇيىركەلەسۋدەن بويلارىن سىرت تارتاتىن سياقتى.

برايتان بيچكە جاڭا قونىستانعان «جاڭا ورىس» «ەسكى ورىستان»:

– امەريكاعا كەلگەنىڭە جيىرما جىلدان استى. نەگە اعىلشىنشا بىلمەيسىڭ؟، – دەپ سۇراسا:

– سول امەريكاڭدى ءالى كورگەمىن جوق. قالاي ۇيرەنەمىن دەپتى، – دەپتى.

وسى حالىقتىق قالجىندا برايتان ءبيچتىڭ تۇيىق تۇرمىسىنىڭ بارلىق استارى ەمەۋرىنمەن تولىق جەتكەن.

   امەريكامەن، ياعني، نيۋ-يوركپەن، بايىرعى ۇندىستەردىڭ تاريحىمەن تانىسۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ ەكىنشى جارتىسىن مانحەتتەننىڭ تەڭىزگە مۇرىنىن ماتىرىپ تۇرعان مۇيىسىندەگى بۇرىنعى كەدەن ۇيىنەن – قازىرگى امەريكالىق ۇندىستەردىڭ مۇراجايىنان باستاۋدى ماقۇل كوردىك. مۇنىمىز اقىل بولعان ەكەن. كەيىن بىلدىك. بارلىق تاريح وسى ءمۇيىستىڭ توقىمداي تۇمسىعىنان باستالىپتى.

ارالدىڭ تۇمسىعى – اتلانت مۇحيتىنا سۇعىنىپ تۇرادى. ەكى جاعى وزەن. سۇق ساۋساقتاي سۇستيعان ءمۇيىستىڭ قۇرىلىققا جالعاسقان بۋىنى سۋمەن كەسىلگەن. ارالدىڭ ۇزىندىعى – 20, ەنى 30 شاقىرىم. مانحەتتەن – نيۋ-يوركتىڭ التىن كومبەسى. مۇندا 15 ميلليون حالىق تۇرادى. ۇندىستەردىڭ اڭ قاعاتىن ارالىنا العاش گوللاندىقتار ات باسىن 1620 جىلى تىرەگەن. قىراتتى، ويلى-قىرلى، تابانى كوكتاستى قونىس. ءبىر جاعىنان يستريۆەر، ەكىنشى جاعىنان گۋدزون (حاتسون) وزەنى ءوتىپ، مويناقتان ارالدىڭ موينى ۇزىلەدى ەكەن. وسى تۋلاقتاي ءمۇيىستى پەتەر مينەيت 60  گۇلدەنگە، ياعني، 24 دوللارعا ساتىپ الىپتى. قازىر مانحەتتەندى ساتىپ الۋ ءۇشىن ەشقانداي نول جەتپەيدى. مانا حەت – ۇندىسشە، ماڭا كەت – ماڭ جولى، اڭ جولى، مۇيىسكە تىرەيتىن اڭ جولى – دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. قازىر دە نيۋ-يورك كوشەلەرى سول جولدىڭ تانابىن قۋا شارشىلانىپتى. ياعني، وڭتۇستىكتەن – سولتۇستىككە قاراي بوي تۇزەگەن. ۇلكەن كوشەلەر – اۆەنيۋ، كولدەنەڭ كىشى كوشەلەر – ستريت دەپ اتالادى. وسى شارشى بويىنشا تۇراعىڭدى تەز تاباسىڭ. قولايلى.

