«قازاقتىڭ باتىرى قايدا، باتىرىن قولدايتىن حالقى قايدا؟» دەپ دۋلات يسابەكوۆ ساۋال قويعان ەدى. جانە دە ول «كەيدە وسى مەن كۇدىكتەنەمىن: اتا بابامىز باتىر بولدى دەگەنگە. قايدا سول باتىرلىق؟!» دەيدى. («دات» گازەتى ، 14.02.2013ج.) د. يسابەكوۆتىڭ قويعان سۇراعى مەن كۇدىگىنە مەن جاۋاپ رەتىندە «ازات – بۇگىنگى قازاق باتىرى » دەپ ماقالا جازعانمىن (« دات » گازەتى ، 6.06.2013 جىلى). د. يسابەكوۆتىڭ ساۋالى جانە كۇدىگى قانداي سەبەپتەردەن شىققانىن وسى ماقالامنىڭ اياعىندا ايتارمىن.

سونىمەن، كەلەسى قازاق باتىرى – ول ومىرزاق ءابدىۋاليۇلى اقجىگىت. 2009 جىلى «ۇلتىم دەپ سوققان جۇرەكتەر» اتتى كىتاپتا: ء«و.اقجىگىتتىڭ ورالماندار ماسەلەسىن كوتەرگەندە «بىزدە جەر بار، نيەت جوق!»، «بار قازاقتى جيماساق، ەل بولعاننان نە پايدا!» دەگەن ماقالالارى كەزىندە زيالى قاۋىم تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاۋىپ، تولقىن تۋدىردى. قوعامدىق قوزعالىستاردا تالقىلاندى. قازاقتىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋعا قىزمەت ەتۋ ءوزىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ باستى مىندەتى دەپ بىلەدى ول... ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءتىرىلتۋ، جاڭعىرتۋ، ناسيحاتتاۋ باعىتىندا ومىرزاق اقجىگىت ءوز ورنىن تاپقان، سوندىقتان بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ ۇلت جاناشارى» دەگەن دەرەكتەر بەرىلگەن .

مىنە، ومىرزاقتىڭ ءوز حالقى ءۇشىن ۇستانعان باعىتىنداعى وسى ىستەرى باتىرلىق ەمەس پە؟ ال وسىنداي باتىرلىق - تابيعي قۇبىلىس، ول تەك ادامي قاسيەتپەن بەرىلەدى. مۇمكىن، بۇل قاسيەت وعان 1726 جىلى ابىلقايىر حاننىڭ جاساعىمەن كەلىپ، 1750-جىلدارى قازاق جەرىن جوڭعاردان جاپپاي تازالاۋ كەزىندە قايتىس بولىپ، سۇيەگى تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتانعا «شەركەش سۇتەمگەن باتىر» دەپ قويىلعان ارعى اتالارىنان، نەمەسە سوزاق كوتەرىلىسىندە اتاقتى سالىقباي مەرگەننىڭ 18 مەرگەنىنىڭ ءبىرى بولعان اتاسى اقجىگىتتەن اۋىسقان بولار.

