...تابانىم الماتى توپىراعىنا تيىسىمەن بىردەن گەرولد كارلوۆيچتىڭ پاتەرىنە تەلەفون شالدىم. تەلەفون تۇتقاسىن ايەل ادام كوتەردى. مەن ءوزىمنىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان كەلگەنىمدى ايتىپ، مۇمكىن بولسا، گەرولد كارلوۆيچءتى تەلەفونعا شاقىرۋىن سۇرادىم.

 سالدەن سوڭ ء«يا، تىڭداپ تۇرمىن» دەگەن گەرولد كارلوۆيچتىڭ قارلىعىڭقى داۋىسى ەستىلدى. «سالەمەتسىز بە؟». «امانبىز، بۇل كىم بولدى ەكەن؟». ء«سىزدىڭ جەرلەسىڭىزبىن. وبلىس اكىمىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەلىپ ەدىم». «ول كىسى جاقىندا مەنى قۇتتىقتاپ ەدى عوي». «جىلى لەبىزدىڭ ارتىقتىعى بولمايدى عوي». ء«يا، ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ. بىراق، ءبىزدىڭ ءۇي تولعان قوناق، مۇندايدا ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتىر دەگەندەي، ونىڭ ۇستىنە بىشكەكتەن بالدىزدارىم كەلىپ ەدى، سىزگە قولايلى بولا قويار ما ەكەن؟ بۇل ماسەلەنى قالاي شەشسەك ەكەن؟..». «گەرولد كارلوۆيچ، مەن كوپ ۋاقىتىڭىزدى المايمىن، كىرىپ قانا شىعامىن. ايتپاقشى، مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، سىزگە قويسام دەگەن ءبىر-ەكى ساۋالىم دا بار ەدى». «ساۋال دەيسىڭ بە، مەن سوڭعى كەزدە سۇحبات بەرىپ جۇرگەن جوقپىن». «جەرلەستەرىڭىزدىڭ كوڭىلىن قايتارمايتىن شىعارسىز؟!». «جارايدى، ونىڭ ءبىر ءجونى بولار، الدىمەن تابالدىرىقتان اتتاپ السايشى، كوپ ءسوزدىڭ توقەتەرى – ساعات ۇشتە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە قال، ءبىزدىڭ قايدا تۇراتىنىمىزدى بىلەسىڭ بە؟». «بىلەمىن».

بەلگەردىڭ جازعاندارىن وقىماۋ مۇمكىن ەمەس. مەن دە كوزىمە تۇسكەندەرىن قالت جىبەرمەيمىن. سودان دا، ونىمەن بۇعان دەيىن ءبىر-اق رەت كەزدەسسەم دە، مىنەز-قۇلقىنا، ءومىر داعدىلارىنا قانىق بولماسام دا، ءبىراز جايدان حابارىم بار، اسىرەسە، ونىڭ ۋاقىتتى قاتتى قادىرلەيتىنىن بىلەمىن. دەمەك، ايتىلعان ۋاقىتتان كەشىگۋگە بولمايدى. ءسويتىپ، ساعات ءتىلى ۇشكە بەس ءمينوت قالعاندا بەلگەرلەر پاتەرىنىڭ الدىندا تۇردىم. ەسىكتى گەرولد كارلوۆيچتىڭ ءوزى اشتى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن «جوعارى شىق، كابينەتكە بارايىق» دەپ ءىلتيپات ءبىلدىردى. كابينەتى شاعىن عانا بولمە ەكەن: كىرەبەرىسكە جازۋ ۇستەلىن قويىپتى، وڭ جاقتا شكاف تۇر، وعان قارسى قويىلعان ديۆانعا جايعاستىق. «مىنە، مەنىڭ كوپ ۋاقىتىم وسىندا وتەدى، بۇرىنعىداي ەمەس، ۇستەل باسىندا كوپ وتىرا المايمىن، كەيدە جاتىپ جازامىن، – دەدى دە، قولىنا قالامىن الىپ، الدىندا اشىق جاتقان داپتەرگە شۇقشيدى. – الدىمەن مەنى 219-شى بولىپ 80 جاسقا تولۋىممەن قۇتتىقتاعان ادامنىڭ اتى-ءجونىن مىنا اراعا جازىپ قويايىن، سۇلەيمەنوۆ جاراسباي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. ال ەندى سويلەي بەر، ەل امان، جۇرت تيىش پا؟». ء«بارى جاقسى، ءوزىڭىزدى تانيتىندار سالەم ايتىپ جاتىر. وبلىس اكىمىنىڭ قۇتتىقتاۋى مەن سىيلىعىن اكەلدىم». «ەرىك حامزاۇلىن بىلەمىن عوي، كەزىندە ەكەۋمىز بىرگە دەپۋتات بولعامىز، ەلگە ورالعانى جاقسى بولعان ەكەن». «سولتۇستىكقازاقستاندىقتار دا قۋانىپ جاتىر. مىناۋ سىزگە جولداعان سىيلىعى – كومپيۋتەردىڭ سوڭعى ۇلگىسى». «مەنىڭ قارۋىم قالام عوي، كومپيۋتەر دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي ءوتىپ بارامىن، ءبارىن قولمەن جازامىن… مىناۋ تاعى نە نارسە؟». «بۇل سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتىنىڭ كۋالىگى، وبلىس اكىمىنىڭ ۇسىنىسىن قولداعان وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتتارى وسىنداي شەشىم قابىلدادى. قۇتتى بولسىن!». «راحمەت! بۇل مىنە، مەن ءۇشىن وتە ۇلكەن سىيلىق. قۇدايعا شۇكىر، مەندە ءبىراز ناگرادالار بار، كەزىندە ولارعا دا قۋانعان شىعارمىن. ال مىنا قۇرمەتكە كەرەمەتتەي تولقىپ وتىرمىن. وبلىس باسشىلارىنا دا، دەپۋتاتتارعا دا، بارلىق جەرلەستەرىمە دە مەنىڭ زور العىسىمدى جەتكىزىڭىز». ونىڭ قۋانىشىندا جاساندىلىق جوق ەدى. «رايا، رايا» – دەپ اس ۇيدە جۇرگەن جولداسىن شاقىردى. – مىنە، كوردىڭ بە، ماعان جەرلەستەرىم قۇرمەتتى ازامات دەگەن اتاق بەرىپتى. ايەلى جارايسىڭ دەگەندەي ءسال جىميىپ، قۇتتى بولسىن دەدى دە، ءوز جۇمىسىمەن اينالىسىپ كەتتى.