جيىرما ءتورت دوللارعا ساتىلۋىنىڭ سەبەبى: ول كەزدە ۇندىستەردە جەرگە جەكە مەنشىك جوق. ءبارى ورتاق ءارى ولار مىنا ۇزىنتۇرا سارىلار اڭ اۋلاۋعا رۇقسات سۇراپ تۇر – دەپ تۇسىنسە كەرەك. سول دوللاردىڭ ءوزىن اقشالاي ەمەس (قۇر قاعازدى قايتسىن!), شورىم-بورىمعا، اشەكەي-ۇشەكەيگە، قاقى-لۇقىعا ايىرباستاپتى. مەنىڭ ويىما ل.تولستويدىڭ جەرىن باسكە سالعان باشقۇرت تۋرالى اڭگىمەسى مەن قازاقتان ءبىر وگىزدىڭ تەرىسىندەي جەر سۇراپ، ونى قايىس ەتىپ ءتىلىپ، ات شاپتىرىم جەر العان پەتكا مۇجىق جونىندەگى ءتامسىلى ەسكە ءتۇستى. قايران اڭعال دا ساڭعال، جىلتىراققا قۇمار كوشپەلىلەر-اي! تۇيرەۋىشكە تۋعان جەرىڭدى ايىرباستاعانىڭ – قاي سورىڭا باستاعانىڭ ەدى. وتارلاۋشىنىڭ وبىرى – ورتاق، وڭەشى – اران. ءبىز دە تاعدىردىڭ وسى تالكەگىنە تۇستىك-اۋ!

جورتۋىلشى نەمىس ريددەرگە كوكتاستى كورسەتكەن قازاق، ەكىباستۇزدىڭ كومىرىن جەر بەتىنە قازىپ شىعارعان تىشقاننىڭ ءىنىن كورسەتكەن قوسىم پىشەنباەۆ، قاراعاندىنى كۇلدىبادامعا ايىرباستاعان تەمەشتىڭ تەلىمشىسى، سەنىڭ الگى ۇندىدەن قاي ساڭلاۋىڭ اسىپ تۇر؟ ەلۋ جىل وتپەي ەلدەرىڭ دە، جەرلەرىڭ دە باسىبايلى بولىپ شىعا كەلدى. ءوز بايلىعىڭ – ءوزىڭدى تۇنشىقتىرىپ، ءوز قورعاسىنىڭ – وزىڭە وق بوپ اتىلىپ، ءوز كومىرىڭ – ءوزىڭنىڭ وزەگىڭدى ورتەدى. و، سورى قايناعان كوشپەلى وركەنيەت. نەسىپبەكتىڭ  «ۇندىستەر ۇزىلمەڭدەر» اتتى داستانىندا  مينس كوسەمنىڭ:

تاعدىر  بىزگە جەر بەرگەنشە،

بەرسە نەتتى كوك تەمىر، –

دەپ وكىنەتىنى بار ەدى.

تەمىردى العاش قورىتىپ، ۇزەڭگى، اۋىزدىق جاساعان تۇركى قاۋىمىنىڭ ساناسى سول اۋىزدىقپەن اۋىزدىقتالىپ، ۇزەڭگىگە اسىلىپ قالدى-اۋ. ماعان: ءبىز قازىر دە، 60 گۇلدەنگە ساتقان ۇندىستەردەن دە سورلى سياقتىمىز. ءبىز بۇكىل بايلىعىمىزدى، جەردىڭ استىن دا، ءۇستىن دە، اسپانىن دا ساتىپ ۇلگەردىك-اۋ.

قازىر الگى اشەكەي-ۇشەكەيشى پەتكا (پەتەر مينەي) بىزگە قاراعاندا ماڭا كەتتى – ماڭ جولىن، اڭ جولىن تىم قىمباتقا ساتىپ العان سياقتى كورىنەدى. ويتكەنى، بار-جوعى، ۇزىندىعى – 20, ەنى – 3 شاقىرىم  كوكتاستى ارالدىڭ مۇيىسىندەگى توقىمداي عانا جەر عوي العانى. ال وسىنشا كولەمدەگى ءبىر عانا بۇرعىنىڭ كومەيىنەن ميلليون باررەل «قارا التىن» سورىپ جاتقان «قاۋعانىڭ» قانشاسى موينىن قىلتىڭداتىپ، مۇنايدى قىلقىلداتىپ جۇتىپ جاتىر دەسەڭشى!