ومىرزاق وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى ماسكەۋ ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى حالىقتاردىڭ ءتىلىن شەكتەۋ، مادەنيەتىن كەمىتۋ، تاريحىن بۇرمالاۋ – بۇل ورىس شوۆينيستەرى جۇرگىزەتىن باستى ساياسات ەكەنىن ءوز كوزىمەن كوردى.وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن زاۋىتتا، وندىرىستىك بىرلەستىكتەردە، اۋداندىق، قالالىق اكىمشىلىكتەردە قىزمەت اتقارعاندا كورگەنى – شوۆينيستىك ساياساتتىڭ جەمىسى. بۇل ۋلى جەمىس – قازاق باسشىلارىنا، ماماندارىنا، قاراپايىم قىزمەتكەرلەرىنە ورىستىڭ الدىندا قۇلدىق مىنەزدىڭ ءسىڭىپ كەتۋى ەدى. قالىڭ قازاق مەكەندەگەن شىمكەنتتىڭ وزىندە رۋحى تومەن، ۇلتىق نامىسى ويانباعان قانداسىنىڭ كوپ ەكەنىنە ومىرزاقتىڭ كوزى جەتتى. وسى رۋح پەن نامىستى كوتەرۋ ءۇشىن ومىرزاق 2002 جىلدان باستاپ گازەت بەتىنە ماقالالار جازۋعا كىرىستى. «ۇزدىك اۆتور» رەتىنە وقىرمان قوعامىنا تانىمال بولدى. 2004 جىلدان بەرى ءبىرجولاتا جۋرناليستىك جولعا شىعىپ «جالىن» جورنالى، «جاس الاش» گازەتىندە جۇمىس ىستەدى. «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. قازىرگى كەزدە ءوزى ۇيىمداستىرىپ، قاراجات تاۋىپ اشقان «قازاقيا» اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتتىڭ باس رەداكتورى. ەندى ومىرزاقتىڭ ءباسپاسوز بەتىندەگى باتىرلىق، ەرلىگىنە كوشەيىك. بۇل ەرلىك تاۋەلسىزدىككە جەتكەن قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى جانايقايىن بۇكىل-حالىققا جەتكىزۋ. جاۋ قايدان شىقتى، ونىڭ «تەگى مەن توركىنى» كىم ەكەنىن انىقتاپ بەرۋ. ال قازاقتىڭ قازىرگى جان ايقايى سونشا كوپ، ونىڭ ءبارىن گازەت بەتىندە جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، ومىرزاقتىڭ كەيبىر وزەكتى ماقالالارىن تۇيىندەپ، شولىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى.ەڭ باستى ماسەلە - مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، دەموگرافياسىنىڭ دامۋى. حالىقتىڭ سانى ساپاسىنا اكەلەدى. ومىرزاق شەت جەردە جۇرگەن قانداستارىمىزدى ءوز جەرىمىزگە قالايدا تۇگەل كوشىرىپ اكەلۋ كەرەك دەپ ۇنەمى جازىپ كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، جىل سايىن وتانىنا ورالعان قازاقتىڭ سانى ازايا تۇسۋدە: 2011 جىلى – 47112 ادام، 2012 جىلى – 39401 ادام ، 2013 جىلى - 23000 ادامعا تاياۋ. اتقارۋشى ورگاندار بەرەكەسىن كەتىرىپ، كوش ءىس جۇزىندە توقتاۋعا اينالدى.

قازاق حالقىنا وتە جاقىن حالىق – نوعاي حالقى. رەسەيدەن قازاقستانعا كەلىپ تۇرۋعا ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىلارىنا ولار حات تا جازعان. بىراق، باسشىلارىمىز نوعاي تۇرماق ءوز قازاق حالقىن وتانىنا جولاتار نيەت تانىتپاي وتىر. قازاعىمىزدىڭ سانىن ازايتۋ سىرتقى ساياسات بولسا، ىشكى ساياساتىندا دا نامىسسىز بيلىك بولاشاقتا قازاق ۇلتى جوعالاتىنىنا جول بەرىپ وتىر دەپ جازدى ومىرزاق «قازاقيا» بەتىندە.

ءتىل ماسەلەسى، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ماسەلەسى دە بىزدە دە قاعىس قالعان. 2009 جىلى كۇزدە «ۋرا، قازاقستان ەندى اقش، برازيليا سەكىلدى قۇراما مەملەكەت بولادى!» دەپ الاقايلاعان ورىس ءجۋرناليسىنىڭ «وتۆەت ناتسيونال-پاتريوتا جۋرناليستۋ-پروۆوكاتورۋ يلي چەگو تاك بويتسيا سەرگەي دۋۆانوۆ»، «ستارىە پەسني سەرگەيا» دەگەن ماقالالارىمەن بەتىن بەرى قايىرعان، قازاق ءتىلىنىڭ تۋىن كوتەرۋشى بولۋدىڭ ورنىنا ونى جەرگە تىعۋمەن تىنباي اينالىسقان اتاقتى قازاققا قاراتا «ولجاس «ۋمەر»، دا زدراۆستۆۋەت الجاس!» دەپ، ساباسىنا تۇسىرگەن، جەگەن نانىن اقتاۋ ءۇشىن قازاقتى تەك تۇقىرتۋدى بىلەتىن ت.بايتۇكەنوۆ سەكىلدىلەردىڭ بەت-پەردەسىن سىپىرعان «و كازاحاح ...يلي پلوحو، يلي نيچەگو» ماقالالارى قوعامدا سەرپىلىس تۋدىرعان بولاتىن.