العاش تابالدىرىقتان اتتاعاندا ءۇي يەسىنىڭ ءجۇزى سىنىق سياقتى ەدى. ەلدىڭ حابارىن ەستىگەننەن كەيىن كوڭىلى ءسال دە بولسا كوتەرىلىپ، جانارىنا ۇشقىن ۇيالاعانداي كورىندى ماعان. وسى ءساتتى پايدالانىپ قالايىن دەگەن ويمەن گەرولد كارلوۆيچتى اڭگىمەگە تارتتىم.

– گەرولد كارلوۆيچ، مەن قىزىل­جار­دان پويىزبەن كەلدىم، جول بويى، شىركىن-اي، ورايى كەلىپ، وزىڭىزگە ءبىر-ەكى سۇراق قويسام دەگەن ءۇمىتىمدى ايالاۋمەن بولدىم.

– مەن قازىر جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرۋدى سيرەتتىم دەپ ايتىم عوي، ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار، بىرىنشىدەن، وسىعان دەيىن ءبىراز ماسەلەلەرگە قاتىستى ويلارىمدى ءبىلدىردىم، مەن كوزقاراسىمدى كۇندە وزگەرتەتىن ادام ەمەسپىن. ەكىنشىدەن، مەندە دەنساۋلىق دەگەن جوق، قازىر ساۋ وتىرمىن دەي المايمىن. الايدا، سەنىڭ ءجونىڭ بولەك، الىستان، مەنىڭ ءوسىپ-ونگەن جەرىمنەن كەلىپ وتىرسىڭ. ءوزىڭ قاي اۋداننان بولاسىڭ؟

– مەن دە شال اقىن اۋدانىنىڭ تۋماسىمىن، بالۋان دەگەن اۋىلدى ەستۋىڭىز بار ما؟

– ەستىگەندە قانداي، جاس كەزىمدە بىرنەشە رەت بولعامىن. وندا اقباستىڭ نۇرعاليى دەگەن كىسى تۇردى، سول اقساقالدىڭ ەرجان، ەسلام، ءشامشيا دەگەن بالالارىمەن كوپ ارالاستىم. ءتىپتى، جاقىن بولىپ شىقتىق قوي. وندا قۇلاعىم سەندە، سۇراعىڭدى قويا بەر.

– سوڭعى جىلدارى اۋىلعا ات-ءىزىن سالماي كەتتىڭىز عوي.