شىن مانىندە، القاقوتان وتىرعان ءبىر اۋىلدىڭ كولەمىندەگى جەرگە ورنالاسقان قامال جاڭا امسترەدامدىقتاردىڭ (قالا اۋەلى سولاي اتالعان) جانىن الىپ قالىپتى. بۇل اراعا الەكساندر حاميلتون كەدەن ورناتىپتى. وسى بەتەر پاركتەن 8 ميلليون ادام ءوتىپ، امەريكالىق ازامات اتانىپتى. بۇل – باقىتتىڭ دا، قاسىرەتتىڭ دە كەدەنى بولدى. كەدەننەن: 1.ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋمەن اۋىرعاندار.2. قىلمىستىلار.3. قىزمەتكە جارامايتىندار (نەگىزىنەن يرلاندىقتار) قۇرىلىققا جىبەرىلمەپتى.

مۇحيتتىڭ ورتاسىنداعى شاعىن ارالداعى بوستاندىق ەسكەرتكىشى قولىن كوككە كوتەرىپ اسقاقتاي كورىنىپ تۇر. سونىمەن قاپتالداسقان ەلليس ارالىنداعى كەيىننەن سالىنعان كەدەننەن 12 ميلليون ادام، وسىمىمەن ساناعاندا قازىرگى امەريكاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى ءوتىپتى. العاشقى امەريكالىقتاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كۇشىمەن مۇندا ۇلتتىق مۇراجاي اشىلىپتى. وسى مۇيىستەگى «رودەندى ەسكە الۋ» دەگەن امەريكاعا ۇمتىلعان قونىستاندىرۋشىلارعا ارنالعان، ءار ءناسىلدىڭ قاسىرەتىن بەدەرلەگەن ەسكەرتكىش جان تىتىركەنتەدى. ولار مىناۋ مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى بارلىق قاسىرەتتى تەڭىزدىڭ سۋىمەن قوسا سارقىپ تاستاپ شىعىپ كەلە جاتقان جانكەشتى ازاپ بۋرلاكتارى سياقتى. سۇستى دا جانكەشتى!

امەريكاندىقتار مەن اعىلشىندىقتاردىڭ سوعىسىنان كەيىن جاڭا امستەردام – جاڭا يورك (نيۋ-يورك) دەپ وزگەرتىلىپتى. سونىمەن جاڭا قۇرلىقتاعى جاڭا اعىلشىن ءتىلدى امەريكا قالىپتاسىپتى.

مىنە، وسىنشاما كىرىسپەگە نەگىز قالاعان امەريكالىق ۇندىستەردىڭ مىنا مۇراجايى – سول كەزدەگى كەدەن عيماراتى ەكەن. بۇرىنعى عيمارات ەكى رەت جاڭارتىلىپتى. تالاي مەكەمەنىڭ اتى ماڭدايشاسىنا ىلىنسە دە (نەگىزىنەن قارجىلىق، كەدەندىك), ەڭ سوڭىندا، كەزىندە ەتنوگراف دجوردج گۋستاۆ بەتۆەين (1897-1957) جيناعان 14 000 ەكسپوناتتى كاتالوگقا ءتۇسىرىپ، رەتكە كەلتىرگەن ەكىنشى ءبىر ەتنوگراف عالىم كەۆين كوۆەردىڭ كۇشىمەن 1989 جىلى  ەجەلگى تۇرعىندارعا قۇرمەت رەتىندە مۇراجاي بولىپ اشىلىپتى. عيماراتتا سەگىز بۇرىشتى ويۋعا قۇرىلعان ورتالىق كۇمبەز – دۇنيەنىڭ سەگىز تۇسىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان كورمالدى قۇدىرەتتى بىلدىرەدى. مۇندا وتكەن جانە وسى عاسىرداعى ءۇندى سۋرەتشىلەرىنىڭ ابستراكتىلى سۋرەتتەرى ءىلىنىپتى. ماعان: تاڭىرلىك فيلوسوفيانىڭ نەگىزىن كەڭىستىكپەن استاستىرعان ءۇش ساتىلى الەم بەينەلەنگەن (1.اسپان – مىقان اعاشى – سامۇرىق قۇس; 2. ادام – قۇت – جەمىس; 3. جەراستى دۇنيەسى – بالىق – كيت) كولەمدى پولوتنو مەن كەسىندى اعاشتاردان تۇيىلگەن قيما ۇلكەن اسەر ەتتى. وزگە سۋرەتتەر جۇيكە تالشىقتارىن شۇيكەلەنگەن قانقىزىل، القىزىل، قانقاراكوك، القاراكوك، قاراباجاق بوياۋلارمەن كەسكىندەلگەن شىتىرمان نىسپىلاردى كورگەنىم بولماسا، ماعىناسىن تۇسىنبەدىم، اتىنا عانا قاراپ تۇسپالمەن جورتا قابىلدادىم.  كەرىسىنشە، ۇندىستەردىڭ كونە جانە قازىرگى زاتتاي ايعاق مۇرالارىن ىنتىزارمەن قىزىقتادىم. سولاردىڭ ىشىندە قازىر دە توبا مەن حاحاستاردا (ەجەلگى تاتارلار مەن قىرعىزدار), باشقۇرتتاردا، جاقۇتتاردا (ساحالار), التايلىقتاردا، بۇرىنعى قازاق دالاسىندا كەزدەسەتىن اعاش پاڭگىلەر  (اعاش ارۋاقتار) مەن توقىلعان الاشالار، باسقۇر مەن بوقشالار، تۇسشىلتەرلەر كوزگە سونداي جىلى ۇشىرادى. ساپتاما بايپاق كيەتىن بىزگە تىزەقاپ تا جات كورىنبەدى. امەريكامەن تانىسۋدى وسى مۇراجايدان باستاعانىمدى كادىمگىدەي كوڭىلىمە مىسە تۇتتىم.