شەتەلدىكتەرمەن نەكەگە تۇرعان وتانداستارىمىزدىڭ 50پايىزى رەسەي ازاماتتارىمەن نەكەلەسەدى ەكەن. سوڭعى جىلدارى تۇرىك، قىتاي، اراب «كۇيەۋ بالالاردىڭ» سانى كوبەيىپ بارادى. قر «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭىندا شەتەل ازاماتتارىمەن نەكەلەسۋىنە ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماعان. ەلىمىزدە زاڭدىق جەڭىلدىكتەرگە يە بولۋ ءۇشىن قازاق قىزىنا ۇيلەنىپ، سوڭىنان بالالارىمەن قوسا دالاعا تاستاپ كەتكەندەر دە جەتكىلىكتى. ايجانات اتتى ازاماتشا «قازاقيا» بەتىندە ء«وز باسىم جات ۇلتقا تۇرمىسقا شىعۋ دەگەندى ءوز وتانىمىزدى وپاسىزدىق،ساتقىندىق جاساۋمەن تەڭ دەپ تۇسىنەمىن» دەيدى. قازاقى بولمىستان اجىراماعان، ۇلتجاندى، يماندى وتباسىندا تاربيەلەنگەن قىز ەشقاشان دا باسقا ۇلت وكىلىنىڭ بالاعىنا جارماسپايدى. بىراق، قىزداردىڭ كوپشىلىگى اۋىل كۇيرەپ، وندىرىستەر جابىلىپ، قالاعا اعىلعاندا ءۇيسىز، جۇمىسسىز قالعاندىقتان جات ۇلتقا تۇرمىسقا شىعۋعا ماجبۇرلەندى. تەك قانا الماتىنىڭ وزىندە (2011 ج.دەرەك) 5000 استام قازاق قىزى قىتاي ەركەكتەرىنە قوسىلعان. ولاردان تۋعان بالالار ەشقاشان قازاق بولمايدى. شاعىن اۋىلداردى جويۋ نەمەسە قالاعا قوسۋ– بۇل دا بيلىكتىڭ ءىس جۇزىندە قازاق حالقىن وسىرمەۋ جولى. بۇل - كەڭ دالانى يەسىز قالدىرۋ دەگەن ءسوز.

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەگەنى تۋرالى ومىرزاق گازەتىندە ناقتى مىسال كەلتىرگەن. شىمكەنت قالاسىنا 15-30 شاقىرىمدا ورنالاسقان ەلدىمەكەندەردى قوسۋ حالىققا پايداسىنان زيانى كوپ بولدى. «گولوششەكين: «قازاقتىڭ مالىن الىپ، ءوزىن قۇرت» دەسە، بۇگىنگى اكىمدەر «قازاقتىڭ جەرىن الىپ، مالىن قۇرت» دەي مە؟» وسىنداي سالىستىرۋ ارقىلى (2.04.2014 جىلى) ومىرزاق قازاقتىڭ قاينار كوزىن جويۋعا بەت العان بيلىكتىڭ ساياساتىن قالىن وقىرمانعا جەتكىزگەنى - باتىرلىق ەمەس پە؟

قازاق حالقىنىڭ ءتول مادەنيەتىن، تاريحي شىندىقتى، اقيقاتتى جاسىرىپ، ءوز كولەنكەسىنەن ءوزى ۇركىپ جۇرگەن گازەت، جورنال باسشىلارى ءالى دە جەتكىلىكتى. مىسال، ح1ح عاسىردىڭ اياعىنان بەرى قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسىل مۇراسى «قىز جىبەك» داستانى قالاي بۇرمالانعانىن قورقاق باسشىلار جاريالاۋدان باس تارتى. تەك قانا ومىرزاق اقجىگىت «قازاقيا»گازەتىندە «تاريحي شىندىق - اۋىز ادەبيەتىنەن» زەرتتەۋشى اۆتوردىڭ ماقالاسىن جاريالاعان. قازاقستانداعى ءبىلىم، عىلىم سالاسىنا ارنالعان ماسەلەلەردى ومىرزاق «قازاقيا» بەتىنە «جەمقورلىق، جاعىمپازدىق جايلاعان ەل... وسى ما بولاشاعىن ويلاعان ەل؟» ايدارىمەن شىعارادى. وسى ايداردىڭ ءوزى مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋى بۇلىڭعىر جاعدايدا ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر.