– راس، مەنىڭ اۋىل جاققا بارماعانىما ەداۋىر ۋاقىت بولىپ قالدى. كەيبىرەۋلەر ويلايتىن دا شىعار، بۇل بەلگەر اۋىلدى ۇمىتتى دەپ. ۇمىتقان جوقپىن. ءبارى كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمدا. ساعىنامىن. بىراق جەتە الماي جاتىرمىن. ويتكەنى، سوڭعى كەزدە جۇرەگىم اۋىرادى، دەنساۋلىعىم ناشارلاپ كەتتى. مەن ءوزىم بەس ينفاركت، ءبىر ينسۋلت العان اداممىن. وسى كۇنگە دەيىن ءتىرى جۇرگەنىمە ءوزىم دە تاڭعالامىن. دارىگەرلەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، جۇرەگىمنىڭ 20 پايىزى عانا ىستەيدى ەكەن. قازىر ۇيدەن كوپ شىعا قويمايمىن. اۋىلعا بارۋىمدى سيرەتىپ الۋىمنىڭ باستى سەبەبى وسى عوي دەيمىن. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ بىلۋىمشە باياعى اۋىل جوق، ءبارى وزگەرگەن. اۋىلدىڭ اجارى دا، تۇرعىندارى دا مۇلدە باسقا. باياعى قازاقتار جوق. مەن بولعاندا ول جەردىڭ قازاقتارى بۇگىنگىدەن وزگەشە بولاتىن. كەڭپەيىل، جومارت، ءبىلىمى ازداۋ بولسا دا كەرەمەت ەدى عوي. قازىرگىلەردىڭ ءبىلىمى بار، كومپيۋتەردى يگەرگەن ءبارىن بىلەدى. بىراق باياعى قازاقتاي ەمەس. ياعني، قازاقتىڭ جاڭا ءتۇرى پايدا بولعانداي. ماعان سوناۋ بالا كەزىمدەگى قازاقتار جاقىن، ىستىق. قازىرگى قازاقتاردى، ونىڭ ىشىندە جاستاردى تۇسىنبەيتىن حالگە جەتتىم. مۇمكىن باسقا زاماننىڭ ادامى بولعان سوڭ دا سولاي ويلايتىن شىعارمىن. بىلمەيمىن، ايتەۋىر قازىرگى اۋىل مەنى باۋرامايدى.

مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 1941 جىلى كەلدىم. سودان بەرى 73 جىل ارتتا قالدى عوي. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاق­تار كوپ جاقسى قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ قالدى. وسىلاي دەگەنىمە رەنجىمەس، ىشكە سىيماعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن.

سەكسەن دەگەن اجەپتاۋىر جاس. ىبىراەۆ اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جاڭاجول، جاڭا­تالاپ، كوكتەرەك، القااعاش، قاراتال، جاڭاسۋ، قاراسۋ، ورنەك، مەكتەپ، بالۋان، سوتسيال دەگەن اۋىلداردىڭ ءبارى ماعان تانىس. ولار ماعان ەرەكشە ىستىق. تۇسىم­دە سولاردى كورەمىن، ويلاعاندا سولار­دى ويلايمىن. قازىر قاراپ وتىرسام، اۋىلداردىڭ ءبارى وزگەرگەن. ەستۋىمشە، وسكەن اۋىلىمدا ءالى كۇنگە دۇرىس قۇدىق تا جوق ەكەن. دەمەك، حالىق اۋىز سۋعا جارىماي وتىر. وسىعان ءىشىم ۋداي اشيدى. مەنىڭ ءسالىم قۇرمانعوجين دەگەن دوسىم بار. وسىندا تۇرادى. سول وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن اۋىلىنا بارىپ ەدى، ايران تابا الماپتى. ماسقارا عوي! مال ۇستاماعان سوڭ اۋىلدا تۇرىپ نە كەرەگى بار؟! باياعى اپالارىمىز كۇمپىلدەتىپ ءپىسىپ جاتاتىن قىمىز، ماي-قايماق قايدا؟ ءار ءۇيدىڭ شوشالاسىندا جايىلىپ تۇراتىن قۇرت قايدا؟ مەن مۇنى ءوز تاماعىمدى ويلاعاندىقتان ايتىپ وتىرعان جوقپىن، اۋىلداعى اعايىننىڭ جاعدايى جاقسارسا ەكەن دەگەن تىلەك قوي مەنىكى.

بايقايمىن، سوڭعى كەزدە اۋىلداردىڭ جاعدايى، اسىرەسە، تەرىسكەيدە تومەندەپ كەتتى. مەن جاس كەزىمدە جامبىل وبلى­سىنىڭ بايقادام دەگەن جەرىندە جۇمىس ىستەگەم. سول سياقتى، وڭتۇستىك قازاقستان، تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىن دا تالاي رەت ارالاعام. ولاردان حابارىم بار. ولاردىڭ تۇرمىسى ءبىزدىڭ جاقتىڭ تىرلىگىمەن سالىستىرعاندا ءبىر ساتى جوعارى سياقتى كورىنەدى ماعان. بىزدەر كەنجە قالىپ قويدىق. سول جاعى مەنى ۇيالتادى، قىنجىلتادى. وسىلاي جالعاسا بەرسە، قازاقتاردىڭ كەلەشەگى نە بولادى دەپ ويعا قالاتىن كەزدەرىم دە بار. مۇمكىن، مەن قاتەلەسەتىن دە شىعارمىن. سەبەبى، اۋىلعا بارماعالى كوپ جىل بولدى. وسكەن اۋىلدىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جوقپىن عوي. ول جاقتا جۇرسەم، مۇمكىن ويلارىم وزگەرەر مە ەدى؟!