ءبىرىنشى قاباتتا كىتاپحانا بار ەكەن. كاسىبىم عوي. كىرىپ ءجون سۇراستىم. ەگدە تارتقان Ellen Jamicson: «بۇل كىتاپحانا ۆاشينگتونداعى سميتسون مۇراجايىنىڭ قامقورلىعىمەن قۇرىلعان. ۇندىستەردىڭ ەجەلگى جانە قازىرگى تاريحى مەن سالت-داستۇرىنە قاتىستى بارلىق باسىلىمدار جيناقتالعان. كىتاپحاناشىلار، عىلىمي قىزمەتكەرلەر جۇمىس ىستەيدى. ەلەكتروندىق قور بار. كىم قانداي تاقىرىپپەن اينالىسادى، سوعان دەرەك، ماعلۇمات تاۋىپ بەرۋگە كومەكتەسەمىز. قورداعى قولجازبالارعا عىلىمي ساراپتاما جازۋعا سەپتەسەمىز. ەكىنشى، بالالارعا ارنالعان ۇيىرمە بار. وندا ءدارىس وتەمىز. ۇندىستەردىڭ تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، جازۋ تاريحىمەن تانىستىرامىز، – دەدى.

بۇل مەنى قاتتى ءسۇيىندىردى. قۇدايعا شۇكىر، بىزدە دە ءبىر قالادا –قۇرىپ كەتكەندە بىردەن مۋزەي بار. ول مۋزەيلەردىڭ ازدى-كوپتى قورى بار. ولاردىڭ كورمەدە تۇرعاندارىنان باسقا قۇندىلىقتارىمەن كىم تانىس؟ ول جادىگەردەردى وسى كىتاپحانا ارقىلى كوپشىلىككە ماعلۇمدار ەتۋگە بولادى عوي. مۇنى مادەني اعارتۋ باعىتى دەيمىز. «وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ» تىكەلەي مىندەتىنىڭ ءبىرى دە سول. بىراق، مۇمكىندىكتىڭ جوقتىعىنان، بۇل ءىستى كەنجەلەتىپ الدىق. بارعان سوڭ مىندەتتى تۇردە قولعا الىپ، تاقىرىپتىق دارىستەر ۇيىمداستىرۋ كەرەك ەكەن. مىسالى:

