رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا بۇگىنگى تاڭدا موڭعوليادا 120 مىڭ قانداسىمىز كۇن كەشىپ جاتىر. ونداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋى سوڭعى جىلدارى ءبىرشاما باياۋلاپ قالعانى قازىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى ايتىلا باستادى. ءبىز وسىعان وراي موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنىڭ باسشىسى دارمەن قۇزىكەيۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

– اماندىقتى مال-جاننىڭ ساۋلىعىن سۇراۋدان باستايتىن ەجەلگى سالتپەن اڭگىمەمىزدى ەلدىڭ جاعدايىنان باستاساق.

– موڭعوليانىڭ ەكونوميكاسى سوڭعى 4-5 جىلدا ەرەكشە وسۋدە. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولىپ وتىرعان تاۋ-كەن ءوندىرىسىنىڭ دامۋى مەن تابيعاتتىڭ قولايلىعىنان جالپى مال شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەۋى. ساراپشىلار دا جالپى ازيا ەلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە دامۋشى شاعىن ەلدەردىڭ اراسىندا موڭعوليانىڭ ەكونوميكاسى سوڭعى جىلدارى ەرەكشە دامۋدا دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ وتىر.

ءبىزدىڭ ايماعىمىزدا دا ەكونو­ميكالىق وزگەرىستەر مولايىپ، سوعان بايلانىستى جەر، كەن يگەرۋ جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. مىسالى، نۇعنۇر سۇمىنىنىڭ (اۋدان) ۇلانقار دەگەن جەرىندە مىرىش ءوندىرىسى اشىلدى. ەندى اسقىتى دەگەن جەردە دە كەن ورنى اشىلعالى وتىر. بۇدان بولەك، سۋ-ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا بايلانىس­تى زەرتتەۋلەر قولعا الىنىپ، تسەمەنت ءوندىرۋ ءىسىنىڭ جولعا قويىلۋى سەكىلدى جاقسى-جاقسى ۇلكەن جوبالار ايماعىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا ايتارلىقتاي وڭ ىقپال ەتۋدە. ءار جوبانىڭ بيۋدجەتى 1 ميلليارد تۋگريككە دەيىن جەتەدى.

سونىمەن قاتار، موڭعوليانىڭ ۇكىمەتىنىڭ جاڭارتۋ ساياساتىندا شاعىن وندىرىستەردى وركەندەتۋ، ەكسپورتقا شىعاراتىن ونىمدەردى ىشتەن ءوزى ءوندىرۋ ارقىلى حالىق­تى قامداۋ جوباسى قولعا الىن­عان. كەيىنگى جىلدارى تابيعات­تىڭ قولايلىلىعىنان مال شا­رۋاشىلىعىنىڭ ءوسۋى دە كىرىس­تىڭ ءبىر كوزىنە اينالعان. ۇكى­مەتى­مىزدەن شىققان جوبا-جوسپار­لار مەن مالشىلارعا دەگەن ىزگى نيەتتىڭ ارقاسىندا مال ونىم­دەرىنە قامقورلىق كورسەتۋ، مال­شىلارعا ۇستەمەلەپ جالاقى تولەۋ سەكىلدى جوبالار ازىرلەپ، مال­شىلارىمىزدىڭ دا كىرىسى مولايۋ­دا. سوعان بايلانىستى جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ دامۋ قورى دەگەن پايدا بولىپ، ودان كەلگەن قاراجاتقا ءاربىر سۇمىندا جاقسى ىستەر كوپتەپ ىستەلۋدە.

– جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە ۇكىمەت تاراپىنان مال ونىمدەرىنە قامقورلىق كورسەتۋ، مالشى­لارعا ۇستەمەلەپ جالاقى تولەۋ سەكىلدى جوبالار قولعا الىنىپ جاتقانىن ايتتىڭىز. ونى ءارى قاراي تاراتا ءتۇسىڭىزشى.

– سوڭعى جىلدارى مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى شيكىزاتقا ۇستەمە تولەنىپ جاتىر. مىسالى، ءجۇندى مەملەكەتتىك كومپانيالارعا تاپسىرعان جاع­دايدا ۇكىمەت ءار كەلىسىنە 2 مىڭ تۋگ­ريكتەن ۇستەمە تولەيدى. سول سياق­تى، تەرى-تەرسەككە دە ۇستەمە تولەنەدى. بۇل – مەملەكەتتىك كاسىپ­ورىنداردى قولداۋ ساياساتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان شارا. ۇستىمىزدەگى جىلى ەشكى ءتۇبىتىنىڭ حالىقارالىق نارىقتاعى باعاسى بۇرىنعىدان 2 ەسە ارتۋىنا وراي، كەلەر جىلعى بيۋدجەت جوسپارىن­دا وعان تاعى دا ۇستەمە تولەۋ جوس­پارلانعان.

تەرىنى وڭدەۋ، ءتۇبىتتى تاراۋ، سونىمەن قاتار، ءجۇن جۋ وندىرىستەرى بىزدە بارشىلىق. دەگەنمەن، ءالى دە ءىرى وڭدەۋ وندىرىستەرى جوق. شاعىن ءوندىرىس ەندى عانا پايدا بولا باس­تادى. ءجۇندى جۋىپ، گەرمانياعا ەكسپورتتاپ وتىرمىز.

قازىر مالدىڭ باعاسىنىڭ 5 پايىزىن شيكىزات ونىمىنەن شىعارىپ الۋعا بولادى. وزدەرىڭىز حاباردار بولارسىزدار، جۋىردا رەسەي پرەزيدەنتى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەن ساپارىندا ءىشىپ-جەم، سونىڭ ىشىندە ەت الۋ شارتىنا قول قويدى. ءبىز دە ونىڭ دايىندىعىنا كىرىسىپ كەتتىك. ەگەر ەكسپورتقا ەت شىعاراتىن بولساق، مالدىڭ باعاسى ءالى دە وسەدى.

– قازاقستانعا اپارۋ جايى قالاي؟

– كەڭەس وداعى كەزىندە سە­مەي ەت كومبيناتىنا تەك بايان-ول­گەي ايماعىنان عانا ەمەس، موڭ­عو­ليانىڭ بۇكىل باتىس ول­كەسىنىڭ ما­لىن جىبەرىپ تۇراتىن­بىز. ول كەزدە ونى ايداپ باراتىن. ءبىزدىڭ ەندىگى ماقساتىمىز – ونى وڭدەپ شىعارۋ. قازىر الۋشى دا سونداي تالاپ قويىپ وتىر.

– قازاقستانعا تىكە اۆتوكولىك جولىن سالۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلدى؟

– اراداعى 45 شاقىرىم جول رەسەيدىڭ جەرى ارقىلى وتەتىن بولعاندىقتان، توقتاپ تۇر. شىعىس قازاقستانعا تىكە شىعاتىن بۇل جولدىڭ قازاقستان جاعى دايىن. ول رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين مەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اراسىنداعى كەلىسىمگە تىرەلىپ تۇر.

جالپى، بۇل جولدى اشۋعا موڭ­عوليا دا مۇددەلى. بۇعان دەيىن تا­راپ­تارعا كوپتەگەن ۇسىنىس جاساپ كەل­دى، بىراق ازىرگە ول شەشىلمەي كە­لە جاتىر. دەگەنمەن، قازاقستان، رە­سەي، بەلارۋس اراسىندا ەۋرازيا­لىق ەكو­نوميكالىق وداق قۇرىلعان سوڭ بۇل دا شەشىلەدى دەگەن ءۇمىت بار.

– موڭعوليا قازاقتارىنىڭ سانى قازىر ءار جەردە ءارتۇرلى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل تۋرالى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك.

– ايماعىمىزداعى حالىق سانى 91 مىڭ ادامدى قۇرايدى. ونىڭ 93 پايىزى قازاقتار دا، قالعان 7 پايىزى موڭعول اعايىندار. جالپى، ستاتيستيكا موڭعوليا كولەمىندە 120 مىڭ قازاق بار دەيدى. بۇل – رەسمي دەرەك. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن موڭعوليادان اتامەكەنگە كوشكەن اعايىنداردىڭ سانى 70 مىڭعا باردى دەپ وتىرمىز. حالىقتىڭ تابيعي وسىمىمەن بۇل اعايىنداردىڭ دا ورنى تولدى دەۋگە بولادى.

– ەستۋىمىزشە، جۇما كۇنى سىزدەردە كافە، رەستورانداردا ىشىمدىك ساتىلمايدى ەكەن؟

– بۇل كوپ جىلدان بەرى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. بۇل – حالقىمىزدىڭ ءدىنىن، ادەت-عۇرپىن ساقتاۋ، سالاماتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا ۇكىمەتتىك تۇرعىدا ىستەلىپ وتىرعان شارا.

– جاستاردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتۋ، وقىتۋ، تار­بيەلەۋ جاعى قالاي؟

– جاستارعا مەملەكەتتىك جۇمىس­قا ارالاسۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بار. بىراق، وكىنىشكە قاراي، جۇ­مىس ورىندارى از. جاستاردى تار­بيەلەۋگە قاتىستى مەملەكەتتىڭ كوپ­تەگەن باعدارلامالارى بار. ولار­دىڭ ءارى قاراي وقىپ جەتىلۋىنە قاتىستى مەملەكەت تۇرعىسىنان دا، ايماقتىق اكىمشىلىك تۇرعىسىنان دا ءارتۇرلى جوبالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونىڭ ءبىرى – جاستاردىڭ اكىمشىلىگى دامىعان شەتەلدەردە تاجىريبە الماسۋى. بۇل باعىتتاعى ءوزارا قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ ءۇشىن بىرقاتار ەلگە ۇسىنىستار جاسالعان. جالپى، بىزدە قاي ۇلت بولسا دا بارىنە بىردەي تەڭدىك بەرىلگەن.

– مەكتەپتەردىڭ جايى قالاي، كەيبىر جاستاردىڭ كوشەدە موڭ­عولشا سويلەپ جۇرگەنىن باي­قاپ قالدىق؟ قانداي مۇقتاج­دىقتارىڭىز بار؟

– ايماقتا 43 مەكتەپ جۇ­مىس ىستەسە، سونىڭ 38-ءى قازاق مەك­تەپ­تەرى. 1990 جىلعا دەيىن وقۋ جۇيە­مىز بىردەي بولعان. سول كەزدە قازاقستاننان وقۋلىقتار الىپ تۇردىق. ودان كەيىن ءار ەلدىڭ وقۋ جۇيەسى وزگەرۋىنە بايلانىستى قازاقستان وقۋلىقتارىن الا الماي قالدىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن موڭعول وقۋلىقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ وقىپ كەلەمىز. ءالى دە قاراجات جاعدايىنا بايلانىستى كەيبىر جەتىسپەۋشىلىك بار. بۇرىن 5 سىنىپقا دەيىن قازاق مەكتەپتەرىندە ساباقتار تۇگەلدەي قازاقشا وتەتىن. كەيىنگى كەزدە 2 سىنىپتان باستاپ موڭعول تىلىندە وقىتىلاتىن بولدى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – انا ءتىلىن مەڭگەرۋ ارقىلى باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋ. بۇل باعىتتا سوڭعى جىلدارى ءبىلىم مينيسترلىگى جانىنان قازاق ءتىلى سەكتورىن قۇرىپ، سول ارقىلى موڭعول ءتىلىن مەڭگەرۋگە ساراپتاما، زەرتتەۋلەر جاسالدى. جۋىردا ۇلى قۇرىلتايدا (پارلا­مەنت) ءتىل ماسەلەسى تۋرالى زاڭ قا­بىل­دانعالى وتىر. بۇل زاڭعا دا ۇسىنىس ءبىلدىرىپ جاتىرمىز. نەگىزگى زاڭدا كورسەتىلگەن تەپە-تەڭدىك ءتىل زاڭىندا دا كورىنىس تابادى دەپ ويلايمىز.

مۇقتاجدىققا كەلسەك، بۇرىن قازاقستاننان وقۋلىقتار، باسپا ونىمدەرىن تىكەلەي الىپ وقيتىن­بىز. ول توقتاعان سوڭ، شىنىن ايتۋ كەرەك، مادەنيەت، ءبىلىم جاعى­نان ءبىرشاما اقسادىق. ءبىزدىڭ ۇسى­نىسىمىز – قازاقستاننان بىلىمگە قاتىستى قولداۋ جاسالىپ، وندا وقۋلىق، ءباسپاسوز ونىم­دەرى، تالىمدىك جانە كوركەم ادە­بيەت كىتاپتارى قامتىلسا. وعان موڭ­عوليا جاعىنان كەدەرگى بولىپ وتىرعان ەشكىم جوق.

مەرزىمدى باسىلىمدارعا قولى­مىز جەتپەگەنمەن، قازاقستاندىق تەلەارنالار تۇگەل كورسەتىلەدى. كۇندەلىكتى باعدارلامالارىڭىزدى كورىپ وتىرامىز. ەگەر قازاقستان تاراپىنان قاجەتتى كومەك جاسالسا، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ۇرپاعى ءتىلىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن بۇدان ءارى قاراي دا ساقتايتىنى كۇمانسىز. وسى ارادا، سونداي-اق، تەاترداعى رەجيسسەرلىك جۇمىسقا، ونىڭ رەپەرتۋارلىق قورىن مولايتىپ، ۇلتتىق اسپاپپەن قامداۋعا جانە وعان قاجەتتى مامانداردى قازاقستاندا دايىنداۋعا دا قاراجات بولىنسە دەگەن تىلەگىمىز بار. قازىر بۇل ماسەلەلەردى شەشۋگە ءوز كۇشىمىزبەن ارەكەت جاساپ جاتىر­مىز. دەگەنمەن، مۇمكىندىك شەكتەۋلى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت. موڭ­عولياداعى قازاقتاردىڭ ءدال قازىرگى احۋالى تۋرالى ءبىراز حاباردار بولدىق. ەندى وعان جاۋاپتى ءتيىستى قۇزىرلى ورىنداردان كۇتەمىز.

اڭگىمەلەسكەن

ەرلىك ەرجانۇلى،

جۋرناليست.

الماتى.

Abai.kz