– كوپتەگەن اۋىلداردىڭ جۇدەپ قالعانى راس. بىراق جاعداي بارلىق جەردە بىردەي ەمەس، نارىققا بەيىمدەلىپ، كۇنكورىستى تۇزەپ العاندار دا بار. مىسالى، سوڭعى جىلدارى ىبىراەۆ اۋىلىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى مەكتەپتەن ءبىر ءۇي كوشكەن جوق. قورا-قورا مال ۇستاپ، باسى ارتىق ونىمدەرىن ساتىپ كۇن كورىپ وتىر. قاراتال دا سولاي. سوعان قاراعاندا بىرتە-بىرتە اۋىل دا كوتەرىلەتىن سياقتى.

– اۋزىڭا ماي. كوتەرىلسىن. اۋىل قازاق­تىڭ التىن بەسىگى عوي. بۇگىنگى اۋىلدىڭ جاعدايىن اركىم ءارتۇرلى ءتۇسىندىرىپ جاتىر عوي. كىم نە دەسە دە مەن ءۇشىن اۋىلدىڭ قازىرگى جاعدايى قيىن. مەن ءوزىمنىڭ ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىما ءۇش جاعداي – اتا-انام، اۋىلىم جانە كىتاپ اسەر ەتكەنىن ۇدايى ايتىپ جۇرەمىن.

– كىتاپ دەمەكشى، قازىرگى جاستار كومپيۋتەرمەن تىم اۋەستەنىپ، ادەبي شىعارمالاردى قولدارىنا المايتىن بولدى. وسىعان نە ايتاسىز؟

– نە ايتامىن. دۇرىس ەمەس مۇنىڭ ءبارى. كومپيۋتەر كىتاپتى الماستىرا المايدى.

– ءسىزدىڭ كۇندەلىك جازۋعا كوپ كوڭىل بولەتىنىڭىزدى بىلەمىز. كولەمى بىرازعا بارىپ قالعان شىعار؟

– مەنىڭ اكەم كارل فريدريحوۆيچ تە كۇندەلىك جازعان. ال مەن كۇندەلىكتى ەكىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە مە، الدە ءۇشىنشى سىنىپتا ما، جازا باستادىم. سودان بەرى بۇل ادەتىمنەن تايعان ەمەسپىن. دۇرىس ايتاسىڭ، كولەمى ءبىراز بار-قازىردىڭ وزىندە 50 باسپا تاباقتان اسىپ كەتتى بىلەم. ارينە، كۇندەلىكتەرىمدەگىلەردىڭ ءبارى التىن ەمەس. اراسىندا ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن، ەشكىمدى، ءتىپتى مەنىڭ ءوزىمدى دە قىزىقتىرمايتىن سوزدەر جەتەرلىك. دەگەنمەن، داپتەرگە تۇسكەندەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، كادىمگىدەي سۇرىپتاسام، مەنىڭ عانا ەمەس، وسكەن ورتامنىڭ كورىنىستەرى قىلاڭ بەرەتىنىنە، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كوز الدىما كەلەتىنىنە كۇمانىم جوق. دەنساۋلىق بولسا، بۇل ىسپەن دە اينالىسپاق ويىم بار. بولاشاق ەڭبەگىمنىڭ اتىن دا ويلاپ قويدىم. «وتكەن كۇندەر ەلەسى» دەپ اتاسام دەيمىن. كەيدە وسىنىڭ ءبارى كىمگە كەرەك دەپ ويلايتىن كەزدەرىم دە بولادى. الايدا، ۇلى ابايدىڭ ون بەسىنشى قارا سوزىندەگى: «ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال! سول الدىڭعى ەسەپ العاننان بەرگى ءومىردى قالاي وتكىزدىڭ ەكەن، نە بىلىمگە، نە احيرەتكە، نە دۇنيەگە جارامدى، كۇنىندە ءوزىڭ وكىنبەستەي قىلىقپەن وتكىزىپپىسىڭ؟ جوق، بولماسا، نە قىلىپ وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭ دە  بىلمەي قالىپپىسىڭ؟» دەگەن سوزدەرى ورالادى دا، تاعى دا جالعاستىرىپ اكەتەمىن.

– ءسىزدى قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى جاعداي قىزىقتىراتىن بولار؟

– قىزىقتىرعاندا قانداي. بىراق وسى تاقىرىپقا تەرەڭدەپ بارماي-اق قويايىق­شى. جاقسى جاقتارىن اتاي وتى­رىپ، كەمشىلىگىنە دە كوز جۇما الماي­مىن. ال قازاق «تۋرا سويلەگەن تۋىسى­نا دا جاقپايدى» دەيدى، بىرەۋلەردى رەن­جىتىپ الارمىز. كەزىندە دوسىم، مار­قۇم دۇكەنباي دوسجاننىڭ ءبىر شىعار­ماسىنداعى ساتسىزدىكتى تىلگە تيەك ەتكەنىم بار. ونى دۇكەڭ كوڭىلىنە الدى ما، ال­مادى ما، بىلمەيمىن. بىراق سونىم بەكەر بولدى-اۋ دەپ ءالى كۇنگە وكىنەمىن. مەن دۇ­كەنبايدىڭ ءبىراز شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارسام، ول دا مەنىڭ ءبىرسىپىرا دۇنيەلەرىمدى قازاق تىلىندە سويلەتكەن قارىمدى قالامگەر ەدى. مەن ونى جاقسى كورۋشى، قاتتى سىيلاۋشى ەدىم. دۇكەڭنىڭ دە، جۇبايى ساۋلەنىڭ دە بىزگە دەگەن كوڭىلى ەرەكشە بولاتىن. بىراق، ءبىر جاعىنان ويلايمىن، دوسىمنىڭ كەمشىلىگىن مەن ايتپاسام، كىم ايتادى؟!