1. كونە قىتاي جازبالارىنداعى (ب.د.د.X ع. باستاپ XIX ع.دەيىن) تۇركى ادەبي ۇلگىلەرى.
2. كونە تۇركى جازبالارىنداعى پۇت ءمىناجات ادەبيەتتەرى («مايتري سميت  نوم بىتىك»، «التىن جارىق»، ت.ب).
3. التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبي ۇلگىلەر.
4. 14 تومدىق «تۇنەكتەن –  تاڭعا» اتتى ماملۇكتەردىڭ ادەبي ۇلگىلەرى.
5. تۇركى – ءمانجۋ – مونعول – تيبەت تىلىندەگى كونە سوزدىك.
6. كونە تۇركى جازبالارىنىڭ قىتاي تىلىندەگى ماتىندەرى.
7. سوفى اللاياردىڭ،
8. شاھابۋددين ءمارجانيدىڭ،
9. شادىتورەنىڭ،
10. كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ، ت.ب. تۇپنۇسقالىق مۇرالارى تۋرالى.

مۇنىڭ بارلىعى كوپشىلىككە بيماعلۇم قۇپيا رۋحانياتتار. ۇندىستەر مۇراجايىندا كينەفوتو زالى بار. وندا امەريكانىڭ قوس قۇرىلىعىندا ساقتالىپ قالعان بارلىق ءۇندىس تايپالارىنىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسى تۋرالى دەرەكتى، عىلىمي-كوپشىلىك فيلمدەر تۇراقتى تۇردە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ۇزبەي كورسەتىلىپ تۇرادى ەكەن. بۇل دا تاجىريبەگە اسىرار، قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن ءىس.

اتتەڭ، وسى كەدەن عيماراتىنىڭ ساۋلەتىندەگى تۇسپالدار مەن نىسپىلى ويۋ-بەدەرلەردىڭ استارىن اشىپ تۇسىندىرەتىن  اقىلى اقىل يەسى كەزىكپەدى. تانىمى ابستراكتىلى سيمۆولعا قۇرىلعان ەلدى، سيمۆول ءتىلىن تۇسىنبەسەڭ – تۇسىنەمىن دەپ تالپىنۋ جاي عانا ەرمەكتىڭ ەنشىسى.

وعان دالەل: مۇراجايدان ەلۋ قادام جەردەگى گرينباۋلينگ پاركىندە (بىزشە، ورتاسىندا دوڭگەلەنگەن قاۋىزى، 5-6 اعاش ورىندىعى بار الاڭقاي) تۇرعان، قولا مەن قالايىنى، مىستى توتىقتىرىپ قۇيعان سارعىش ءتۇستى الىپ بۇقانىڭ ءمۇسىنى. بۇقا دەپ وسىنى ايت! قۇيرىعى اسپانعا شانشىلىپ، الاڭعا تۋ سىرتىن بەرىپ تۇر. سان ەتتەرىنىڭ بۇلشىقتارى بىلەۋ-بىلەۋ، جاۋىرىنى، قول ەتى، مويىنى دا بۋىلتىق-بۋىلتىق. مۇقىم دەنەسىن كۇش بۋعان. ارتقى ەكى اياعىمەن تالتايا جەر تىرەپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن ىلگەرى ۇمتىلىپ، شاڭىراقتاي ءمۇيىزى كوككە شانشىلىپ، ەكى كوزى الارىپ، اۋىزىن اشا وكىرە شابىنىپ تۇر. الدى-ارتى تولعان ادام.  بۇقانىڭ ءمۇيىزىن، نە ەنەگىن ۇستاپ سۋرەتكە تۇسسەڭ، ءسوزسىز ساعان داۋلەت قونادى، ەركەكتىك كۇشىڭ ارتادى، ۇيلەنەسىن، قالىڭدىعىڭ ۇل تۋادى-مىس. مۇنداي دامەلى ىستەن كىم دامەلى ەمەس. ءراسىمىنىڭ ءبارىن ورىنداپ شىققان سوڭ، ەندى وسى قۇتتى بۇقانىڭ تۇسپالىن بىلۋگە اڭىسىم اۋدى. قانشا ايتقانمەن، مەنىڭ تۇپكى اتالارىمنىڭ كيەسى  – توتەمى بۇقا عوي. كونە تۇركىلەر، ونى وكىرەش  دەپ اتاعان.  كەلبۇقا، كەتبۇقا، ەسەنبۇقا، تايبۇقالارىڭىزدىڭ  كيەسى ەمەس پە؟ ء(ازىل دەپ ەسەپتەڭىز). سودان وسى ماڭدا قانداي ماسوندىق مەكەمە بار، ەسكەرتكىشتى سالعان كىم، قاشان – دەگەن ساۋالدارعا شىم-شىمداپ جاۋاپ ىزدەدىم.

