ەلباسى ۇلىتاۋداعى سۇحباتىندا بۇگىنگى كۇنى وزەكتى بولىپ وتىرعان  بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلەلەرگە اتاپ ايتقاندا – ءتىلىمىز  بەن دىنىمىزگە بايلانىستى تۇيىتكىلدەر، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋراسىندا جانە قۇبىلمالى گەوساياسات جونىندە ويلارىن ورتاعا سالا كەلە، ەلىمىزدىڭ وتكەن تاريحى جايلى، قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ءسوز قوزعادى.  

ءسوز جوق ەلباسىنىڭ «ۇلىتاۋ تاريحتا ۇلكەن ورىنى بار، قاسيەتتى جەر. قازاقتىڭ دالاسىندا مۇنداي قاسيەتتى ورىندار كوپتەپ كەزدەسەدى. شىعىستاعى  بەرەل قورعانى، ورتالىق قازاقستاندا اڭىراقاي دالاسى، باتىستا التىن وردا حاندارى وتىرعان سارايشىق قالاسى، ال وڭتۇستىكتە تۇركىستان تۇر»، - دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتۋىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. جاستاردىڭ ەل تاريحىن ءبىلۋ كەرەكتىگىن، ءوز تاريحىن قۇرمەتتەمەگەن حالىق مەملەكەتتىگىنەن ايرىلۋ قاۋپى زور ەكەندىگىن ەسكەرتكەن، ەلباسى ويىن ارى قاراي ساباقتاي كەلە تۇركىستانداعى ۇلتتىق پانتەون جايلى تارقاتىپ جازۋدىڭ ورايى كەلىپ وتىر. 

قوجا احمەت ياساۋيدىڭ ءومىربايانى مەن ونىڭ كەسەنەسىنىڭ سيپاتتاماسى تاريحشىلار مەن گەوگرافتاردىڭ، ساياحاتشىلار مەن شىعىستانۋشىلاردىڭ، ارحەولوگتار مەن ساۋلەت ونەرىن تانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءجيى باياندالادى. عيماراتتىڭ ءزاۋلىم سۇلباسى قالاعا ونشاقتى شاقىرىم قاشىقتىق قالعاندا-اق كورىنە باستايتىن، تۇركىستاننىڭ باس ەسكەرتكىشىنىڭ الىپ جانە اسا كورىكتى ءپىشىنى زياراتقا كەلگەن ادامدى دا، ءتۋريستى دە ءتانتى ەتەدى. «...قۇرىلىس دۇنيە جۇزىندە سالىنعان كەرەمەت عيماراتتاردىڭ جانە ادامزات بالاسىنىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى» – دەپ جازادى ءحVى ع. بەلگىلى تاريحشىسى فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني. سوناۋ زامانداردان ەلدىڭ نازارى تۇسكەن ساۋلەت ونەرىنىڭ دارا ۇلگىسى رەتىندە ەسكەرتكىش «يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرا تىزىمىنە» الىنعان. ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ن.ا. كرىجانوۆسكيدىڭ اۋدارماشىسى مير-ساليح بەكچۋرين بولسا تۇركىستان قالاسىن كەلىپ تاماشالاعان سوڭ «ادام قولىمەن سومدالعان عاجايىپ دۇنيە سول زامانداعى شەبەرلەردىڭ دارىندىلىعىن كورسەتۋمەن قاتار قازىرگى كوركەمدىك دۇنيەلەرگە دە ۇلگى بولارلىق دەڭگەيدە...» – دەپ جازدى.  

 بۇل عيماراتقى ورتا ازيادا قاي جاعىنان بولماسىن تەڭ كەلەتىن قۇرىلىس جوق. ءبىزدىڭ توقتالماعىمىز قايتالانباس ءبىتىمدى دارا عيمارات رەتىندە باعالانعان كەسەنەنىڭ تاعى ءبىر قىرى ەلىمىزدىڭ يگى-جاقسىلارى جەرلەنگەن ۇلتتىق پانتەون رەتىندەگى قىزمەتى. ءسوزىمىزدىڭ دالەل بولارلىعى ازىرەت سۇلتان، شەيح-ۋل ماشايح اتانعان ياساۋي  كەسەنەسىندە جەرلەنگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ءتىزىمى جازىلعان تاقتايشا.