ال شىنىمدى ايتسام، ادەبيەت جايلى اڭگىمەدەن قاشقاقتاۋىمنىڭ باسقا دا سەبەپتەرى تولىپ جاتىر. بۇگىندە ادەبيەت تە تومەندەگەن، ادەبيەتشىلەردىڭ وزدەرىنە دە كوڭىلىم تولمايدى. بيلىك ادەبيەتكە نەمقۇرايدى قارايتىن سياقتى. بۇل ارادا جازۋشىلاردىڭ وزدەرى دە كىنالى ەكەنىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ولار ۇساقتالىپ بارادى، بەدەلى تومەندەپ كەتتى. باياعىداي ءىرى سويلەيتىندەر شامالانىپ قالدى. باسىلىمداردىڭ تارالىمى از. كىتاپتىڭ باعاسى قىمبات. كىتاپتى وقيتىندار سانىنىڭ ازايىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبىن وسىدان دا ىزدەگەن ءجون شىعار. مەن سوڭعى كەزدە ادەبيەت تۋرالى سويلەۋدى قويدىم.

– ءسىزدى جاقسى بىلەتىندەر كۇنى-ءتۇنى جۇمىستان باس المايدى دەيدى.

– كۇنى-ءتۇنى دەگەندەرى اسىرەلەپ ايتقاندارى شىعار، ءبىر كۇنىمدى بوسقا وتكىزبەۋگە تىرىساتىنىم راس. سونىڭ ناتيجەسى بولار، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 74 كىتاپ شىعاردىم. سوڭعى كىتاپ گونكونگ قالاسىندا «تاڭدامالى» دەگەن اتپەن شىققالى جاتىر، ادەمى بەزەندىرىلگەن، كولەمى 500 بەت. سول كىتاپقا مەنىڭ ءبىراز شىعارمالارىم ەندى. كىتاپتىڭ قۇراستىرۋشىسى جانە العىسوزىن جازعان ەرمەك تۇرسىنوۆ دەيتىن ازامات. كىتاپ سول كىسىنىڭ ارقاسىندا شىققالى جاتىر. تاياۋدا كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمى وتەدى. مەن سوڭعى 14 جىل ىشىندە «پلەتەنە چەپۋحي» دەيتىن ايدارمەن ويلارىمدى جازىپ ءجۇردىم. ادامنىڭ باسىنا نە ءبىر وي كەلمەيدى. سونىڭ ءبارىن ءتۇرتىپ جازعانىم گازەت بەتىندە شىعىپ تۇردى. ونىڭ كولەمى 4 توم بولدى. ول ءتورت توم دا تۇبىندە دالادا قالمايدى دەپ ويلايمىن.

جاستارعا ارنالعان ءبىر كىتابىم دا ءالى جارىق كورگەن جوق. بۇگىندە 74 كىتابىم شىقسا ءالى دە بەسەۋ-التاۋى قولجازبا كۇيىندە جاتىر. «پاراسات» دەگەن جۋرنالدا مەنىڭ كۇندەلىگىم شىعادى. «دياتسەت» دەگەن باسىلىم دا ماتەريالدارىمدى ۇزبەي جاريالاپ كەلەدى.

– ءوزىڭىز دەنساۋلىعىڭىزدىڭ سىر بەرە باستاعانىن ايتىپ وتىرسىز. سوعان قاراماي كۇندە جازامىن، وتىرا الماسام، جاتىپ جازامىن دەيسىز...