سويتسەم: بۇل ارا – اتاقتى برودۆەي كوشەسى باستالاتىن №1 قازىنا ءۇيى مەن نيۋ-يورك بروكەرلەر عيماراتىنىڭ تۇيىسەتىن تۇسى ەكەن. وسى ارادان ارقان تاستام جەردە مورگان تىزگىن تارتقان، روكفەللەر جۇگەنىن سالعان، ترامف ەرتوقىمداعان – ماسون كوسەمدەرىنىڭ عيماراتى مەن قارجى ورتالىقتارى،  بانكىلەر ورنالاسىپتى. روكفەللەردىڭ مۇناي بانكىسى، «تيتانيكتىڭ» جولاۋشىلارىنا بيلەت ساتقان كاسسا عيماراتى، تاعىسىن تاعىلاردىڭ ءبارى وسى ماڭدا. ال بۇقانىڭ قاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى باعانى رەتتەپ وتىراتىن، نە كوتەرەتىن، نە تۇسىرەتىن نارىق كەڭسەسى تۇر ەكەن. بۇلار: ايۋلار جانە بۇقالار بوپ ەكىگە بولىنەدى ەكەن. ءبىرى – باعانى كوتەرۋگە ۇمتىلادى، ەكىنشىسى – تۇسىرۋگە تىرىسادى. مىناۋ سونىڭ بۇقاسىنا – باعانى تۇسىرۋشىگە كورسەتىلگەن تاعزىم بولىپ شىقتى. دۇر-رىس! ەڭ قىزىعى ءارى سولەكەتى – بۇقانىڭ دورباسىن سيپاساڭ ولشەۋسىز داۋلەتكە كەنەلەسىڭ. جاپ-جاس ءبۇلدىرشىن قىزدار دا قىسىلا-قىسىلا سيپاپ جاتىر. ال جاپون مەن قىتاي قىزدارى   شىمىرىكپەستەن قوس قولداپ قىسىپ اپ، ساۋاتىن ادامشا، تارتىپ-تارتىپ قالادى.

بۇل ءمۇسىندى وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ارتۋر دە مونيكا دەگەن فرانتسۋز ءمۇسىنشىسى ءوز قارجىسىن (36 000 دوللار) جۇمساپ، وسى اراعا رۇقساتسىز قويىپتى. قالا مەرى الدىرىپ تاستاپتى. الايدا ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە، «داۋلەتتىڭ دورباسىن» سيپاپ ۇيرەنگەن جانە اقشاعا  ەرەكشە جاقىن نيۋ-يورك تۇرعىندارى مەن قىزىققۇمار ساياحاتشىلار ەرەۋىلگە شىعىپ، ەسكەرتكىشتى تىعىپ تاستاعان جەرىنەن الدىرتىپ، وسى اراعا قايتا ورناتىپتى.

ءسويتىپ، جوقتان جاڭا ءداستۇر، نانىم قالىپتاسىپتى. قازىر نيۋ-يورككە كەلەتىن 60 ميلليون ساياحاتشى، ونىڭ 40 ميلليونى امەريكالىقتار، سارى مىس بۇقانىڭ دورباسىن ءبىر سيپاپ وتەدى. ءسويتىپ، بۇل بۇقا قازىر كادىمگىدەي ەڭ تارتىمدى قۇندىلىقتىڭ بىرىنە اينالىپتى.

داۋلەت تىلەپ سيپاي ما، اۋرەت تىلەپ سيپاي ما، قايدام. مەنىڭ قاسىمداعى تانىس ايەل: مەن داۋلەت ەمەس، باسقا ءبىر نارسەنى تىلەپ سيپادىم، – دەدى.