ەل اراسىندا ادىلدىگىمەن، اقىلدىلىعىمەن  قۇرمەتكە بولەنگەن حاندار: ۇزىن وقتى وندان سۇلتان،  ەسىم حان، جاڭگىر حان، تاۋكە حان، بولات حان، سامەكە حان، ابىلمامبەت حان، ابىلاي حان، ەلدى قاسىقتاي قانىن اياماي جاۋدان قورعاعان باتىرلار: شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، شەكتى تىلەۋ، اداي شوعى ت.ب.  ەل مەن ەلدى جاراستىرىپ، اۋىزبىرشىلىكتى نىعايتىپ وتىرعان قىزىل ءتىلدى شەشەن-بيلەردەن: قاز داۋىستى قازىبەك، شوڭ بي، قاراۋىل قاناي بي، باعانالى بابىر بيلەر وزدەرىن ۇلى بابانىڭ قاسىنا اكەلىپ جەرلەۋدى ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتىپ قالدىرعان. مۇنداي ۇلتتىق پانتەونداردى باسقا ەلدەردەن كوپ كەزدەستىرە المايتىنىڭ تاعى دا اقيقات. ەگيپەتتەگى فاراوندار جەرلەنگەن القاپتى ۇلتتىق پانتەون دەۋگە ونشا كەلمەيدى. سەبەبى فاراونداردى ءوز تاريحتارىنىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە قاراستىراتىن حالىق تا قالمادى. دۇنيە جۇزىندەگى ۇلتتىق پانتەونداردىڭ ايگىلىسى ۇلىبريتانيادا ورنالاسقان. مۇنداعى پانتەوننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى ءبىر بۇرىشى ەل بيلەگەن پاتشالار مەن پاتشايىمدارعا، ەندى ءبىر بۇرىشى ۇلى اقىندارعا، تاعى ءبىر بۇرىشى فيلوسوفتار مەن عالىمدارعا ارنالعان. سونىمەن قاتار فرانتسيانىڭ ۇلتتىق پانتەونىن دا وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى. انگلياداعى پانتەوننىڭ قالىپتاسۋى تابيعي جولمەن جۇرسە، فرانتسيانىڭ جاعدايى باسقاشا ەدى. ءحVىىى عاسىرداعى فرانتسۋز بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسياسى كەزىندە فرانتسۋزدار وزدەرىنىڭ داڭقتى ۇلدارىن جەرلەيتىن ارنايى پانتەوننىڭ نەگىزىن قالايدى. ونى ارنايى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ شەشىمى ارقىلى بەكىتەدى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ۇلتتىق پانتەون بولىپ قالىپتاسۋى تۇركىستان قالاسىنىڭ قازاق حاندىعى قول استىنا وتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تۇركىستان قالاسى كەيىنگى ورتاعاسىر كەزەڭىندە ناقتىلاپ ايتساق 1598 جىلدان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ استاناسىنا اينالدى. وسى كەزدەن باستاپ تۇركىستاندا ياساۋي كەسەنەسىنە اتاقتى تۇلعالاردى جەرلەۋ ءراسىمى ءبىرجولا جولعا قويىلدى. كەسەنەنى 1723 جىلى قازاق دالاسىنا شاپقىنشىلىق جاساعان جوڭعارلاردىڭ ءوزى بۇلدىرمەي امان ساقتاعان. ەل اراسىندا ساقتالعان اڭىز بويىنشا جوڭعار بيلەۋشىسى تسەۆان رابتان تۇسىندە ياساۋي بابامىزدى كورگەن. 20 جىل تۇركىستانعا يەلىك جاساعان جوڭعارلاردان كەسەنە وسىلايشا بۇلىنبەي ءدىن امان قالعان.

عاسىرلار ەلەگىنەن وتكەن ياساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ بۇگىنگى كۇنگە اتى-ءجونى بەلگىلى بولىپ وتىرعانى 178 تۇلعا. ارينە بۇل تولىق ءتىزىم ەمەس عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە جىل سايىن تولىعىپ وتىرارى ءسوزسىز. كەسەنەدە  جەرلەنگەن تۇلعالار قاتارىندا مەملەكەتتىلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلاتىن حانداردىڭ جەرلەنۋى ۇلتتىق پانتەوننىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى. ەسىم حان، سالقام جاڭگىر، جانىبەك حان، تاۋكە حان، قايىپ حان، تۇرسىن حان، سامەكە حان، بولات حان، ابىلمامبەت حان،  ابىلاي حان، قاسىم سۇلتان (بۇل كەنەسارى حاننىڭ اكەسى), سونىمەن قاتار ءحVىىى عاسىردىڭ ورتا تۇسى مەن ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى ارالىعىندا قازاق رۋلارىنىڭ باسىندا تۇرعان سۇلتانداردىڭ ءبىرازى جەرلەنگەن. سۇلتانداردىڭ ىشىندە اتاقتىسى دا بەدەلدىسى  باراق سۇلتان مەن ابىلپەيىز سۇلتاندار.