– ونىڭ تۇسىنبەيتىن تۇگى جوق. مەن بەينەتتىڭ، اۋىرىپ-سىرقاۋدىڭ نە ەكەنىن بالا كۇنىمدە-اق سەزىنگەم. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى مەنى «جەلاياق» دەيتىن. بىلمەيمىن، كوز ءتيدى مە، ايتەۋىر، قۇلىن-تايداي ويناقتاپ جۇرگەن كەزىمدە، اتقا مىنەمىن دەپ مەرتىگىپ قالدىم. ودان كەيىن سوزىلمالى اۋرۋعا شالدىقتىم. جوعارىدا ايتتىم عوي، بىرنەشە رەت ينفاركت الدىم، ينسۋلت الدىم دەپ. مىنە، وسىلاي ءومىر بويى اۋرۋمەن ارپالىسىپ كەلەمىن. بەرىلمەۋگە تىرىسامىن. كەيدە قاتتى قالجىراپ كەتەتىن كەزدەرىم دە بولادى. سوندايدا ءوزىمنىڭ سۇيىكتى «سۇرلەۋىمە» ءتۇسىپ، شوقان ەسكەرتكىشىنە بارۋشى ەدىم. ءبىر كۇنى سول ارادا كەزدەسىپ قالعان جاسى ەگدە تارتقان قازاق ايەلى، مەنىڭ جاعدايىمنان حاباردار بولۋى كەرەك، قوشتاساردا: «ساسپا، قازاقتىڭ ارۋاعى سەنى الىپ شىعادى»، دەدى. وسى سوزدەر ماعان قاتتى اسەر ەتتى. ويلانىپ قالدىم. ءسويتىپ، تۇيىقتان مەنى ەڭبەك قانا الىپ شىعادى، ماڭداي تەرىمدى اياماي توگۋىم كەرەك، ولىسپەي بەرىسپەيمىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم. وسىدان كەيىن بىرنەشە رومان جازدىم، كوپتەگەن كىتاپتارىم جارىق كوردى. سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە، ەڭبەك مەنى تىعىرىقتان الىپ شىقتى. تاۋبە، مىنە، سەكسەنگە دە كەلدىم. وسىدان كەيىن قالاي مەن ەڭبەكتەن قول ءۇزۋىم كەرەك. ەڭبەك – مەنىڭ ءومىرىم! كەيبىرەۋلەر ويلايتىن، ايتاتىن شىعار «وسى بەلگەرگە نە جەتپەيدى، وتىرماي ما ۇيىندە جانىن قيناماي» دەپ. جوق. مەن ەكى قولىمدى تىزەمە سالىپ، بوس وتىرا المايمىن. مەنىڭ الدىما قويعان ماقساتتارىم بار. سولاردىڭ ءبارىن ورىنداۋىم كەرەك.

– قازىرگى جاستار وسىنى ويلامايتىن سياقتى. بولماشى قيىندىققا شى­داي الماي بارىنەن شەتتەپ قالادى. بور­كە­مىك. ءالجۋاز. سولارعا نە اقىل ايتاسىز.

– ءوز ومىرىمنەن تۇيگەنىم – ادامنىڭ ءومىرى تەك قانا قۋانىشتاردان تۇرمايدى. ءومىر – كۇرەس دەپ بەكەرگە ايتىلماعان. سۇرىنەسىڭ، قۇلايسىڭ… وسىنداي سىن ساعاتتاردا سالىڭ سۋعا كەتپەسىن، جىگەرسىزدىك تانىتپا، قايعى-مۇڭعا بەرىلىپ، ءبارىن تاعدىرعا جاۋىپ، ارەكەتسىز وتىرما. كۇرەس. تاعدىرىڭ ءۇشىن، بولاشاعىڭ ءۇشىن كۇرەس. سوندا جەڭىس وزىنەن ءوزى كەلەدى.

تابىسقا دا جەتتىڭ دەلىك. وعان باسىڭ اينالماسىن. تەككە ماسايراما. قۋانىشتىڭ عۇمىرى تىم قىسقا. قاس-قاعىم ءسات. كوزدى اشىپ جۇمعانشا تاعى دا ساتسىزدىك اياقتان شالادى. وسىنداي كەزدە مەن بارىنشا جۇمىسقا جەگىلەمىن. باسقا جول، باسقا تاڭداۋ جوق. دەمەك، جۇمىس – مەن ءۇشىن ەم، ءومىر! وسىندايدا اتاقتى اۆتوگونششيكتىڭ: قاۋىپتى بۇرىلىستاردا نەشە ءتۇرلى وقيعالار بولىپ جاتادى، بىرەۋلەر ساقتىق جاساپ جىلدامدىقتى ازايتسا، ەندى بىرەۋلەر رۋلگە يە بولا الماي اپاتقا ۇشىرايدى، ال مەن وسىنداي كەزدە جىلدامدىقتى بارىنشا ارتتىرىپ، جەڭىسكە ۇمتىلامىن دەگەن سوزدەرى ويعا ورالادى. مەن دە باسىما قيىندىق تۇسكەن سايىن شيرىعا تۇسەمىن. قامشىنى باسامىن، نامىسىمدى قايرايمىن. وسىلاي باسقا تۇسكەن قيىندىقتارمەن الىسىپ-جۇلىسىپ ءجۇرىپ تابىسقا جاقىندايمىن.

– گەرولد كارلوۆيچ، ءسىزدى قازاقتار جاقسى كورەدى. ءسىز دە قازاقتاردى جاقسى كورەسىز دەپ ويلايمىن. بىراق قازاق­تاردىڭ جاقسىلىعىن جازىپ وتىرىپ، ولاردىڭ بويىنداعى كەم­شىلىك­تەردى دە ۇمىتپايسىز؟ ءتىپتى، شاعىپ-شاعىپ الاتىن، باتىرىپ جىبەرەتىن كەزدەرىڭىز دە بولادى.