 نە تىلەدى ەكەن، ءا. تىلەگىن مىنا سارى بۇقا زارىقتىرماي بەرسە ەكەن ەندى.

قىزىم الما بىلتىر نيۋ-يورككە كەلىپ، مانحەتتەندى قانىعا ارالاپتى. مەنى، امەريكا ءۇشىن دە، جالپى دۇنيە تاريحى ءۇشىن دە ماڭىزى بار ەكى مەموريالدىق ەسكەرتكىشكە ەرتىپ اپاردى. ءبىرىنشىسى، تۋرا جاعالاۋدىڭ جيەگىندەگى 1941-1945 جىلدارى اراسىنداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اتلانت مۇحيتىنىڭ تۇبىندە مۇردەسى قالعان تەڭىز اسكەرلەرى مەن جاۋىنگەرلەرىنە ارنالعان ازا تاقتاسى. تاقتاعا قازا تاپقان جاۋىنگەردىڭ اتى-ءجونى، مايدانعا الىنعان شتاتى، قازا تاپقان جىلى، ايى، كۇنى جازىلعان. «سەندي» تولقىنىنىڭ استىندا قالسا دا، جاۋىنگەرلىك رۋحىن ساقتاپ، امان قالىپتى.

ەكىنشىسى، سودان ونشا قاشىق ەمەس، اسپانمەن تالاسقان ەكى قارجى عيماراتىنىڭ ورتاسىنا سىنالاي ورناتىلعان ۆەتنام سوعىسىندا قازا تاپقان بوزداقتارعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش. كىشىرەك، قارالا ءمارمار ۇستىندارعا ادام اتتارى جوعارىداعىداي تارتىپپەن ويىلىپ جازىلىپتى. ال جاعالاۋعا قاراي بەتتەگەندە بيىك ەكى قابىرعا تۇر. وندا دا ادام اتتارى. بىراق جوعارى جاعى ءتورت بۇرىش، كۇلدىك تاقتايشالارمەن قالانىپتى. وندا جاۋىنگەرلەردىڭ ۇيىنە جازعان حاتتارىنان ءۇزىندى قاشالعان. ءبىر جاۋىنگەر: «ماما، مەن وسى سوعىستان ماعىنا تابا المادىم» – دەپ جازىپتى شەشەسىنە. ءۇش ادامنىڭ سۋرەتى تۇر. ءبىرىنشىسى – جاس بالا، قارا ءناسىلدى. سويتسەم، جاسىن ءوسىرىپ جازىپ، 14 جاسىندا ۆەتنامعا اتتانعان ەڭ جاس جاۋىنگەر ەكەن. ال انا ەكەۋى وسى ەسكەرتكىشتى سالۋعا بار كۇشىن سالىپ، جۇرتتان قارجى جيناپ، جەر ساتىپ اپ، ەسكەرتكىشتى ورناتقان ەرلەر ەكەن!

كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ نامىس-وجدانىن ۇيىتاتىن  قورمال – وسىنداي جىگىتتەر عوي، شىركىن!

بۇگىنگە وسى دا قاناعات دەپ، وي جامىلىپ، ءتۇن جامىلىپ گارلەمگە، جوعارى، ياعني، قىرداعى باتىس گارلەمگە بەت الدىق. سىلەمىز شىعىپ كەلگەندىكتەن دە، ءشايدى قانىپ ىشۋگە دە مۇرشا كەلمەي، توسەككە باس قويدىق.

مىنە، تاڭعى تورتتە كۇندەلىكتى باستاپ ەم، ەكىنشى كۇننىڭ تۇنگى ون بىرىندە باستاپ تاڭعى بەستە اياقتاپ وتىرمىن. مۇنىڭ بارلىعى كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسۋىنان تۋعان اۋىتقۋلار.

ەرتەڭ نيۋ-يوركتى ساياحات كولىگىمەن ارالاپ، جالپىلامالاتىپ جورتا تانىسپاقپىز.

(جالعاسى بار...)

اباي.kz