كەسەنەدە جەرلەنگەن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ەكىنشى توبىنا رۋحاني قايراتكەرلەردى جاتقىزامىز. رۋحاني قايراتكەرلەردىڭ ءوزىن ەكىگە بولۋگە بولاتىنداي. اقتان ابىز، قوسداۋلەت نۇربي ابىز، شانشار ابىز، ارعىن سۇگىرۇلى مەشىتباي،  جالايىر نارىنباي اۋليە، نايمان قوناقاي اۋليەلەر تازا رۋحاني جەتەكشىلەر بولسا، رۋحاني تۇلعالاردىڭ ەكىنشى ءبىر بولىگىن اۋزى دۋالى بيلەر قۇرايدى. بيلەردىڭ قاتارىندا قاز داۋىستى قازىبەك بي، قاراۋىل قاناي بي، شوڭ بي، شاشتىعۇل بي، ۇسەن بي، كۇلەن بي، باعانالى بابىر بي، قارامەڭدى بيلەر ياساۋي بابامىزدىڭ جانىنا ارنايى اكەلىپ جەرلەنگەن. كەسەنەدە جەرلەنگەن تۇلعالاردىڭ ءۇشىنشى توبىنا ەلدى جاۋدان قورعاعان باتىرلار جاتادى. ماتاي ءبورىباي باتىر، اداي شوعى باتىر، شەكتى تىلەۋ باتىر، تاراقتى نايمانتاي باتىر، توبىقتى كوكەناي باتىر، قانجىعالى بوگەمباي باتىر، شاقشاق جانىبەك باتىر، قورالاس جاۋعاش باتىر، قويكەلدى باتىر، تەكەي باتىر، شوبان باتىر، قويلىباي باتىر باس اياعى 40 باتىرىمىز كەسەنەدە ماڭگىلىك تىنىس تاپقان. بۇل باتىرلارىمىزدىڭ بارلىعى دا الاش بالاسىن جاۋدان قورعاۋدا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن دارا تۇلعالار. ەسىمدەرى قازاق تاريحىنا التىن ارىپپەن ماڭگىلىككە قالانىپ جازىلعان تۇلعالار. باتىرلاردىڭ بارلىعى بويلارىنا ۇلكەن قاسيەت قونعان ارۋاقتى تۇلعالار ەكەندىگىن مىناداي-اق بايقايمىز.  ماتاي رۋى جاۋعا شاپقاندا ءبورىبايلاپ ۇراندايدى. تىلەۋ باتىردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىنگى كۇنى شەكتىلەرلدىڭ ىشىندە ۇلكەن ءبىر قاۋىم ەلدى قۇراپ تىلەۋ-قاباق رۋىنا اينالدى.

ويىمىزدى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ  «قازاقتىڭ تاريحى وتە تەرەڭ. ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، ارعى كىندىگىمىز عۇنداردان باستاۋ الادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەر، ونان كەيىن التىن وردا داۋىرىنە ۇلاسادى. التىن وردانىڭ ورىنىندا قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ وتىرعان جايىمىز بار» دەگەن ۇلاعاتتى سوزىمەن اياقتاعاندى ءجون كوردىك. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە ۇلتتىق پانتەوندا ماڭگىلىككە تىنىس تاپقان ارۋاقتى بابالارىمىزدىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىپ وتىرعانىمىزدى كەلەر ۇرپاققا اماناتتاپ جەتكىزۋ،بابالار ارۋاعىن ۇلىقتاۋ، ۇلتتىق پانتەوننىڭ قادىر-قاسيەتىن جەتە ءتۇسىندىرۋ بىزدەر ءۇشىن تاريح جۇكتەگەن ۇلى مىندەت. 

نۇرلان دۇكەنباەۆ،

تاريح ماگيسترى،

«ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى.

اباي.kz