– ونى ءوزىم دە بىلەمىن. بىراق وسى كۇن­گە دەيىن ماعان رەنجىگەن قازاق جوق. راس، كەيبىر تايىز ويلايتىن اعايىندار وسىنىڭ «قازاقتا نە جۇمىسى بار، ءوزىنىڭ نەمىسىن جازباي ما؟» دەيتىن دە شىعار-اۋ. بىراق نەگىزىنەن قازاقتار ماعان وكپەلى ەمەس. ويتكەنى، مەنىڭ يتتىك مىنەزىم جوق. ارام نيەتىم جوق. مەن ەشكىمنىڭ ورنىنا تالاسپايمىن. ماعان دەيىن قازاققا ايتاتىن ءسوزدىڭ ءبارىن ۇلى اباي ايتىپ كەتكەن جوق پا؟ ونىڭ جانىندا مەنىڭ ايتقانىم جاي عانا اينالايىن دەگەنمەن بىردەي.

مەن قازاقستانعا جەتى جاسىمدا كەلدىم دەپ ايتتىم عوي. قازاق اۋىلىندا ءوستىم، قازاق بالالارىمەن وينادىم، قازاق مەكتەبىندە وقىدىم… دەمەك، مەن كىممىن؟ ناعىز قازاقستاندىقتىڭ ءوزى بولىپ شىقپايمىن با؟! ول دا از. قازاقپىن دەسەم دە بولادى. ويتكەنى، مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىم، شىعارماشىلىعىم قازاق ەلىمەن، قازاق جەرىمەن تىعىز بايلانىستى. سودان دا شىعار، قازاققا قاتىستى ماسەلەلەرگە نەمقۇرايدى قاراي المايمىن، كەيدە ءوزىمنىڭ نەمىس ەكەنىمدى ۇمىتىپ كەتەتىن كەزدەرىم بولادى. ماعان رەسەي نەمىستەرىنىڭ قايعىلى تاعدىرى جاقسى ءمالىم. ولاردى قازاقتارمەن سالىستىرسام، كوپ سايكەستىكتەر تابامىن. جوعارىدا ءوزىم ءتىپتى وسكەن اۋىلدىڭ قازاقتارى تۋرالى ايتتىم عوي، جالپى، قازاقتاردىڭ باسقالار دا، وزدەرى دە بايقاي بەرمەيتىن جاقسى قاسيەتتەرى كوپ. سولاردىڭ ءبارى ولاردىڭ بويىنا ءتىلى، مادەنيەتى، تاعى باسقا ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ارقىلى سىڭگەن. قازاقتىڭ ءدىلى مىقتى دەپ ويلايمىن. سوعان قاراعاندا بۇل ۇلتتىڭ بولاشاعى جارقىن بولۋعا ءتيىس. ينشاللا! سولاي بولسىن.

سولاي دەسەك تە، باياعى قازاقتار جوق، قازاق وزگەرىپ بارا جاتىر دەدىم عوي. ول راس. بۇل نەدەن كورىنىس بەرىپ وتىر؟ تۋعان تىلىنە نەمكەتتى قارايتىن قازاقتار كوپ. ءتىل ءالى دە بولسا ۇلتتى ۇيىستىرۋشى تەتىككە اينالا الماي وتىر. مۇنى قالاي ايتپايسىڭ؟! مەن ۇدايى جازىپ تا، ايتىپ تا كەلە جاتىرمىن، قازاقتار ايتالىق، امەريكالىق، اعىلشىن نەمەسە فرانتسۋز، ءتىپتى ىرگەدەگى ورىس بولۋعا ۇمتىلماۋلارى كەرەك. قازاق بولىپ قالۋ جاعىن كوبىرەك ويلاۋ كەرەك. ەگەر مۇنى ىستەمەسەڭ، تۋعان تىلىڭنەن، تاريحىڭنان، مادەنيەتىڭنەن، دىلىڭنەن ءبىرجولاتا ايىرىلىپ، ءدۇبارا كۇيگە تۇسەسىڭ. ەل-جۇرتقا كۇلكى، مازاق بولاسىڭ. اللا تاعالا قازاقتارعا نيەتىنە قاراي تاۋەلسىزدىكتى سىيلادى. جۇرت قاتارلى ەل بولۋ مۇمكىندىگىن بەردى. كوبى وسىنى تۇسىنبەيدى. مۇنى ءبىر دەڭىز. ەكىنشىدەن، «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەمەي مە، وسىنىڭ ءبارىن قازاققا جانىم اشىعان سوڭ ايتامىن.

مەن قازاقتارعا ريزامىن. باسىما قايعىنىڭ قارا بۇلتى ۇيىرىلگەندە ولار مەنى ءوز بالاسىنداي باۋىرىنا باسىپ، ازامات بولىپ قالىپتاسۋىما جول اشتى. مەن وسىنى قالاي ۇمىتامىن؟! ۇمىتپايمىن!

– جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە قازاقتاردىڭ وزدەرى تۋعان تىلدەرىن توبەلەرىنە كوتەرە الماي وتىرعانىن ايتتىڭىز. وسى ءتىلدىڭ تىنىسى قاشان اشىلار ەكەن؟

– ءسوز جوق، تىنىسى اشىلادى، اشىلىپ كەلەدى. ىلگەرىلەۋ بار. بىراق وعان توقمەيىلسۋگە جانە بولمايدى. تاعى ءبىر ايتاتىن جاعداي، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسىن قاۋلى-قارارلارمەن، زاڭداردىڭ كۇشىمەن شەشەم دەۋ بوس اۋرەشىلىك. سانادا سىلكىنىس بولماي ەشتەڭە شىقپايدى. الدىمەن مۇنى قازاقتاردىڭ وزدەرى تۇسىنۋلەرى كەرەك. قازاقتار ۇيدە دە، تۇزدە دە ءوز تىلدەرىندە سويلەسە، سەڭ قوزعالار ەدى. وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي وتىر. ءبىر عانا مىسال، ءبىزدى ءۇيدىڭ قاسىندا قازاق مەكتەبى بار. وسى ارامەن بالالار ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتادى. سولاردىڭ ءبارى ورىسشا سويلەيدى. تىڭداپ تۇرىپ قورلانامىن. كەيدە شىداي الماعان سوڭ، الگىلەردى توقتاتىپ، ۇرسا باستايمىن. بالالاردى مەكتەپتەن اكەتۋگە اكە-شەشەلەرى، اتا-اجەلەرى كەلەدى. ولار دا بالالارىمەن ورىسشا شۇل­دىر­لەسىپ بارا جاتادى. وسىعان نە دەيسىڭ. ابدەن سۇيەكتەرىنە ءسىڭىپ كەتكەن. كەرەك قىل­مايدى-اۋ، كەرەك قىلمايدى! مۇندايلار نەمىس­تەردىڭ اراسىندا دا بار. ولاردى دا، ءوز تىلىنەن جەرىنگەن قازاقتاردى دا ۇنات­پايمىن. ۇناتپاعانى سول – جەك كورەمىن.

وسى قالاعا اۋىلدان كەلگەن قازاقتىڭ قىزدارى دا ورىسشا سويلەگەندى ءسان كورەتىن سياقتى. ال ولار بولاشاق انالار عوي. وتباسىن، ءتىلدى، ۇلتتىق قۇن­دى­لىق­تاردى ساق­تايتىن انالار بەسىك جىرىن بىل­مە­گەننەن كەيىن بالالاردىڭ كۇنى نە بول­ماق. مۇنىڭ اياعى جاقسىلىققا اپارماي­دى.

– وسى تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

– مەندە ونىڭ دايىن رەتسەبى جوق. ۇلىلاردىڭ مۇراسىنا جۇگىنگەن ارتىق بولماس ەدى.

– مىسالى؟

– مىسالى، اباي ءبارىن ايتىپ كەتتى عوي. سونى ءبىزدىڭ جاستارىمىز بىلە مە؟ ۇلكەن كۇمانىم بار. جاستاردى ايتامىز، عالىمداردىڭ وزدەرى ابايدى تۇسىنۋدەن قالىپ بارادى. مەن ابايتانۋعا قاتىستى ەڭبەكتەردى جيناپ جۇرەمىن. سولاردى وقىپ وتىرسام، ابايدى قازاق قوعامىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ دالادا قالعان، قايتا جىلدان-جىلعا ودان الشاقتاپ بارامىز. باسقالارعا قاتىستى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. قۇر ۇرانداي بەرۋ دۇرىس ەمەس. ۇلىلاردىڭ ءسوزى، ۇلىلاردىڭ ويى – ۇلكەن قازىنا، بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن باعدارشام ىسپەتتى. سونى مەڭگەرىپ، پايدالانۋ ارقىلى دا ءبىراز جەرگە بارۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.

– باسىندا ءبىر-ەكى سۇراق دەپ قولقالاپ ەدىم، بۇل قازاققا شىلبىردىڭ ۇشىن بەرسەڭ، تۇبىنە جارماسادى دەپ ويلاپ وتىرعان شىعارسىز، سىزگە كوپ راحمەت. اۋىرماڭىز.

– ءبارى اللانىڭ قولىندا عوي.

– ءسىز دىنگە سەنەسىز بە؟

– مەن اتەيستەر وتباسىندا ءوستىم، اتەيستىك زاماندا ازامات بولىپ قالىپ­تاستىم. مەنىڭ بىلەتىنىم – ادام ادال، ارلى بولۋعا ءتيىس. ءبىرازدان بەرى مەن ءوزىمدى ءتاڭىرىنىڭ ەركىن جۇزەگە اسىرۋشى رەتىندە سەزىنە باستادىم. ول ماعان نە نارسەنى قاشان قولعا الۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ وتى­رادى. مەن ونىڭ ەركىنە باعىنىپ، ونىڭ نۇس­قاۋلارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرى­سامىن. مەن ءۇشىن دىنگە سەنىم دەگەن، مىنە، وسى.

اڭگىمەلەسكەن

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، جۋرناليست