قازىرگى مينيستر ا.ءسارىنجىپوۆ جوعارى وقۋ ورىندارىنا اۆتونوميا بەرۋ كەرەك دەپ شاۋىپ ءجۇر. بالكىم، باتىستان كورگەن ءتالىمىن قازاققا ورناتپاقشى. «سوندا تابيعاتى مەن تانىمى، سالت-ساناسى، ءدىنى، سەنىمى باسقا حالىققا ول اۆتونوميا جاعا قويا ما؟» دەيدى «قازاقيا» گازەتى.

ومىرزاق ءابدىۋالىۇلىنىڭ «قازاقيا» گازەتى بەتىنە شىعارعان ەرلىگىن ايتا بەرسەك گازەت بەتى جەتپەيدى. سوندىقتان ايتقانىمىزبەن شەكتەلىپ قورتىندى جاسايىق.

«قازاقيانىڭ» ۇستاعان باعىتى ۇلت - قىزمەتشىسى دەگەن مارتەبەگە لايىق بولۋ. باعدارى – وڭعا ۇكىمەتكە دە بۇرماي، سولعا وپپوزيتسيانىڭ دا سويىلىن سوقپاي، شاما كەلگەنشە قارا قىلدى قاق جارعان، ادىلدىكتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن شىنايى اقپارات پەن مالىمەت بەرەتىن، ماسەلەنى وتكىر كوتەرەتىن، جالاڭ سىناۋمەن عانا اينالىسپاي، ءوز ۇسىنىسىن دا جولداپ وتىرۋ. باسىلىمنىڭ باسىمدىق بەرەتىن تۇستارى - قازاق ەلىنىڭ ءوندىرىسىنىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمىن دامىتۋعا بارىنشا اتسالىسۋ، قازاق رۋحىنىڭ قايتادان كوككە كوتەرىلۋى، جاس ۇرپاقتى سوناۋ 7-عاسىردىڭ وزىندە-اق قاعانات قۇرا العان، تامىرى تەرەڭگە كەتكەن قايتالانباس ەرەكشە مادەنيەتى مەن باي ادەبيەتى بار، بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار، ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ۇلتتىڭ ۇرپاعىن تاربيەلەۋ».

اعا بۋىن وكىلى، اقىن، جازۋشى جۇمانازار سومجۋرەكتىڭ «قازاقيا» تۋرالى ايتقانى: «مەن ارمانداعان گازەت سەن بولارمىسىڭ، «قازاقيا»؟

مىنە، ومىرزاق سەكىلدى كازىرگى قازاق باتىرلارى كىممەن شايقاسۋدا؟ ولاردىڭ شايقاسى - ىشتەن شىققان جاۋمەن. ال بۇل جاۋ سوزبەن ءوز حالقىن جارىلقايمىن دەيتىن، ىسپەن ءوز حالقىن توزدىرۋعا بەت العان بيلىكتەگى ماڭگۇرتتەر. ومىرزاق اقجىگىتتىڭ ءىسىن، «كازاقيا» گازەتىن حالىق قولداپ وتىرعانى، بۇل دۇكەڭنىڭ: «باتىرىن قولدايتىن حالقى قايدا؟» دەگەن سۇراعىنا جاۋاپ.

مەن ءوزىم، ومىرزاق ءابدىۋالىۇلىن، رۋحاني ءىنىمدى 60 جاسقا كەلگەن مەرەيجاسىمەن قۇتتىقتايمىن. دەنسۋلىقتىڭ ارقاسىندا 70 جاسقا كەلگەنىندە، ىشتەن شىققان جاۋدى جەڭۋگە قوسقان ۇلەسىڭ مول بولىپ، قۇداي قالاسا، مەرەيتويىڭدى قازاقتىڭ باتىرلارى تويلاسىن قازاقتىڭ باتىرلارى تويلاسىن دەيمىن.

تولەۋبەك سەيتقاليۇلى -

قازاقستان ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ

بۇرىنعى توراعاسى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ

ساۋلەتشىلەر جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz